Авлиё Ота ўзи қалъадан иборат бўлиб, унинг олд томони узунлиги 170 саржин бўлган нотўғри тўртбурчак ва қалъанинг шимоли-ғарбий бурчагида ғарбий юзи 50 саржин, шимолий қисми эса тахминан 70 саржин эди.
Бундан ташқари, қалъанинг жануби ва шарқида аҳоли пункти жойлашган; унинг кўчалари жануб томонида деярли бир чақирим, шарқда эса 275 саржинга чўзилган. Аҳоли пункти ҳам қирғизлар томонидан кутилмаган ҳужумлардан ҳимояланиш учун паст девор билан ўралган.
M.Г. Черняевнинг Авлиё Ота қалъаси ҳақидаги хотиралари. (Авлиё Ота) Туркистон вилояти ҳарбий губернатори қароргоҳида.
Бўлажак ҳарбий экспедициясига тайёргарлик 1864 йилнинг бошида Вернийда бошланди. Ҳарбий кампанияни Олатау округи бошлиғи генерал-майор Колпаковский бошқарган. Иссиқкўлга экспедиция учун ҳўкизлар сотиб олинди.
Бош штаб полковниги Черняев бирлашган отряднинг қўмондони этиб тайинланди. Дарвоқе, отрядда штабс-ротмистр Чўқон Валихонов ҳам бор эди. Кампания 1864 йил 3 майда бошланди. Отряд таркибида 2000 дан бир оз кўпроқ одам бор эди ва "учувчи" деб аталарди, лекин секин ҳаракатланарди, чунки у улкан карвон билан боғланган эди.
Тўқмоқ шаҳрида ихтиёрий асосда ва Қўқон ҳокимиятидан норози бўлган қабила бошлиқлари ташаббуси билан тузилган отрядга қозоқ милициясидан 1000 нафар йигит қўшилди. Бу ерда отрядга таниқли саёҳатчи, Ўрта Осиё тадқиқотчиси, зоолог Северцев қўшилди.
Хотиралар муаллифи Чу дарёсини таърифлар экан, унинг тўқайларида йўлбарслар кўп бўлганлигини маълум қилади. Черняев отряди йўлга чиққанидан бир ой ўтгач, Авлиё Ота шаҳрига етиб келди.
* * *
«Авлиё отага 5 чақирим етмай, Талас дарёсининг тармоқларидан биридаги боғда тўхтадик. У ердан шаҳарнинг ўзи зўрға кўринарди, бироқ Таласнинг ўнг томонидаги Оқиртўбе тоғи тизмаси тугайдиган бурнида бутун бурунни қоплаган тўда одамлар яққол кўриниб турарди.
Отряднинг барча юкларини дам олиш жойида қолдириб, полковник Черняев зудлик билан бу массага ўтди, улар отряд яқинлашганда сезиларли даражада сийраклаша бошладилар, аммо жасоратлилар шунга қарамай, бизга қарата ўт очишди.
Уларга қарата отилган икки, учта ракета ва бир нечта гранаталар қўқонликларни тинчитолмади; шунда полковник Черняев ротамга уларни ўз жойларидан ҳайдаб чиқаришни буюрди. Аскарларни занжир қилиб ёйиб, тоққа чиқа бошладим; тепадан тошлар ортидан ора-сира ўқ овозлари эшитиларди: отимнинг қулоғи ёнидан бир ўқ чийиллаб ўтиб, тошга тегди.
От орқа оёқларида тик туриб қолди. Ротам тоғ тизмасига чиққанида, у ерда қўқонликлар йўқ эди: ўқчиларим Таласдан ўтаётган алоҳида гуруҳлар ва якка отлиқларга бир неча ўқ узишга улгурдилар.
Ротани қирғоқ бўйлаб тарқатиб, дарёнинг қарама-қарши томонидаги ариқ ва зовурларда ўтирган қўқонликлар билан отишма бошладим, лекин тез орада бу тўқнашув тўхтади. Бизни қўқонликлар кутиб олган тоғнинг шаҳарга қараган ён бағрида артиллерия ўз позицияларини танлади ва дарҳол шаҳарни бомбардимон қила бошлади.
Позициядан шаҳар маркази ва қалъагача бўлган масофа икки чақиримдан кўпроқ эди; батарея қуролларининг снарядлари шаҳар четига зўрға етиб борарди; аммо Қўқон қароргоҳи жойлашган Таласдан қалъа ва шаҳарнинг ташқи девори ўртасида беш пудли мортира тўпидан отилган снаряд портлади.
Бу лагерь ранг-баранг нишонлар ва чодирлар билан тўлиб-тошган, отлиқлар ва пиёдалар оломони ғиж-ғиж қайнарди. Отилган иккинчи снаряд ҳам муваффақиятли портлади; лагерда даҳшатли қий-чув тўпалон бошланди.
Чодирлар ғойиб бўлди ва лагерь бутунлай ҳувиллаб қолди – унинг ўрнида фақат тутаб ётган гулханлар қолди. Кўп ўтмай, кулранг арғумоқда шаҳардан чопиб келаётган оқ саллали, оқ нишонли чавандоз пайдо бўлди. Отряднинг кўз олдида Таласдан ўтиб, ўзини Авлиё-Ота беги томонидан музокарага жўнатганини эълон қилди.
Полковник Черняев бир соат ичида шаҳарнинг зудлик билан ва сўзсиз таслим бўлишини талаб қилди ва шу вақтгача бомбардимон қилишни тўхтатишни буюрди. Ўша хабарчи шаҳардан қайтиб келганида орадан ҳали бир соат ҳам ўтмаган эди.
Оғзаки жавоб келтирдими ёки қоғоздами, аниқ билмайман, аммо отрядда бек уч кун кутишни, шундан сўнг агар Тошкентдан буйруқ олса, шаҳарни бизга топширишини айтди, деган гап тарқалди.
Бундай жавобни ростдан ҳам отряд бошлиғи олдими – айтолмайман; аммо музокарачи Талас орқали ўтиб кетиши билан полковник Черняев шаҳарга яна ўқ отишни буюрганига қараганда, жавобни шу маънода олинган бўлиши мумкин деган хулосага келсак бўлади.
3 июн куни эрталаб мен ротам билан шаҳарни разведка қилиш учун Таласнинг чап қирғоғига ўтиш ҳақида буйруқ олдим. Кун булутли эди: ёмғир томчилаб турганди. Талас, ҳар қандай тоғ дарёси каби, эрталаб саёзроқ бўлади, лекин шунга қарамай, ротани бу дарёдан ўтказиш осон бўлмади.
Мен оёқ кийимларини ечиш ёки дарёни этикда кечиб ўтишни танлаш ҳуқуқини ўқчиларимнинг ўзларига қолдирдим. У патарон халталарини бошларига боғлашни, милтиқларни елкаларига илиб олишни буюрдим. Аскарлар, сирпанчиқ тошлар билан қопланган дарё тубида яланг оёқлари билан таянч топиш осонроқ эканлигини билган ҳолда, деярли барчаси оёқ кийимларини ечиб, саёз жой излаб кетаётган отлиқ қирғизларнинг ортидан икки қатор бўлиб кетма-кет эргашдилар.
Энг қийин ўтиш дарёнинг ўнг қирғоғи яқинида эди, у ерда сув ҳатто белдан юқорига чиқарди, аммо биз эсон-омон нариги бетга ўтиб олдик.
Фақат битта горнчининг ғилофидан катта ханжари тушиб кетди, уни оқим олиб кетди, яна икки-уч аскар сирпаниб сувга қулаб тушди, лекин уларни ўртоқлари ушлаб қолишди. Таласдан ўтиб, мен ротамни жануб томондан шаҳар томон йўналтирдим ва атрофдаги боғларни эгаллаб олдим.
Шаҳар деворидан милтиқ ўқлари овози янгради. Тез орада полковник Лерхе есаул Калитеевнинг юзта сибирлик казаклари ва иккита ракета станоклари билан мен эгаллаган позицияга етиб келди. Полковник Лерхе янада олдинга қараб ҳаракатланишни буюрди.
Шаҳар ташқарисидаги боғлар ва сабзавот полизларни ўраб турган кичик лой деворлар кўп бўлган жойлардан фойдаланиб, мен шаҳар деворига деярли тақаб яқинлашдим. Таласснинг чап қирғоғида менинг ўнг томонимда батальонимизнинг лейтенант Корсаков бошчилигидаги 3-ротаси ҳам шаҳарга яқинлашди.
Деворлар орқасида ётиб, биз уларнинг орқасидан қўқонликлар кўриниб турган бўшлиқлар ёки девор жанглари орасидаги тутунни нишонга олиб, отишма бошладик. Девор орқасида улкан барабанларнинг ўткир овози билан ғарқ бўлган шовқин-сурон эшитиларди.
Баъзи жойларда девордан найзалар учи чиқиб, нишонлар ҳилпираб турарди. Буларнинг барчаси Авлиё Оталиклар ҳимояга қаттиқ тайёрланаётганини кўрсатарди. Кейин мен шаҳар девори бўйлаб чап томонга ҳаракатланиш тўғрисида буйруқ олдим, лейтенант Корсаковга ротани ортга қайтариб, милтиқ ўқи етмайдиган жойда захирада қолиш буюрилди.
Юқорида айтиб ўтилган паналардан фойдаланиб, мен ротамни шаҳарнинг бутун Жанубий томони бўйлаб олиб бордим ва ҳеч қандай йўқотишсиз зарбалар остидан олиб чиқдим. Шаҳарнинг ғарбий томонига ўтиб, полковник Лерхе томонидан саф тортилган казаклар билан учрашдим.
Улар шаҳардан илгарилаб кетган душман колоннасига ҳужум уюштиришга тайёргарлик кўраётган эдилар, унинг олдида отлиқлар миниб, худди казакларни бирга-бир жанг қилишга чорлагандек эди. Аммо кейин бизнинг ракетамиз худди илон каби отлиқлар устидан вишиллаб ўтиб, Қўқонликлар колоннаси узра портлади.
Унинг ортидан иккинчи, учинчиси. Йигитлар дарҳол орқага қайтишди ва уларнинг ортидан бутун колонна деворжаги ўйиқда ғойиб бўлди. Бу вақтда полковник Черняев бизнинг олдимизга етиб келди, шаҳарнинг жанубий ва ғарбий деворларининг бир қисмини шахсан кўздан кечириб, разведкада бўлган бўлинмаларга Талас орқасидаги позицияга қайтишни буюрди.
4 июнь куни эрталаб колонна бошида Таласни кечиб ўтиб, прапоршик Шорохов бошчилигида милтиқчилар взводини ёйиб, ротани менга кўрсатилган йўналишда шаҳарнинг жануби-ғарбий қисмига ҳаракатлантирдим.
Боғларга яқинлашганда, бизни деворлар орқасида жойлашган Қўқон аҳолисининг милтиқлардан отган ўқлари кутиб олди. Мен "ўқ отиш" сигналини бердим ва «занжир»ни взводнинг бошқа ярми билан кучайтирдим. Иккала томондан отишма тобора кучайиб борди. Менинг орқамда батальонимизнинг биринчи ротаси колонна бўлиб олдинга силжиган эди.
Чап томонга қараб йўлда худди шу 8-батальоннинг 2-ротаси пана қилиб кетаётган капитан Обухнинг отлиқ-артиллерия дивизиони, уларда ҳам чапроқда қозоқлар ҳаракатланарди. Улардан орқада арьергард ва иккинчи жанговар линияда казаклар ва артиллерия билан бир нечта рота борарди.
Менинг аскарларим занжири аллақачон шаҳар деворига 100 қадамдан кам бўган масофага етиб келганди. Қўқонлик ўқчилар боғлардан чекинишди. Олдинда бизни кутиб олиш учун шаҳардан чиққан бир нечта душман пиёда ва отлиқлари пайдо бўлди.
Отлиқ артиллерия дивизиони лейтенанти Михайловский ўз взводи билан олдинга қараб йўрттириб чопди ва қўқонликларни яксон қила бошлади. Қўқонликлар, ўз навбатида, шаҳардан олиб чиқилган тўпларидан орқага ўқ уза бошлади, уларнинг тўп ўқлари ҳам ҳуштак чала бошлади.
Бу вақтда мен шаҳарнинг ғарбий томонида шаҳар деворидан 50 қадам нарида аскарларим билан чуқур хандақни эгалладим. Олдимиздаги девор унчалик баланд эмаслигини, бир ярим саржиндан ошмаслигини ва бир жойда ҳужум қилиш учун қулай бўлган уюм борлигини кўриб, мен ўқчиларимга "ура!" деб бақирдим ва биз бир зумда деворнинг нариги томонига ўтиб олдик.
Деворни ҳимоя қилган қўқонликлар ҳовлиққанича қочишга тушди: уларнинг баъзилари кулбалар бўйлаб тарқалиб кетишди, қолганлари эса қўрғонга туташ бозорни ўраб олган шаҳар ичидаги бошқа деворга боришди.
Бу охирги девор биз шаҳарга кирган девордан анча баланд эди. У дандана ва туйнукларга эга эди. Ушбу девордаги дарвозага олиб борадиган йўлга чиқиб, дарвозадан ясалган кичик эшикдан бирма-бир ўтиб кетаётган қўқонликлар дарвоза олдида гавжум бўлиб турганини кўрдик.
Бу оломонга бир нечта ўқ узиб, дарвоза томон югурдик. Дарвозадан ўтишга улгурмаган қўқонликлар ўнг томонга, минора кўринадиган томонга қочиб кетишди. Девор тепасидан ва туйнуклардан ўқлар ёмғири ёғилди, лекин биз аллақачон деворга шунчалик яқин келгандикки, ўқлар фақат бошимиз тепасидан ҳуштак чалиб ўтарди.
Шаҳар деворлари ортида тинимсиз "ура!" эшитиларди, отишма деярли тўхтади, фақат ора-орада битта ўқ овози эшитиларди. Менинг дангчиларим дарвозага ташланди ва уни дўстона босим билан очди. Мени ҳайратга солган манзара очилди: дарвоза олдида гавжум оломон, тақир бошларини яланғочлаган ҳолда, бир овозда "омон!"деб бақирди.
Олдинда пастки жағини тўп ўқи юлиб кетган сарт турарди ва имо-ишоралари билан қўлини юрагига қўйиб раҳм-шафқат сўрарди. Дарвозада бир нечта жасадлар, жумладан, ити бор ёш аёл ётарди. У боласини орқасига боғлаб олиб эшик томон кетаётганида дайди ўқ келиб тегиб, иккаласини ҳам жойида ўлдирган эди.
Сартлар оломонидан узоқроқда латта-путталар билан зўрға ёпилган, қурум ва лойдан ифлос бўлиб кетган ёноқларини қон чиққунча ғазаб билан тирнаб ташлаган аёллар ва болалар алоҳида гавжум бўлиб турарди. Болалар қўрққанидан оналарига ёпишарди, лекин на қичқириқ, на йиғи овози эшитиларди.
Оломон орасида фақат «Омон! Омон!» деган сўз тобора баланд овозда янграрди. Дарвозани бир взвод билан эгаллаб, мен ротамнинг қолган қисми билан девор бўйлаб ўнг тарафдаги минора томон югурдик, қўқонликлар оломони дарвозадан у ерга қараб қочган бўлиб, яна ўқ овозлари эшитиларди.
Орқамга қараб, мен ёлғиз горнчи билан ортимиздан югуриб келаётган батальон командири полковник Богоцевичга кўзим тушди. Биз яқинлашишимиз билан қўқонликлар минорани тарк этиб, деворни ошган ҳолда Талас томон оёғини қўлга олиб қочишди.
Улардан фақат бир нечтаси қуролларини ташлаб, асир сифатида бизга таслим бўлди. Минорада терга ботган, эгарланган оқ арғумоқни топдим ва дарҳол ўзимга келиб, дарвоза олдида қолган взводга қайтдим.
Менинг кўринишим билан «Омон!» деб ҳайқиришни бошлаган оломонга тарқалиш ҳақида буйруқ бериб, ротамга "милтиқлар қўлга" деб буюрдим ва олдинга қараб солдим. - Пост, пост! — деб бақирди сартлар, кўчанинг икки четидаги зич бўлиб қўлларини юракка қўйиб тураркан.
Уларнинг кўпчилиги яраланганди. Уларнинг порохга бўялган юзларидан шаҳарни ҳимоя қилишда нафақат қўшинлар, балки бутун аҳоли қатнашганини кўриш мумкин эди. Мен кирган дарвозанинг рўпарасида, бозор орқасида, биронта тирик жон бўлмаган қалъа қад ростлаб турарди.
Бозорга қараган ҳолда кенг очилган дарвозада қўрғошин билан тўлдирилган чўян қозон остида олов милтираб кўринарди. Шу ернинг ўзида эса кўплаб қуйма ўқлар ва порох солинган халталар ётарди; Эҳтимол, бу дарвозалар қўқонликлар учун лаборатория вазифасини ўтаган ва шаҳар мудофаасининг энг авжида шу ернинг ўзида ўқлар тайёрланган.
Бу дарвозаларда қоровулни қолдириб, шунингдек, Таласга қарайдиган бошқа дарвозаларни эгаллаб, қўқонликларнинг қўрғондаги мол-мулки бўлган барча омборларга қўриқчиларни қўйиб, қўшинлар билан шаҳарга кириб келаётган полковник Черняевни кутиб олгани бордим.
Ҳужум пайтида барча йўқотишларимиз менинг ротамдаги иккита аскар билан чекланди. Қўқонликларнинг йўқотишлари жуда катта эди. Отряд шифокорлари Мациевский ва Ливицкий бир неча кун давомида ярадорларнинг жароҳатларини боғлашди. Афсуски, уларнинг орасида аёллар ва болалар ҳам бор эди.
Офицерлар ярадор аёллар ва болаларга чой ва қанд беришди. Бизнинг аскарлар ўзларининг сўнгги қоқ нонларини маҳбуслар билан бўлишдилар. Авлиё Оталиклар уларнинг инсонпарвар муносабатини дарҳол қадрлашди; аскарларни "тамир" (дўст) деб атай бошлашди.
Бозорда бир қумғондан "тамир" сарт билан чой ичаётган аскарни тез-тез учратиш мумкин эди. Бозордаги дўконлар Авлиё Ота қўлга киритилган куннинг эртасига очиқ эди. Оби нон, қовурилган перашка ва буғда пиширилган мазали мантиларни сартлар ҳужумдан кейин кечқурун бизга жуда арзон нархда сотишди.
Авлиё Ота қўлга киритилгандан кейинги дастлабки кунларда қўшинларга тўлиқ дам берилди, штаб-квартирада иш қизғин кетаётган эди: у ерда асирлар рўйхатга олинди, душмандан олинган қуроллар ва мулклар аниқлаштирилди... "
Манба:
«Военный сборник» №2. Февраль 1891 года. «Воспоминания офицера Западносибирского линейного 8-го батальона о туркестанских походах 1864 - 1865 годов». Командир стрелковой роты, штабс-капитан.
Абу Муслим таржимаси
