Ўзбек хон, унвони – Султон Ғиёсиддин Муҳаммад (тахминан 1283-1341) — 1313-йилдан Олтин Ўрда хони; Мангу-Темурнинг ўнинчи ўғли Тоғрулнинг (Тоғрулжая, Тоғрулчи) ўғли; хон Тўхтанинг жияни. Унинг даврида ислом дини Олтин Ўрда давлат дини сифатида тан олинган. Ўзбек рус князликларида ўз ҳокимиятини мустаҳкамлашда айниқса фаол бўлди, синглиси Кончакани Москва князи Юрий Даниловичга турмушга берди. Тверь князлари билан курашда Москвага ҳомийлик қилди. Ўзбекнинг ҳукмронлик даврида князликларнинг йиғилиши Юрийнинг укаси Иван Калита бошчилиги остида бошланди, бу охир-оқибатда Москва князлиги (кейинчалик Буюк), сўнгра бутун Залесье Олтин Ўрда хонлиги фуқаролигидан чиқиб кетишига олиб келди.
14-15-асрлардаги кўплаб араб-форс муаллифлари Ўзбекхон (араб/форс اوزبك خان) ҳақида давлат арбоби ва шахс сифатида ёзганлар. 1333 йилда у билан шахсий мулоқот қилиш бахтига муяссар бўлган Ибн Баттута хонга энг юқори баҳо берди:
«У дунёнинг энг буюк ва энг қудратли шоҳлари бўлган етти шоҳдан биридир»
Тарихчи-солномачи ал-Муфаддал:
«...Бу кўриниши келишган, зўр феъл-атворли, ажойиб мусулмон, жасур ва ғайратли йигит»
Географ ва тарихчи ал-Айний:
«У мард ва жасур, диндор ва тақводор, ҳуқуқшуносларни ҳурмат қилган, олимларни севган, уларни [насиҳатларини] тинглаган, ишонган, уларга раҳм-шафқатли бўлган, шайхларни зиёрат қилган ва уларга меҳр-мурувват кўрсатган инсон эди».
Ал-Бирзали, масалан, шундай деб ёзган:
«Бу подшоҳ (Тўхта) вафот этгач, ундан кейин ўттиз ёшлар чамасидаги Ўзбекхон ҳукмронлик қилди. У ислом динига эътиқод қилган ва ўзининг ақл-заковати, чиройли кўриниши ва қомати билан ажралиб турарди». Яна бир ўринда: «чиройли кўринишли, зўр хулқли, зўр мусулмон ва жасур йигит».
Аз-Заҳабий ҳам у ҳақида шунга ўхшаш руҳда ёзади:
«...ботир қаҳрамон, кўриниши келишган, кўп амир ва сеҳргарларни йўқ қилган мусулмон»
Ўзбекхонга дўстона муносабатда бўлганликда гумон қилиб бўлмайдиган хулогий тарихчиси Вассаф ҳам у ҳақида катта мақтов билан гапиради:
"Тақводор шаҳзода Ўзбек – у Мангу-Темурнинг ўғли Тўқтайнинг ўғли Тўғлуқнинг ўғли, илоҳий эътиқод ва шоҳона улуғворлик соҳиби".
Ўзбек номи асли туркий бўлиб, Яқин Шарқда Чингизхон юришларидан олдин ҳам тилга олинган. Бу исм Усама ибн Мункизда (вафоти 1188 йил) "Ибрат китоби"да учрайди; муаллиф салжуқийлар даврида Эронда содир бўлган воқеаларни тасвирлар экан, 1115-1116 йиллардаги Ҳамадон ҳукмдори Бурсук қўшинлари бошлиқларидан бири "қўшинлар амири" Ўзбек – Мосул ҳукмдори бўлганлигини таъкидлайди. Рашидиддин ёзишича, Табризда ҳукмронлик қилган туркий илдегизийлар сулоласининг сўнгги вакилининг исми Ўзбек Музаффар (1210-1225) эди.
Ҳокимият тепасига келиши ва Ислом динининг ўрнатилиши
Ўзбекхон Хон Насриддин Тўхтанинг жияни ва Хон Мангу-Темурнинг набираси эди. Насриддин Тўхта хоннинг ўғли Иксор (Илбасар, Илбасмиш) қудратли амир Кадак ҳомийлигида хон деб эълон қилинди, Кадакнинг ўзи эса бош вазир бўлди. Аммо 1313 йилнинг январида Ўзбек марҳум хон Тўхтанинг қариндошларига тасалли сўз айтиш учун бекларбек Қутлуғ Темур билан бирга Урганчдан келиб, Иксор ва Кадакни ўлдиради. Шундан сўнг Қутлуғ Темур ва отасининг рафиқаси Баялун кўмагида Ўзбек Олтин Ўрда ҳокимиятини қўлга киритдилар.
«Тарих-и шайх Увейс»да ёзилишича:
…Ўрда амири Кадак тахтга Тўхтанинг ўғли Илбасмишни ўтказмоқчи эди, лекин Хоразмдан Ўзбек ва Қутлуғ Темур келиб, иккаласини ҳам ўлдиришди.
1313 йил январда Ўзбекхон тахтга ўтирди. Ва фақат 1320 (1321) йилда у Арслон боб Занги-Ота ва унинг вориси Саид-Ота авлодидан расман Исломни қабул қилди. Арслон боб туркий қабилалар орасида йирик сўфий ва мафкурачи Аҳмад Яссавийнинг устози бўлган.
XV асрда битилган «Шажарат ал-атрак» (Туркийлар шажараси) асарининг исми маълум бўлмаган муаллифи шундай деб ёзади:
хон тахтига ўтирганидан сўнг 8 йил охиригача бутун умрини бутун эл ва улуси билан шимолий (орқа) Дашти Қипчоқ мамлакатларида ўтказди, чунки унга ўша ўлкалар (сув ва ҳавоси) ва бу ерда овнинг (овланадиган ёввойи қушлар) кўплиги ёқарди. Султонлиги бошланганига 8 йил ўтгач, шайхлар ва мусулмонларнинг муқаддас шайхи, дунё қутби, авлиё Занги ота ва олий унвонларга эга бўлган энг улуғ сайид, Оламлар Парвардигорига ихлос йўлида адашганларга йўл кўрсатувчи, сарсон-саргардонлар сардори ва изловчиларнинг йўлбошчиси, авлиё Сайид Ота, Занги Отанинг вориси раҳнамолигида, у (Ўзбек) туркий товуқ йилига тўғри келадиган ҳижрий 720 йил ойларида (12 II 1320—30 I 1321) исломни қабул қилиш шарафига сазовор бўлди.
Хон бўлган Ўзбек Қутлуғ-Темурнинг қистови билан ислом динини қабул қилди (Симеон йилномасига кўра: «сел на царстве и обесерменился») ва Муҳаммад исмини олди. Исломни давлат дини сифатида жорий этишга уриниш Ўрда зодагонларининг қаршилигига учради. Мухолифат етакчилари Тунгуз, Таз ва Сарой амири Қутлуғ Темур Ўзбек хонга шундай дедилар:
"Сиз биздан камтарлик ва итоаткорликни кутинг, лекин бизнинг динимиз ва эътиқодимиз билан ишингиз бўлмасин, Чингизхон қонуни ва низомидан қандай воз кечиб, арабларнинг эътиқодига кирамиз?"
Тарихчи Рашидиддин хон тахтини эгаллаш учун Ўзбекхонни зиёфатда ўлдирмоқчи бўлган чингизий мўғул амирларининг уриниши ҳақида шундай ёзади:
Шу мақсадда улар (чингизий мўғул амирлари) уни йўқ қилиш мақсадида зиёфат уюштирдилар. Ўзбек зиёфатга келганида, амирларнинг режасидан яширинча хабар берган Қутлуқ Темур унга кўзи билан ишора қилди.
Ўзбек (хавфдан) шубҳаланиб, бир эҳтиёжни қондириш баҳонасида туриб кетди. Ўша амир (Қутлуғ-Темур) унга эргашиб, нима қилишга келишиб олганликларини айтди. Ўзбек дарров отига миниб, жўнаб кетди ва қўшин йиғиб (улар устидан) ғалаба қозонди. Чингизхон уруғидан бўлган 120 шаҳзода билан Тўқтой ўғлини ўлдириб, уни огоҳлантирган амирга тўлиқ эътибор ва ғамхўрлик кўрсатади. Бу Дашти Қипчоқ ва Хоразм вилоятларида узоқ вақт амир сифатида ҳукмронлик қилган (ўша) Қутлуғ Темурдир.
Ўзбек Жўчихон салтанати тахтида подшоҳ бўлиб, қудратли ҳукмдорга айланди. Ўзбек ташқи гўзаллик, одоб-ахлоқ ва диндорлик, ислом динини мустаҳкамлаш, яхшиликни мукаммал билиш нуқтаи назаридан комилликни ўзида мужассам этган шаҳзода эди.
Шундай қилиб, Ўзбек хон бир неча мўғул амирлари уни зиёфат чоғида ўлдирмоқчи бўлганидан хабар топиб, хоннинг ҳаётига суиқасд қилгани учун 120 нафар чингизий амирларни қатл этади. Ўзбекхон 120 нафар Чингизий мўғул амирларини эътиқод масаласида эмас, балки мўғул амирлари Ўзбекхонни ағдариб, тахтини эгаллаш учун зиёфат пайтида заҳарламоқчи бўлганлари учун ўлдирган. Хоннинг ҳаётига суиқасд учун 120 нафар чингизий қатл этилди.
Ўзбекхон ҳокимиятни ўз қўлида мустаҳкам ушлаб, чекка ҳудудлардаги барча айирмачилик руҳидаги норозиликларни шафқатсизларча бостирди. У Россиядаги босқинчиликни тугатиб, ўлпон йиғиш ва уни Ўрдага юбориш ҳуқуқини рус князларига берди.
Ўзбек хон Ўрдадаги ички низоларни бартараф этишга ва унинг юксалишига эришди. 14-аср бошларида хон катта маъмурий-ҳудудий ислоҳот ўтказиб, империя ҳудудини 70 туманга бўлиб, улар хон томонидан тайинланган улус амирлари (улусбеклар) бошчилигидаги ўнта йирик улус-вилоятларга бирлаштирилди. Оқ Ўрда ҳудудида ислоҳот ўтказган Ўзбек Хон Кўк Ўрда ҳудудида ҳам янги тизим жорий этишга ҳаракат қилди.
Ўзбекхон ҳукмронлиги Олтин Ўрданинг энг олий ҳокимият даврига айланди. Бу давр маданий юксалиш ва кенг қамровли шаҳарсозлик билан ажралиб турди. Унинг даврида янги пойтахт - Сарой ал-Жадид қурилди. Хон савдони ривожлантиришга катта эътибор берган. Карвон йўллари нафақат хавфсиз бўлди, балки ободонлаштирилди. Ўрда Ғарбий Европа, Кичик Осиё, Миср, Ҳиндистон ва Хитой мамлакатлари билан савдо-сотиқ олиб борди.
Ўзбек Хон ҳузурига ташриф буюрган Ибн Баттута у ерда фақат туркий сўзларни эшитган. Саройнинг аёл ходимларидан улу хотун ва кучук хотун, яъни катта-кичик хотинлар тилга олинади. Хоннинг ўзи сайидлардан бўлган руҳий устозини туркий "ота" сўзи билан атаган. Мусулмонлар ибодатида ҳам туркий тилдан фойдаланилган; Азак шаҳрида Ибн Баттута ҳузурида воиз араб тилида хутба ўқиб, султон (яъни Ўзбекхон), амир (Азак амири келиб чиқиши хоразмлик эди) ва ўша ерда ҳозир бўлганлар учун дуо қилган, сўнг нутқини туркий тилга таржима қилган.
Рус князлари билан муносабатлари
1317 йилда Ўзбек хон ўз синглиси Кончакани Москва князи Юрий Даниловичга турмушга бериб, унинг православликни қабул қилишига рухсат берди, бу эса князга Михаил Ярославич Твер билан буюк салтанат учун курашда хоннинг ёрдамини олиш имконини берди. Ўзбек Хон Юрийга Кавгадий бошчилигидаги Ўрда отрядини берди, аммо Михаил Ярославич Бортен жангида бирлашган Москва-татар қўшинини мағлуб этди. Кончаканинг Тверда асирликда кутилмаганда ўлими Юрийга Михаилни Ўзбек олдида уни заҳарлаганликда айблашига асос бўлди. Михаил Тверской Ўрдага чақирилди ва бу ерда Кавгадийнинг нафрати оқибатида Ўзбекнинг буйруғи билан ўлдирилди.
«Бу подшоҳ Ўзбек даврида унинг буйруғи билан Ўрдада бешта буюк рус князлари ўлдирилди: Буюк князь Михайло Ярославич Тверской ва унинг икки ўғли - Буюк князь Дмитрий Михайлович ва унинг укаси Буюк князь Александр Михайлович, Буюк князь Василий Рязанский, Буюк князь Иван Ярославич Рязанский; ва учта ўлка князлари: князь Александр Новоселский, буюк князь Михаил Ярославич Тверскойнинг набираси князь Фёдор Александрович ва князь Фёдор Иванович Стародубский. Худди шу подшоҳ Ўзбек даврида художўй ва буюк князь Юрий Данилович Московский Ўрда подшоҳи Ўзбекнинг буйруғисиз Буюк князь Дмитрий Михайлович Тверской томонидан ўлдирилган. Ҳаммаси бўлиб подшоҳ Ўзбек томонидан Ўрдада буюк князлар ва ўлка князларидан тўққиз киши ўлдирилди» — солномадан олинди.
Тверда ҳукмронлик қилган Михаил Тверскойнинг ўғли Александр 1327 йилдаги қўзғолонда қатнашган Москва князи Иван Калита билан курашни давом эттирди, унда тверликлар Ўрда элчиси Шелканни ва унинг бутун мулозимларини ўлдирди. Ўзбекхон қотилликдан хабар топгач, ғазабланиб, Москва князини чақиртиради. Бошқа манбаларга кўра, Калита Твер воқеасидан фойдаланишга шошилиб, Ўрдага ўзи кетган. Ўзбек унга князлик қилишга ёрлиқ ва 50 минг қўшин берди. 1327 йилда Калита татар ва Суздал отрядлари билан Твер армиясини мағлуб этди, қўзғолонни шафқатсизларча бостирди ва Твер князлигини хонавайрон қилди. Шундан сўнг Ўзбек Шимолий-Шарқий Руснинг (Буюк Владимир князлиги) асосий ҳудудини иккига бўлиб, бир қисмини Иван Калитага, иккинчисини пойтахт Владимир билан бирга кўзга кўринмаган Суздал князи Александр Василевични тахтга ўтказди, унинг ўлимидан кейин 1331 йилда Калита яна Ўрдага борди ва бутун князлик учун ёрлиқ олди.
Александр Михайлович Тверской Ўзбек Хоннинг ғазабидан қўрқиб, Буюк Литва князлигига қочиб кетди. 1337-йилда унинг ўзи хон ҳузурига келиб, раҳм-шафқат сўради. Князнинг мардона нутқи Ўзбек Хонга ёқди ва уни кечирди. Аммо 1339 йил 29 октябрда Калитанинг фитналари билан Александр ва унинг ўғли Федор Ўзбекнинг буйруғи билан оғриқли ўлимга ҳукм қилинди.
1340-йилда Ўзбек ўлпон тўлашни истамаган Смоленск князи Иван Александровичга қўшин юборди ва Смоленск князлиги вайрон қилинди.
Ташқи сиёсати
Ўзбекхон анча фаол ташқи сиёсат юритганига қарамай, унинг даврида давлат ҳудуди ўзгармади. Хон Польша қироллиги Галиция-Волин князлигини эгаллашига йўл қўймасликка ҳаракат қилди. 1337 йилда бирлашган рус-ўрда армияси Лублинга қарши юриш қилди. Кейин галицииялик бояр Дмитрий Дедконинг илтимосига кўра Ўзбек Буюк Казимир III га қарши 40 минг кишилик қўшин юборади, лекин у Вистула бўйида мағлубиятга учрайди.
Жўчийларнинг анъанавий сиёсати асосида ҳаракат қилишда давом этган Ўзбекхон Кавказорти ҳудудлари – хулагуийлар мулкига даъвогарлик қилди. 1318/1319, 1325 ва 1335 йилларда Ўрда қўшинлари Ширвон ва Арронга бостириб киришди, аммо сезиларли муваффақиятга эриша олмадилар. Беклярбек Қутлуғ-Темур хулагуийлар билан уруш савдо-сотиққа ва Ўрданинг ички барқарорлигига путур етказишидан қўрқиб, урушга қарши чиқди.
Ўзбекхон Византия, Ҳиндистон ва Ғарбий Европа давлатлари билан дипломатик алоқада бўлган. Миср мамлуклари билан алоқалар тикланди. Хон Византия императори Андроник II билан сулолавий никоҳга кирди, унинг қизига уйланди, шунингдек, Миср султони ан-Носир Муҳаммад билан оилавий иттифоқ тузди ва унга жияни малика Тулунбайни берди. Тўғри, султон тез орада у билан ажрашди, Ўзбекнинг (737/1336-1337 йилларда) Султоннинг қизларидан бирини турмушга бериш илтимосига Ан-Носир жавоб берди қизлари ҳали ёш деб жавоб берди. Шунга қарамай, Султон ан-Носир котиби Ибн Фадлуллоҳ ал-Умарий таъкидлаганидек, ҳар икки мусулмон давлати ўртасидаги муносабатлар жуда яқин ва дўстона бўлиб қолди.
Ўзбек хон бир қанча вақт Византия билан яхши муносабатда бўлди. Бироқ, Андроник II ҳукмронлигининг охирида бу муносабатлар кескин ёмонлашди. Тахминан 1320-1324 йилларда Ўзбекхон қўшинлари Фракияга бостириб кириб, уни яна талон-тарож қилади.
Ўзбекхон 1341-йилда вафот этганидан кейин Олтин Ўрдадаги ҳокимият қисқа муддатга унинг ўғли Тинибекка ўтади.
Абу Муслим тайёрлади
