Марв

Марв (туркм. Merw; форс. مرو), Гяур-қалъа — Туркманистоннинг жануби-шарқий қисмида Мурғоб дарёси бўйида, ҳозирги Марв шаҳридан 30 км шарқда, замонавий Байрамали шаҳрининг ёнида жойлашган Ўрта Осиёдаги энг қадимги шаҳарлардан бири.

Форс сатраплиги Марғиёна ва туркий Салжуқийлар салтанатининг пойтахти. Марв харобалари Жаҳон мероси рўйхатига киритилган. Баъзи маълумотларга кўра, XII—XIII асрлар бўсағасида Қадимги Марв ярим миллиондан ортиқ аҳолиси бўлган дунёдаги энг йирик шаҳар бўлган. Шаҳристонининг майдони 350 гектарни ташкил қилган.

Марв воҳасида Марғийлар цивилизацияси даврида (милоддан аввалги 3-минг йиллик охири - 2-минг йиллик бошлари) аҳоли яшаган; миххат ёзувларида Марғу деб юритилади, ундан атрофдаги ҳудуднинг номи келиб чиққан. Милодий эрамизнинг бошларида Марв Парфиянинг асосий шаҳар марказларидан бири бўлиб, майдони 60 км2 ва бир нечта ҳалқа деворлардан иборат. Хитой манбаларига кўра, 97-йилда Хитой ҳарбий қўмондони Бань Чао ўз отряди билан Марвга етиб борган.

III асрда шаҳарда биринчи масиҳийлар пайдо бўлди. Бу ерда қудратли Мерв метрополияси шаклланган. Эски Марв яқинидаги 3-6-асрларга оид насроний некрополлари, шунингдек, Марвдан 18 километр узоқликда жойлашган, алоҳида тадқиқотчилар христианлар ибодатхонаси деб ҳисоблайдиган Хароба-Кошук иншоотини улар фаолиятининг далили сифатида келтириб ўтиш мумкин.

Илк ўрта асрлар

Илк ўрта асрларда Марвда яҳудийлар жамоаси бўлган. Марвда археологлар томонидан оссуарийларда «Иосеф бар Иаков» каби яҳудийча исмлар битилган яҳудий ёзувларини топдилар.

VII асрда араблар Ўрта Осиёни босиб олгандан сўнг у шимол ва шарққа босқинчи юришлар учун трамплин сифатида иккинчи ҳаётга эга бўлди. Аббосийлар даврида Марв ўнта кутубхонага эга бўлган араб китоб илмининг асосий марказларидан бири бўлган. Шаҳар араб давлатларидан, шунингдек, Сўғдиёна ва Марказий Осиёнинг бошқа давлатларидан келган муҳожирлар уйи сифатида танилган. 813-818-йилларда халифа ал-Маъмуннинг Марвдаги вақтинчалик қароргоҳи шаҳарни амалда бутун халифалик пойтахтига айлантирди.

Салжуқийлар даври

Марв XII аср ўрталарида, Султон Санжар уни Салжуқийлар давлатининг пойтахтига айлантиргач, ўзининг энг гуллаб-яшнаган даврига эришди. Бу вақтда Марв биноларининг кўлами ва баъзи маълумотларга кўра, Константинопол ва Бағдод аҳолисидан кўп бўлган улкан аҳолиси билан замондошларини ҳайратда қолдирди. Хоразмшоҳлар даврида ҳам Ўрта Осиёнинг энг йирик маркази бўлиб қолаверди.

Хоразмшоҳ Отсиз Самарқандда қорахитойлар билан бўлган жангда Санжарнинг енгилганидан фойдаланиб, 1141 йил қишда Марвни босиб олди ва талон-тарож қилди.

Хоразмшоҳ-Ануштегинийлар давлати таркибида

1193 йилда Текеше даврида шаҳар Хоразмга узил-кесил қўшиб олинди.

Бу даврда Марв ўзининг энг катта миқёсигача кенгайди – араб ва форс географлари уни "дунёнинг онаси", "буюк ва кичикларнинг учрашиш жойи", "Хуросоннинг асосий шаҳри" ва Шарқий ислом оламининг пойтахти деб аташган. Ёзма манбаларда Низом ал-Мулк (вазир: 1064-1092) асос солган йирик кутубхона ва мадраса ҳамда бошқа кўплаб йирик маданий муассасалар ҳам кўрсатилган. Марв бозори "Эрон ва Хуросоннинг йирик шаҳарлари бозорларининг энг яхшиси" ҳисобланган.

XII асрда Марв дунёдаги энг йирик шаҳарлардан бири эди. 1210 йилга келиб унинг аҳолиси 500 000 кишигача бўлган бўлиши мумкин.

1221 йилда Марв мўғуллар томонидан вайрон қилинган ва XV асргача, темурийлар ниҳоят суғориш иншоотларини тартибга келтирмагунга қадар қайта тикланмади, бироқ Марв ўзининг аввалги буюклигига эриша олмади, вақт ўтиши билан аҳоли пункти Туркманистоннинг ҳозирги Мари шаҳарчаси ўрнига кўчирилган.

1510 йил 2 декабрда (бошқа маълумотларга кўра, 1510 йил 29 ноябрда) Сафавийлар ва Шайбонийлар ўртасида Хуросонни назорат қилиш учун Марв жанги бўлиб ўтди, бу ерда Шайбонийхон қўшини 17 минг кишидан иборат Исмоил I қўшини томонидан қуршаб олинди ва қаттиқ қаршиликдан сўнг мағлубиятга учради. Тарихий тадқиқотларга кўра, жангларда ўзбек зодагонларининг кўплаб вакиллари ва Шайбонийхоннинг ўзи ҳалок бўлган.

Шайбонийхон вафотидан кейин Марв вақтинча Сафавийлар давлати таркибига киради.

Марв 1823 йилда Хива хонлигига ўтди. Сэр Александр Бернс 1832 йилда мамлакат бўйлаб саёҳат қилди. Тахминан ўша пайтда Тежен дарёси бўйида яшаган туркман-текинлар форслар томонидан шимолга кўчиб ўтишга мажбур бўлдилар. Хива текинларнинг олдинга силжишига қарши чиқди, аммо охир-оқибат, тахминан 1856 йилда текинлар мамлакатда суверен ҳокимиятга айланди ва 1884 йилда руслар воҳани эгаллаб олмагунча шундай бўлиб қолди. Россия армиясининг келиши билан Марв воҳаси ҳудудида археологик тадқиқотлар бошланди, бу М.E.Массон фаолияти туфайли урушдан кейинги даврда тизимли тус олди.

Иқтисодиёти

Воҳа Мурғобда кавланган мураккаб каналлар тизими орқали суғорилади. Бу мамлакат ҳар доим ўзининг унумдорлиги билан бутун Шарқда машҳур бўлган. Доннинг барча турлари ва кўплаб мевалар (буғдой, тариқ, арпа ва полиз экинлари, шунингдек шоли ва пахта) жуда кўп ўсади.

Археологик ёдгорликлардан топилган пахта чигитлари V асрдаёқ пахта ипидан тўқилган газламалар Сосонийлар шаҳрининг муҳим иқтисодий таркибий қисми бўлганлигининг биринчи далилини беради. Ипак қурти етиштириларди. Туркманлар машҳур от зотига ега бўлиб, туя, қўй, қорамол, эшак ва хачир боқардилар. Туркманлар – ишчи халқ.

1990-йиллардаги қазишмаларнинг кашфиётларидан бири 9-10-асрларда тигелли пўлат ишлаб чиқарилган устахона бўлиб, бу замондош ислом олими ал-Киндий (801-866) томонидан хабарларида батафсил тасдиқланган. У пўлат ишлаб чиқарувчи ҳудуд сифатида Хуросонни тилга олган. Бу чўян ва пухта ишланган темир биргаликда эритилган эритиш жараёни орқали амалга оширилди.

Марв гиламлари баъзан форс гиламларидан яхшироқ деб ҳисобланади. Маҳаллий аҳоли қўй жунидан кигиз ва дағал мато ҳам ясайди.

Демографияси

Бу воҳанинг ҳозирги аҳолиси асосан турли этнографик гуруҳларга мансуб туркманлардир. Марв воҳасида ҳам нисбатан катта белужлар ва брахуи озчиликлари мавжуд.

Географияси

Марв воҳаси Афғонистондан оқиб ўтувчи Мурғоб дарёси бўйида, Қорақум чўлининг жанубий чеккасида, 37°30′N ва 62°E, Ҳиротдан тахминан 230 миля (370 км) шимолда ва Хивадан 280 миля (450 км) жанубда жойлашган. У тахминан 1,900 квадрат миля (4,900 кв.км) майдонни эгаллайди.

Паропамисаде ва Ҳиндукуш номлари остида Каспий денгизидан Помиргача чўзилган катта тоғ тизмаси Марвдан жанубда тахминан 290 км узоқликда узилади. Бу бўшлиқ орқали ёки унинг ёнидан Теджен ва Мурғоб дарёлари Қорақум чўлида йўқолгунча шимолга параллел равишда оқади. Шу тариқа улар Марвни шимоли-ғарбда Афғонистонга кириш йўли устидаги ўзига хос қўриқ минорасига айлантириб, шу билан бирга Шимолий-Шарқий Форс билан Бухоро ва Самарқанд давлатлари ўртасида поғонани яратадилар.

Иқлими

Марв ёзда қуруқ ва иссиқ, қишда еса совуқ. Ёзнинг жазирамаси одамни қийнаб қўяди. Шамол ҳавони тўлдирадиган майда чанг булутларини кўтариб, уни хира қилади ва қуёшни деярли яширади. Бу булутлар нафас олишни қийинлаштиради.

Қишда иқлим ёқимли. Қор камдан-кам ёғади ва ёғиши билан дарҳол эрийди.

Йиллик ёғингарчилик камдан-кам ҳолларда 125 мм дан ошади ва июнь-октябр ойлари орасида кўпинча ёмғир бўлмайди. Ёзда ҳарорат 45 ° C га етиши мумкин бўлса, қишда у -7 ° C гача тушиши мумкин.

Йиллик ўртача ҳарорат 16 °C.

Инфратузилмаси

Майдони 12 гектар бўлган Эрк-Кала қалъаси (туркм. Erk gala) Ахамонийлар даврига бориб тақалади. Кўҳна шаҳарнинг монорлит платформасида бино қад ростлаган бўлиб, атрофини хом ғиштдан девор ўраб туради;

Гыз-Гала қалъалари (туркм. Gyz gala). Катта ва Кичик Гыз-Гала — деворлари гармонга ўхшаб қат-қат букланган. Улар енгил нишаб билан тупроқли пандусларга жойлаштирилади. Деворларнинг бурмаларида кичик деразалар яширинган. Тепада деворлар деярли сақланиб қолган қиррали жанговар деворлар билан тугайди. Биринчи қаватдаги хоналар бешта дераза билан ёритилган. Пастга тушадиган зинапоялар аркасимон йўлакдан ўтади. Иккинчи қаватнинг структурасини фақат сақланиб қолган қисмлардан тасаввур қилиш мумкин. Иккинчи қаватда ҳам ҳовли атрофида жойлашган камида бешта хона бўлган. Кичик Гыз-Гала Катта Гыз-Галадан юз метр жанубда жойлашган бўлиб, худди шу режага мувофиқ қурилган, аммо ундан ҳам ёмон сақланиб қолган. Бурма деворлар фақат жанубий ва шарқий томонларида сақланиб қолган;

Гяур-Кала (туркм. Gäwur gala) бир қанча буддист ва насроний монастирлари харобалари, шунингдек, икки қаватли зодагон қасрлари бўлган илк ўрта асрларга оид Гяур-Кала шаҳарчаси ҳудуди;

Гяур-Каладан бироз ғарбда, тартибсиз тўртбурчак шаклидаги Султан-Кала (турк. Soltan gala) қадимги шаҳар Салжуқий турклари пойтахтининг ўзаги ҳисобланади;

Шаҳрияр Арк қалъаси (турк. Şahryýar gala) салжуқийлар даврига оид бўлиб, кенг қаср ва сарой бинолари харобалари, шунингдек, Санжар мақбарасини ўз ичига олади;

Муҳаммад ибн-Зейд мақбараси (туркм. Muhammet ibn Zeýdiň kümmeti) салжуқийлар пойтахтининг шаҳар атрофидаги ҳудудида - тахминан 1112 йил қурилган;

Жанубдаги Абдулла-хан-Кала (туркм. Muhammet ibn Zeýdiň kümmeti) кўхна шаҳри Марвнинг сўнгги тараққиёт даврини ифодалайди ва мунтазам жойлашуви (сарой, масжидлар, мадрасалар, мақбаралар) билан ажралиб туради.