Собиқ СССРнинг айрим давлатлари 1930-йиллардаги коллективлаштириш ва очарчиликдан қаттиқ азият чекдилар. 1933-йилда Ўзбекистонга, хусусан, ўзбек ерларида буғдой ўрнига пахта етиштирилиши айниқса салбий таъсир кўрсатди.
СССР даврида ташкил қилинган ерларни коллективлаштиришнинг асосий оқибатларидан бири очликдир. Ушбу инқироз кўплаб Совет давлатларига, айниқса Марказий Осиёда таъсир кўрсатди. Орадан 80 йилдан кўпроқ вақт ўтгач, бир гуруҳ америкалик-ўзбек тарихчилари 1933 йилда Ўзбекистонни хонавайрон қилган ва деярли унутилган очарчиликка қизиқиш билдиришди. Тадқиқотчилар унинг қурбонларига, шунингдек, илгари нопок деб ҳисобланган картошка, помидор ва бақлажон экинларининг пайдо бўлишига эътибор қаратишди. Бунинг оқибатлари 2019 йил баҳорида "Танқид: Россия ва Евроосиё тарихидаги тадқиқотлар" журналида чоп этилган мақолада тасвирланган.
Марказий Осиёда 1930-йиллардаги коллективизация ва очарчиликдан энг кўп зарар кўрган Қозоғистон эди. Аммо Ўзбекистон ҳам бу фожиали воқеалардан четда қолмади, лекин бу ҳақида ҳали кам нарса маълум. Гувоҳларнинг кўпинча оғзаки баёнотларини йиғиш ва кўриб чиқиш ишлари ҳали тугалланмаган. Икки америкалик ва битта ўзбек тарихчи бу вазифани бажариб, мамлакатнинг етти туманидан камида 130 қишлоқ аҳолиси билан суҳбатлашди. 1900-1925 йилларда туғилган эркаклар ва аёллар ўзлари ёки ота-оналари орқали 1930-йилларнинг бошларида колхозларга киритилган. Бир соатдан уч соатгача давом этган бу суҳбатлар ўзбек ёки тожик тилларида олиб борилди.
Кўпинча бу бошқа фожиали воқеалар хотиралари билан чамбарчас боғлиқ эди: фуқаролар уруши, очарчилик ёки Совет Иттифоқи даврида Улуғ Ватан уруши деб номланган иккинчи Жаҳон уруши. Аммо собиқ Совет республикаларида 1930-йиллардаги очарчилик ошкор этилмаган тақдирда, респондентлар ўз хотираларини ушбу мавзуга бағишланган мақолалар ёки эшиттиришлар билан "тўлдириш" хавфи жуда чекланган эди. Шу сабабли, олимларнинг фикрича, хотиранинг мўртлиги ва ҳозирги замоннинг ўтмиш онгига таъсирига қарамай, тарихий ҳақиқат учун асосий тўсиқ, олинган материал ишончли.
Тарихчилар Ўзбекистонда 1930-йилларга нисбатан очарчилик, вайронагарчилик даврини билдирувчи Ўзбекча "очарчилик" атамасидан фойдаланадилар. Бу нафақат очлик тушунчасини, балки қурғоқчилик, уруш ёки шунга ўхшаш вазиятлар туфайли озиқ-овқат таъминотининг кескин камайишини ҳам англатади. Бу атама Украинада коллективлаштириш сабаб бўлган очарчиликни тавсифловчи сўз Голодоморга жуда яқин. Олимларни ўша пайтдаги овқатланиш одатлари, озиқ-овқатни қандай топиш мумкинлиги ёки тарқалган касалликлар қизиқтирган. Респондентлар орасида Марказий Осиёда ўз озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқарадиган деҳқон хўжаликлари, колхоз ишчилари, уни ўз меҳнати билан сотиб олган пахтакорлар, мақоми туфайли очликдан қутулган колхоз оқсоқоллари ва собиқ қулоқлар бор эди.
Совет ҳукумати маҳаллий Коммунистик партия беш йил ичида ўзбек пахтасининг 60 фоизини колхозларга тўплашни ваъда қилган 1929 йилга қадар Ўзбекистонда деҳқонларни уюштиришга мойил эмасди. Шундан сўнг фаоллар партиянинг устувор ҳудудни, яъни пахта етиштиришга ихтисослашган, аҳоли зич жойлашган Фарғона водийсини белгилашини кутмасдан, жамоа хўжаликларини ташкил қилишга киришдилар. 1931 йилда кўзланган мақсадлар ортди: хўжаликларининг 85 фоизи жамоавий эди.
Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг қишлоқ туманлари аҳолисининг кўпчилиги майда ер эгалари эди. Улар ўзларининг боғларида маҳсулот етиштириш имкониятини йўқотмасдан, худди шундай яшашда давом этишди, чунки расмийлар ижтимоий алоқаларни бузмаган. Тўғри, энди улар жамоавий эксплуатация учун ишлашлари ва бундан сезиларли даражада камроқ даромад олишлари керак эди, аммо уларнинг турмуш тарзи деярли ўзгармади. Қозоқлар ва туркманлар бундай қила олмадилар: коллективлаштириш уларнинг чорва молларини мусодара қилди ва анъаналарини бутунлай бузиб, уларни бир ерга ўрнашиб олишга мажбур қилди. Бундан ташқари, тожик тоғларида 1925-1940 йиллар оралиғида 48 мингга яқин оила водийларга кўчиб келиб, озиқ-овқат ва уй-жой билан тўлиқ давлатга қарам бўлган колхоз пахта хўжаликларини ташкил қилди. Ўзбекистонда қишлоқ аҳолисининг бор-йўғи 5 фоизини ташкил этган беклар, айниқса, коллективлаштиришдан азият чеккан бўлиб, Кавказ ва Украинага сургун қилинган ёки фойдаланилмаётган совхозларга кўчирилган.
Бироқ Ўзбекистон ўзини-ўзи таъминлай олмай, совет иқтисодиётига қарам бўлганлиги сабабли Қозоғистон ва Украинани қамраб олган очарчилик Республикага ҳам таъсир қилди. Россия империяси даврида баъзи ҳудудларда пахта етиштириш кўпайиб, уларни ғалла импортига қарам қилиб қўйди. Фақат 1925-1928 йилларда бу импорт 253 минг тоннадан 549 минг тоннагача ошган. Ўзбек ҳукумати мувозанатни сақлаш учун ғаллачиликни ривожлантиришга ҳаракат қилди, лекин бу донлар асосан қуруқ тупроқларга экилган, барча суғориладиган ерлар пахта билан банд эди.
1932-1933 йилларда сув етишмаслиги туфайли ғалла ҳосили ўтган йилларга нисбатан учдан бир қисмга кам бўлган. Бундан ташқари, баъзи ҳудудларда авж олган коллективлаштириш ва очарчилик таъминотга путур етказди. Хусусан, Россиядан келаётган баъзи карвонлар ярим йўлдан қайтиб кетишди. Шунда Ўзбекистон Коммунистик партияси Кремлга босим ўтказишга уринди: нон бўлмаса - пахта ҳам бўлмайди. 1932 йил май ойида Москва Форсдан дон сотиб олишга мажбур бўлди. Вазият яхшиланмаган ҳолда, Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий қўмитасининг биринчи котиби Акмал Икрамов 1933 йил март ойида Иосиф Сталинга зудлик билан озиқ-овқат юборишни ва очарчилик бошлангани ҳақида хабар беришни сўраб Телеграмма юборди.
Тез орада Ўзбекистонда ҳам озиқ-овқат муаммоси пайдо бўлди. 130 респондентдан олтитаси 1933 йилда ҳатто қишлоқ хўжалиги ҳудудларида ҳам уларнинг оила аъзолари очликдан ёки тифдан вафот этганини кўрган. Респондентларнинг аксарияти совет ҳукумати ёки колхоз ташкилотларини айбламайдилар.
Респондентлар очарчилик пайтида тез-тез егуликлар ўзгариб турганини айтадилар: исмалоқ ва бошқа ўтлар, пишмаган мевалар, маймунжон, қовун уруғлари, сақич, шолғом, маккажўхори нони. Баъзилар нон пишириш учун унни барглар билан аралаштирган, бошқалар ғумбак ичидаги ипак қуртларини пиширишган. Яхшиямки, вазият итлар ёки қурбақаларни ейиш, ҳатто каннибализм ҳолатлари қайд этилган Украина ва бошқа қўшни вилоятлардаги каби даҳшатларга етиб бормади.
Ҳақиқий озиқ-овқат инқилоби ўзбеклар русларнинг емиши ва нопок деб ҳисобланган овқатга мурожаат қилганларида содир бўлди. Шундай қилиб, илгари ем-хашак экинлари ҳисобланган маккажўхори очлик туфайли билан истеъмол қилина бошлади.
Мутахассисларнинг фикрига кўра, 1933 йилдаги очарчилик ва ундан кейин иккинчи Жаҳон уруши Ўзбекистонни Европанинг XVIII-ХIХ асрларда босиб ўтган йўлидан боришга: картошка ва помидор каби янги дунё сабзавотларига кўникишга мажбур қилди. Шундай қилиб, 1930-йилларда картошка, карам ва помидор аста-секин ўзбекларнинг кундалик ҳаётига қисман очарчилик, қисман коллективлаштириш туфайли кириб келди, Марказий ҳокимият эса минтақалар бўйича экин майдонларини бошқарган. Кейин улар "нопок" мақомини йўқотдилар.
Сўров натижалари ҳайратланарли. Ўзбекистон 1930-йилларда очарчилик ва коллективизациядан азият чеккан бўлса-жа, бу Қозоғистондаги вазият билан солиштирганда ҳолва эди. Колхозчилар ўзбек дастурхонига янги мева ва сабзавотлар олиб келишди. Улар у ерда нафақат зарурат туфайли, балки ўзбеклар уларни қадрлай бошлагани учун ҳам қолишди.
Абу Муслим
