Хаворижларга қарши кураш
75-ҳижрий йил Рамазон ойининг 19 (ёки 20) санасида (695 йил 11/12 январь) Куфа яқинида (Ироқ) халифа Абдулмалик ибн Марвон қўшинларининг Хавориж-азракийларга қарши қонли жанги бўлиб ўтди. Уммавийлар қўшинини икки буюк қўмондон – ал-Муҳаллаб ибн Абу Суфр ва Абдурраҳмон ибн Миҳнаф ал-Ҳамидий бошқарган. Бу жанг давомида Абдурраҳмон ибн Миҳнаф – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларидан бири, Миҳнаф ибн Салим ал-Аздийнинг ўғли – исёнчилар ҳужумларини матонат билан қайтарган ва шаҳид бўлган. Бироқ бу улкан йўқотиш халифа бошчилигида мусулмонларнинг азракийлар чиқишларига барҳам бериш борасида қатъиятига путур етказа олмади. Орадан икки йил ўтиб, Абдулмалик ибн Марвон мазҳабчилар қўзғолонни бостирди, халифаликнинг хаворижлар путур етказган давлат бирлигини тиклади. Абдулмалик даврида ташкил этилган халифаликдаги барқарорлик ва кучли марказий ҳокимият унинг вориси ал-Волидга улкан ғалабаларни қўлга киритиш ва халифалик чегараларини янада кенгайтириш имконини берди. Мусулмонларнинг кейинги ғалабалари сабабига нафақат ташқи, балки ички душманларга қарши курашган саркардалар ҳам катта ҳисса қўшдилар.
Хижрий 70-йилларда хаворижларнинг исёнчилик ҳаракатлари фаоллашди. Бу мазҳабчилар исёнкорлик фаолиятида партизанча уруш усулларидан фойдаланиб, мусулмонлар яшайдиган жойларга қўққисдан ҳужум қиларди, халифа қўшинлари яқинлашиши билан эса дарров хафвсиз жойларга қочарди. Улар жойлашган асосий жой Басра яқинидаги ботқоқли ва юриш қийин бўлган жойлар бўлган. Уруш ҳаракатлари давомида уларда жафокашларга сиғиниш ҳосил бўлган ва улар учун интиқом олишга чақирганлар. Бу мутаассиблар қўлидан юз минглаб мусулмонлар ҳалок бўлган.
Халифаликдаги барқарорлик шариат қонун-қоидаларига амал қилиш билан таъминланарди. Фақат хаворижлар тинчликни бузарди, мусулмонларнинг «мўминлар» ва «динсизлар»га бўлган ажратилиши туфайли улар фақат ўзларининг қабиҳ ақидаларини қабул қилмагани учунгина бегуноҳ одамларни ўлдириб, оғир жиноятлар қилардилар. Сиёсий беқарорлик даврида улар Басра ва Эроннинг айрим жойларида вақтинчалик мустаҳкамланишга муваффақ бўлдилар. Бироқ Абдуллоҳ ибн Зубайр ва Абдулмалик ибн Марвоннинг ҳужумлари натижасида улар барча мавқеларини йўқотдилар.
Қуйида ҳикоя қилинадиган Хаворижлар билан курашлардан бир эпизод уларнинг энг радикал мазҳабларидан бири – азракийлар чиқишлари вақтида рўй берган. Азракийлар ўз издошларини қонуний ҳокимиятга қарши қуролли курашда иштирок этишга мажбур қиларди. Жангдан бўйин товлаганлар кофир деб эълон қилинарди ва ўлдириларди. Азракийлар уларнинг эътиқодларига қўшилмаганларни ҳам кофирлар деб эълон қиларди, мусулмон аёллар ва болалаларни ҳам ўлдиришга рухсат берарди. Улар бидъатларининг энг радикал постулатларидан бири оғир гуноҳ қилган ҳар қандай мусулмонни абадий Жаҳаннам ўтида азобланишга мажбур бўлган кофир деб эълон қилиш бўлган.
Хаворижлар исёнини бостириш учун 75-ҳижрий йил халифанинг Ироқдаги ноиби этиб тайинланган Ҳажжож ибн Юсуфга кенг ваколатлар берилди. Унинг тавсиясига кўра шарқдаги вилоятлар – Басра, Куфа, Хуросон, Сейистон ва бошқаларга ҳокимлар тайинланади ва унинг буйруқларига бўйсуниши лозим бўлади.
Имом ат-Табарий ўзининг “Тарих ар-Русул ва ал-Мулк” китобида ёздики: “Ал-Мухаллаб ва Абдурраҳмон ибн Миҳнафга қуйидаги сўзлар битилган Ҳажжожнинг мактуби етказилади: “Бу хатни олишингиз билан хаворижларга қарши юришга чиқинг!” Шунда улар чоршанба куни, 75-ҳижрий йил Рамазон ойи тугашидан 10 кун олдин йўлга тушадилар. Улар орасида мисли кўрилмаган оғир жанг бошланади. Бу кун ярмидан оққанда рўй беради. Хаворижлар барча кучларини ал-Муҳаллаб ибн Абу Суфрага қарши ташлайди ва уни чекинишга мажбур қиладилар. У Абдурраҳмонга ишончли одамларини юбориб, қуйидаги хабарни етказадилар: “Ал-Муҳаллаб сенга «Душманимиз бирдир. Мусулмонлар бошига нималар тушганлигини кўрдинг. Шундай экан, биродарларингга мадад юбор, Аллоҳ раҳмат қилсин» деди”. Шунда Абдурраҳмон бирин-кетин мадад – отлиқлар ва пиёдаларни юборишни бошлайди. Кунботар пайт келганда эса хаворижлар ал-Муҳалладнинг лагерига Абдурраҳмон лагерига ёрдам бериш учун келган отлиқлар ва пиёдаларни кўрдилар. Ал-Муҳалладнинг кучлари тугади деб тахмин қилиб, улар беш ёки олтита батальонни ал-Муҳалладга қарши қўядилар. У душман унга қарши келаётганини кўриб, корилар қуршовида ўзи уларга қарши чиқади. Қориларни Абдуллоҳ ибн Маъсуднинг сафдоши, Зайд ибн Али билан биргаликда Наср ибн Хузейма ал-Абсийнинг отаси Абу ал-Ахвас бошқариб боради. Шунингдек, Абдурраҳмон билан биргаликда у саралаб олган 71 киши жангга чиқади. Хаворижлар уларга ташланадилар ва ўртада шафқатсиз жанг бошланади. Одамларнинг бир қисми Абдурраҳмонни тарк этади, лекин у охиригача ўзи билан қолган энг саботли жангчилар билан қолди. Унинг ал-Муҳалладга ёрдамга жўнатилган жангчилар орасида бўлган ўғли Жафар ибн Абдурраҳмон одамлардан отасига ёрдам беришни сўрайди, лекин кам сонли одамлар унга жавоб берадилар ва эргашадилар. У отасига етай деб қолганида хаворижлар унинг йўлини тўсадилар. Жафар хаворижлар уни яралагунча отасига томон ҳаракат қилиб, шиддатли жанг қилади. Абдураҳмон ибн Миҳнаф ўз жангчилари билан бир тепалик устида позиция эгаллаб, бутун гуруҳи билан ўлдирилгунга қадар кечанинг учдан икки қисми давомида жанг қилди. Эртаси куни эрталаб ал-Муҳаллаб жанг майдонига келиб Абдураҳмоннинг жонсиз жасадини кўрди. Уни жаноза намози билан дафн қилди".
Бу жанг хаворижларга қарши кураш эпизодларидан бири эди, холос. Бироқ айнан шундай жанглар оқимлар устидан бўлажак ғалабага замин бўлиб хизмат қилди. Абдураҳмон ибн Миҳнаф ва биз билмайдиган бу урушнинг бошқа қаҳрамонлари Аллоҳ динининг зафари ва Ислом Уммати кучларини ҳали ҳам ичларидан путур етказадиган хавфли бидъатни бостириш учун жон бердилар.
Абу Муслим таржимаси
