Абулхайрхон, Абулхайр, Абу-л-Хайр-хон (1412—1468) — 1428-1468 йилларда Ўзбеклар хонлиги хони, чингизийларнинг Жучий авлодига мансуб шайбонийлар сулоласидан, Жўчи Шибаннинг бешинчининг авлоди, Давлат-Шайх ўғлоннинг ўғли.
Абулхайр хоннинг насл-насаби
Чингизхон — Жўчи хон — Шибан — Байнал Баҳодир — Есу-Бука — Жўчи-Бука — Бадагул — Минг Тимур-хон — Пўлат-султон — Ибрлҳим-султон — Давлат-шайх-султон — Абулхайрхон.
Ўз аждодларини белгилашда Шайбонийхон учун Х аср ҳукмдори Исмоил Сомонийнинг шахси катта аҳамиятга эга бўлган, шу боис унинг давридаги асосий манбаларидан бири бўлган "Таварих-и Гузида-йи Нусрат-нома"да айтилишича, Абулхайрхоннинг аждодларидан бири Минг-Темурнинг рафиқаси Исмоил Сомоний авлодидан бўлган Жандибекнинг қизи эди.
Ҳокимият тепасига келиши
Абулхайр 16 ёшида ўзбек улусида ҳокимият тепасига келди, унинг олдида қийин вазифа – жучиларнинг ўзаро курашида омон қолиш вазифаси турарди. Оқ Ўрда қулаганидан кейин ўзаро уруш ва нотинчлик шароитида Абулхайр нафақат омон қолишга, балки 1428 йилдан 1468 йилгача Қозоғистоннинг дашт минтақалари кенг ҳудудида қирқ йил давомида мустақил марказлашган давлат ташкил қилишга ва ҳокимиятни ушлаб туришга муваффақ бўлди. Абулхайр хонлиги ҳудуди Ғарбда Урал дарёсидан Шарқда Балхаш кўлигача, жанубда Сирдарё ва Орол денгизининг қуйи оқимидан шимолда Тобол ва Иртишнинг ўрта оқимигача чўзилганди.
1420-йилларнинг ўрталарида Абулхайр ва бошқа шайбонийлар шаҳзодалари худди шу уруғнинг аъзоси Жумадук хонга бўйсунган. 1427 йилда у исёнкор амирлар билан жангда ҳалок бўлди; унинг сўл қанотига қўмондонлик қилган Абулхайр асир олинди, аммо қўйиб юборилди. Келаси йил, асосий ўзбек қабилалари раҳбарлари ва Манғит Юрт раҳбари Ваққос-бей кўмагида Тура шаҳрида Абулхайр Ғарбий Сибир хони деб эълон қилинди.
"Абулхайрхон тарихи" номли тарихий асар муаллифи Масуд бин Усмоний Куҳистоний сўзларига кўра:
Абулхайр аждаҳо йилида, 1412 йилда туғилган. У эрта етим қолди; у Шайбоний авлодларининг бошқа бир вакили, Жумадукхонга хизмат қилиши ва унинг даштларда ҳокимият учун курашида қатнашишига тўғри келди. 16 ёшлигида Абулхайр-ўғлон асир тушади, лекин манғит бейларининг қарори билан озод қилинади. Жумадукнинг ўлимидан сўнг у тезда Ўзбек улусининг кўплаб қабилалари сардорлари қўллаб-қувватлашига эришади. 1428 йил Тура вилоятида (Ғарбий Сибирь) 17 ёшида Абулхайр хон деб эълон қилинди. Абулхайрхонни сайлашда қатнашганлар орасида нафақат султонлар, қабилалар ва уруғларнинг раҳбарлари, баҳодирлар, балки мусулмон уламоларининг вакиллари ҳам бор эди. Абулхайр Хон нафақат шайбонийларнинг айрим доираларига, балки улус одамларининг кўплиги туфайли 15-16-асрлар бошида ўзбек улусининг сиёсий ҳаётида муҳим роль ўйнаган Манғит амирларига ҳам таянган. Агар Манғит амири Едигейнинг ўғли Мансур Бароқхон воқеаларида фаол ва, эҳтимол, доимий иштирок этган бўлса, Абулхайрнинг юксалишида ўша Едигейнинг набираси Ваққосбей муҳим роль ўйнаган. Ёш хон дастлаб «Нуриддиннинг ўғли Ваққосбей билан қалин дўст эди».
Абулхайрхон ҳукмронлиги тарихига оид маданият ва манбалар
Абулхайрхон давлатининг тарихи машҳур тарихчи Масуд бин Усмоний Куҳистоний томонидан тасвирланган. Сўфийликнинг машҳур вакили Нажмиддин Кубронинг авлодларидан бўлган Ҳусайн Хоразмий Чиғатой туркий тилида асар ёзиб, уни Абулхайрхонга бағишлаган.
Абулхайрхоннинг оила аъзолари адабиётни яхши кўришарди. Абулхайрхон машҳур шоир, тасаввуф, сўфийлик ихлосманди Жалолиддин Румий (1207-1273) асарларини таржима қилишни буюрган.
1428 йил у пойтхти Тура бўлган Сибир хонлигини қўлга киритди, Абулхайрхон вафотидан кейин унга Ибак Хон ҳукмронлик қилди.
Абулхайрхон 1430 йилда қисқа вақтга Хоразмни эгаллаб олди.
1446 йилда Сиғноқ ва Сўзак шаҳарларини қўлга киритди.
1446 йилда, Абулхайрхон давлат пойтахтини Турадан Сиғноқ шаҳрига кўчирди.
Абулхайрхон ва Темурийлар
XV асрнинг 50-йиллари бошларида Абулхайр Самарқанд ва Бухорога талончилик юришлари уюштирди ва Мовароуннаҳр темурийларининг ички жанжалларига аралашди. 1451 йилда Абулхайр ёрдам берди темурий Абу Саидга бошқа бир темурий Абдуллоҳни мағлуб этиш ва ҳокимият тепасига келишга ёрдам берди. Самарқандда у Мовароуннаҳр султони, астроном ва мунажжим Улуғбекнинг қизига уйланди. Улуғбекнинг қизи Робия Султон бегим кейинчалик ҳукмронлик қилган ўғиллари Кучкунжи Хон ва Суюнчхўжахоннинг онасидир.
Шу билан бирга, Абулхайрхон қизи Хонзодани темурий Абу Саидга эрга берди. Унинг қизи ва Абу Саиддан кўрган набираси - темурий Муҳаммад Султон темурийларнинг Самарқанддаги Гўри-Амир мақбарасида дафн этилган.
1460-йилларда Мирзо Улуғбекнинг набираси, яъни қизи Робия Султон бегимнинг жияни Муҳаммад Жуки Абулхайрхонга бошпана сўраб келди, кейинчалик эса Ғарбий Хуросонга юриш қилган Абу Саййидга қарши курашда ёрдам сўради.
1468 йилда Алишер Навоийнинг дўсти, темурий Султон Ҳусайн Байқаро Хуросонда темурийлар тахти учун курашда ёрдам сўраб Абулхайрхонга мурожаат қилади, аммо Абулхайрхон касал бўлиб, унга ёрдам беролмади.
Ҳокимиятнинг заифлашуви
1457 йилда Абулхайр Сиғноқда Жануби-Шарқий ва Жанубий Қозоғистон чегараларидан катта қўшин билан кириб келган Уз-Темур-Тайша бошчилигидаги қалмиқларга мағлуб бўлди ва улар билан сулҳ тузди. Куҳистаний сўзларига кўра, қалмиқлар армияси шу қадар катта эдики, «отларнинг чанги само кўзгусини қабр каби қоронғу ва ғамгин қилди, ақл математикаси санашдан чарчаган бўлар эди, ақл саёҳатчиси бу қўшиннинг ёнидан катта ва узоқ йўлдан зўрға ўтиб кетган бўлар эди». Масуд бен Усмоний Куҳистанийга кўра, 1457 йилда, Сиғноқ атрофидаги Кок-Кашан яқинида Уз-Темур-Тайша бошчилигидаги қалмиқлар ва Абулхайр қўшинлари жанги бўлиб ўтган.
Ўша пайтда қалмиқларнинг подшоҳи Уз-Темур-Тайша олий мартабали хоннинг [Абулхайр Хон] буюклиги ва қудрати ҳақида эшитганида, унинг қалбида нафратга тўла ҳасад олови ёнди. Уз-Темур-Тайша амирлар, баҳодирлар ва ўз қўшинининг раҳбарларини йиғди ва шундай деди: "Абулхайр Хон катта бойлик ва кўплаб қурол-яроғ йиғди ва ўйин-кулгига берилиб кетди. Унинг учун кутилмаганда музаффар қўшинларни тўплаш ва ҳужум қилиш керак."Армия қўмондони ва бу адашган [хон] армиясининг раҳбарлари тинчлик паноҳи бўлган подшоҳнинг сўзлари мантиқий эканлигини айтишди.
Уз-Тимур-Тайша аскарларга қуролларини тартибга солиб, унинг саройига келишни буюрди. Эртаси куни барча ёвуз жангчилар сон-саноқсиз қуролларини тартибга келтирдилар ва хоннинг [Уз-Темур-Тайша] буйруғига биноан хотинлари ва бола-чақалари билан [юришга] кетишди. [Улар] Чу дарёси қирғоғига етиб борганларида, [улар] ўз хотинлари ва бола-чақалари ва араваларини бу ерда қолдириб, юришга [енгил] боришди.
[Шундай қилиб] қалмиқлар хони шу қадар катта қўшин билан жангга йўл олдики, «отларнинг чанги само кўзгусини қабр каби қоронғу ва ғамгин қилди, ақл математикаси санашдан чарчаган бўлар эди, ақл саёҳатчиси бу қўшиннинг ёнидан катта ва узоқ йўлдан зўрға ўтиб кетган бўлар эди».
[Абулхайр Хон], мавқеи бўйича феридунга тенг равишда, Уз-Темур-Тайшанинг унга қарши юриши ҳақида [хабарнинг содиқлигига] ишонч ҳосил қилгандан сўнг, машҳур султонлар Бахтиёр Султон ва Аҳмад Султонга баъзи улуғвор султонлар, қасоскор амирлар ва музаффар баҳодирлар билан султонлар қўшинларидан олдинда боришни буюрди... Кил-Муҳаммад-саид, Қора-Саид, Бузунджар-бий-кият, Хасан-ўғлон-чимбай, Пишин-кде-ўғлон-иижан, Мустафо-ўғли-балги-жар, Темур-ўғли-суюнич-килий, Муҳаммад-бек-конрат, Давлат-Хўжа-девон - Қушчи, Тули-Хўжа-бий-Қушчи, Кунгурбай-Қушчи, Кибек-бий-Қушчи, Сари-Шиман-Мангит, Абубакр-Найман, Ёқуб-бий-дурман ва бошқа баҳодирлар ва жангчилар юзларини душманга қаратиб, Кук-Кашанага қараб йўл олишди…
[[Шундай қилиб Абулхайр Хон] дунёни забт этган Хон, қиличларни синдирувчи баҳодирлари ва душман қўшинларини мағлуб этувчи жангчилари билан, қайнаётган денгиз каби [қалмиқлар билан жангга] йўл олди.…
... [Абулхайрхон аскарлари] Кук-Кашанага етиб борганларида, [шунда] душман армиясининг аскарлари [уларга] темир тоғдек туюлди.
Иккала қўшин ҳам, Аллоҳ Таолонинг белгилаб қўйган қисматига кўра, бир-бирига етиб борганларида, ҳар бир армиядан [чиқадиган] ноғора ва карнай товушлари осмон гумбази ва ойгача етиб боргандай бўларди. Қалмиқлар хони, кўп сонли қўшинларига қарамай, ўзининг машҳур жангчиларидан бирини жанг майдонининг ўртасига бориб, Ислом паноҳи подшоҳга тинчлик ва тотувлик ҳақида хабарини юборди.
Хабарчи жанг майдонининг ўртасига етиб келиб, баланд овоз билан эълон қилди: "тер кўйлаклардан чиқмасин, қон қаҳрамонлар танасидан чиқмасин".[Аммо] Бахтиёр Султон ва бошқа машҳур [баҳодирлар], "тинчлик ҳар қандай эҳтиётсизликдан яхшироқдир" иборасининг мазмунига зид равишда, улар бу дунёга бепарволик кўрсатдилар, [ва] илоҳий тақдир қалами бу икки султон [Бахтиёр Султон ва Аҳмад Султонни] тақдирига азобли ўлим битганида ҳам, улар тинчлик ва тотувлик сўзларига, ақл сўзларига қулоқ солмадилар.
Жанг майдонидаги чанг осмон гумбазига етди ва душманнинг қонхўр жангчилари, ғазабини тўкиб, ҳужум қилишди [ва] жанг шерлари ва тоғ қоплонлари каби ўқ ёмғири ва қиличларнинг зарбаларини кучайтирдилар. Жанг майдони [ярадор ва ўлдирилган] қонидан қизил дарахт рангини олди.
Бахтиёр Султон ва Аҳмад Султон, улар [дастлаб] ғазабланган шерлар ва қудратли филлар сингари душманларга ҳужум қилиб, ҳар бир ҳужумда бутун бошли жангчилар гуруҳини йиқитдилар, [лекин] охир-оқибат чарчашди ва рақиблар қаро тақдир каби [бу] икки улуғвор султонни қуршаб олишди ва [уларни] имон учун шаҳид қилишди. [Абулхайр Хон] хон, жангдаги Баҳром каби, ғазабдаги Юпитер каби бу вазият ҳақида билиб олди. Иккала жанговар қўшиннинг жасур жангчилари бир-бирларига ҳужум қилишди ва бир-бирларининг бошларига қилич ва ханжарлар билан зарба беришди.
Жанг майдонининг устидаги ҳаво жангчиларнинг совутлари шовқинидан қайнаб турган денгиз каби шовқинли эди. Душман томондан ғалаба шамоли эсди.
Абулхайрхон уруш ва жанг қўлини қабул қилиб Сиғноқ шаҳри томон йўл олди. Самовий хон [Абулхайрхон] Сиғноқ шаҳрига етиб келди, душман қўшини [бу орада] аҳолини талон-тарож қилиб, хонавайрон қила бошлади. Самовий хон [Абулхайрхон] Сиғноқ шаҳрида мустаҳкам ўрнашиб олгач, қалмоқлар подшоҳи яна тинчлик ва сулҳ таклифи билан [унга] бир одам юборади ва натижада Абулхайрхон билан шартнома тузади.
Аммо Қалмоқ хони жангчилари бундан ҳам аввалроқ, тинчлик ва сулҳ [тузилгунга] қадар Туркистон, Шоҳруҳия ва Тошкент чеккалари аҳолисини талон-тарож қилдилар. Тинчлик ўрнатилгандан сўнг, Уз-Тимур-Тайша шошилинч равишда қатъият ва куч жиловини Сайрам орқали Чу дарёси томон йўналтирди, у ерда унинг карвони ва оила аъзолари бор эди. У ердан у бутун қўшини билан отамерос саналган Қалмоғистон томон йўл олди.
Уз-Тимур-Тайша кетганидан кейин Абулхайрхон Сиғноқ шаҳрини тарк етди [ва] одамларни ва улусларни йиғиб, давлат ва субъектлар ишлари билан, ғалаба макони бўлган қўшинларни тартибга солиш билан шуғулланди. Қисқа вақт ичида Аллоҳ Таолонинг инояти, адолати ва раҳм-шафқати туфайли Дашти-Қипчоқ тўққизинчи олий самовий соҳага ҳасад мавзусига айланди.
Дешти-Қипчоқнинг барча хизматкорлари ва кўчманчилари бошдан охир Абулхайрхоннинг, улар буйруқларини бажарадиган хоннинг бошқаруви остига ўтганда, у ғалаба ва саодат ила илоҳий раҳм-шафқат ва саховат ила дунё ҳукмдори тахтига ва олам фотиҳ тахтига ўтирди.
Абулхайрнинг қалмоқлардан енгилишининг сабаби, асосан, давлатининг ички заифлигида эди. Чингизийларнинг доимий сулолавий низолари ва ички низолар, уруғ ва қабилаларнинг кўчманчи зодагонларининг сепаратизми, феодал элитаси билан оддий кўчманчилар ва ярим кўчманчилар оммаси ўртасидаги зиддиятларнинг кескинлашиши, ички ва ташқи урушлар давлатни тўлақонли беқарорлик ҳолатига ва парчаланишга олиб келди.
15-аср ўрталаридаги бу мағлубиятдан сўнг кўчманчи халқнинг бир қисми, Барак Хон Жонибек ва Керейнинг авлодлари бўлган Тўкатимурийлар бошчилигида Абулхайрдан ажралиб, Мўғулистонга кўчиб ўтиб, Шу ва Қўзи-бош дарёлари бўйидаги ерларга жойлаша бошладилар ва ўша ерларда қозоқ хонлигига асос солдилар.
Арғинлар орасида Абулхайрга энг яқин кишилар қорақипчоқ уруғидан Қўбланд-ботир ва арғин уруғидан бўлган Оқ Жўл лақабли Даирхўжа эканлиги ҳақида гап-сўзлар юради. Уларнинг ўзаро рақобати қипчоқ Қўбланд Даирхўжани (Оқ жўл) ўлдириши билан тугади. Арғинлар Абулхайрдан Қўбландни топширишни талаб қилдилар; Хон уларнинг илтимосини рад этди. Шунда Султон Жанибек ва Султон Керей бошчилигидаги арғинлар (ва керайлар) Абулхайрни тарк этиб, шарққа йўл олдилар.
Абулхайрхон тангалари
Маълумки, Абулхайрхон икки марта, яъни 429 ва 1431 йилларда Чинги-Турада ўз тангаларини чиқарган.
Бошқа маълумотларга кўра, 1431 йилдан бошлаб Абулхайрхон ўз тангаларини чиқара бошлади.
Болалари
Абулхайрхоннинг ўн бир ўғли бор еди: Шоҳ Будаг Султон, Хўжа Муҳаммад Султон, Аҳмад Султон, Муҳаммад Султон, Шайх-Ҳайдар Султон, Санжар Султон, Иброҳим Султон, Кучкунжи Хон, Суюнхўжа Хон, Оқ Бурун Султон, Саййид бобо Султон. Абулхайр хоннинг Гуюф-Жамол исмли қизи ҳам бор эди.
Абулхайрхон Самарқанд темурийлари билан сулолавий никоҳ қурган. Унинг ўзи Мирзо Улуғбекнинг қизи Робия Султон бегимга уйланиб, қизи Хонзода бегимни мўғуллар сулоласи асосчиси Заҳириддин Бобурнинг бобоси, темурий Абу Сайидга берган.
Ўлими
1468 йилда Абулхайр кўчманчи ўзбекларни забт этиш учун юришга кетаётган эди, лекин йўлда вафот этди. Абулхайрхон вафотидан кейин давлат парчаланиб кетди. Бунинг асосий сабаблари одамларнинг бошқа ҳудудларга кўчишида ўз ифодасини топган низолар, ҳудуднинг бўлиниши бўйича низолар эди.
Абулхайрхоннинг болалари ва набиралари Сиғноқ шаҳри яқинида унинг қабри устига баланд мақбара қурдилар, лекин у 1914 йилда вайрон бўлган. Академик К. Байпаковга кўра, у Сиғноқ яқинида Кок-Кесене мақбарасига дафн қилинган бўлиши мумкин.
Тарихчи Ибн Рузбихоннинг ёзишича, мақбарани Абулхайрхоннинг набираси Шайбанийхон зиёрат қилган. У қуйидагича таъриф берган: «Дунё хони, вақт ҳоқони, Аллоҳ унинг далилини ёритиб берсин, Абулхайрхоннинг нур ёритиб турган мақбараси ва энг покиза қабри, Сиғноқ шаҳри ташқарисида жойлашган ва хон ҳазратларининг юксак ва эзгу ниятли меъмори бобосининг қабри устига жуда баланд бино қурдирдилар …»
Унинг рафиқаси, Мирзо Улуғбек қизи Робия Султон Бегим Туркистон шаҳрида Хўжа Аҳмад Яссавий мақбарасида дафн этилган.
Меросхўрлар
Абулхайр вафотидан кейин зодагонлар вакиллари шибонийларнинг бошқа уруғидан кекса Ёдгорхонни ҳокимият тепасига олиб келишди. Ёдгорхон 1469 йилда вафот этди ва ҳокимият тепасига Шайх Ҳайдар келди.
Абу Муслим таёрлади
