Балхаш кўли ва Сирдарёнинг қуйи оқимларидан то Днепр дарёсининг қуйи оқимларигача бўлган улкан ҳудуд XI асрдан бошлаб Дашти Қипчоқ деб атала бошланган. XIV аср бошлариданоқ бу ерда мавжуд бўлган Жўчи улуси икки мустақил давлатга Кўк Ўрда ва Оқ Ўрдага бўлиниб кетди. XIV аср 60 йилларидан бошлаб Олтин Ўрда тахти учун Ичан, Шайбон ва Тўқай Темур авлодлари ўртасида кураш кучайиб кетди. 1360-1380 йиллар давомида Олтин Ўрда тахтига 25 хон келиб кетди.
XIV асрнинг 70 йилларида Олтин Ўрда ички курашлар янада кескинлашиб кетди. Бу курашда Шайбонийлардан Тулунбекахоним, Илбон, Алпхўжа, Арабшоҳ, Каонбеклар катта ўрин тутдилар. Олтин Ўрда тахти учун курашлар кучайиб, тушкунликка юз тутган бир вақтда Оқ Ўрда давлати кучайиб борди. Бу ҳолатни биз Урусхон ва Тўхтамишлар хукумронлик қилган даврда кузатишимиз мумкин. 1380 йилда Оқ Ўрданинг бирлаштирилиши Тўхтамишнинг Амир Темур томонидан қўллаб қувватланганлиги таъсирида амалга оширилган эди. Олтин Ўрда Амир Темур томонидан Тўхтамишга қарши курашлар давомида анча зайифлаштирилган бўлсада, Шодибек ҳукмронлик қилган даврда 1401-1407 яна кучая бошлади. Шу йилларда Олтин Ўрда Булғор, Хожитархон, Қрим устидан яна ўз ҳукмронлигини ўрнатди. 1406 йил Эдигей томонидан Хоразм босиб олинди. Бунга Темурийлар ўртасида кучайиб кетган тахт учун курашлар сабаб бўлган эди.
XV асрнинг 1чи чорагида Олтин Ўрдада ўзаро сиёсий курашлар яна кучайиб кетди. 1400-1417 йиллар давомида Олтин Ўрда тахтига ўтирган 8 та хон бирин-кетин тахтдан туширилди. (Шодибек, Пўлатхон, Темирхон, Жалолиддин Султон ва бошқалар).
XIV асрнинг 80 йилларидан бошлаб «ўзбек улуси» ёки «ўзбеклар вилояти» деб ном олган. Оқ Ўрдада ҳам тахт учун курашлар кучайиб кетди. Бир неча 10 йиллар давомида тахт учун Тўхтамиш, Қуйирчоқ ўғлон, Баракхон, Улуғмуҳаммад кабилар кураш олиб бордилар. 1424-1425 йиллардан бошлаб эса бу курашларда Муҳаммадхон, Кичик Муҳаммад, Тўхтамишнинг ўғиллари Давлатберди ва Кепакхонлар асосий ўрин тутадилар. Дашти Қипчоқ узоқ вақт давом этган ана шу курашларда бошқа қабилалар билан бир қаторда Шайбон авлодлари ҳам фаол иштирок этдилар ва маълум бир мавқега эга бўлиб бордилар.
Ўзаро курашлардан кўп қийналган ҳалқ учун тинчлик ниҳоятда зарур эди. 1427 йилда Алаша баҳодир ёрдамида хон этиб кўтарилган Абулхайрхон катта ҳарбий куч тўплади ва 1428 йилда ўз улусига қайтиб, қиёт, манғит, қўнғирот, дўрмон, қушчи, ўтарчи, найман, тубойи, тоймас, жот, корлик, ушун, курловут, эчки, тангут, ва бошқа қабилалар томонидан ҳам хон этиб кўтарилди. Бунда Абулхайрхонни 200 дан ортиқ уруғ ва қабила бошлиқлари қўллаб қувватладилар. 1428-29 йилларда кўчманчи ўзбеклар Жануби-/арбий Сибирдаги Тура шаҳрини қўлга киритдилар ва бу шаҳар 1446 йилгача Абулхайрхон давлатининг пойтахти бўлиб қолди. Абулхайрхоннинг бу муваффақияти тезда бутун Дашти Қипчоққа ёйилди ва кўпгина ўғлонлар ва султонлар Абулхайрхон ҳизматига ўта бошладилар. 1428-1431 йиллар давомида олиб борилган курашлар натижасида Абулхайрхон илгариги Шайбон улуси ерларини қайтадан бирлаштиришга эришди ва ўз давлатини Олтин Ўрда (Кўк Ўрда) дан мустақил деб эълон қилди. 1431-1432 йилларда Абулхайрхон Хоразм устига юриш қилди ва унинг шимолий қисмини темурийлардан тортиб олди. Бироқ, бу ерда вабо тарқалгач, Хоразмни ташлаб кетди. Бироқ, манбаларда Абулхайрхоннинг Хоразмни ташлаб кетишига сабаб Шоҳрух томонидан қўшин юборилиши ва Хожитархон хони Орол денгизи атрофида қочиб юрган Кичик Муҳаммаднинг ўғли Махмуд ва унинг укаси Ахмадхон Абулхайрхонга қарши кураш бошлаб ҳавф деб кўрсатилади. (Абдураззоқ Самарқандий).
XV аср 40-йилларда Абулхайрхон Сиғноқ, Оққўрғон, Арқуқ, Сўзоқ ва Ўзганд шаҳарларини эгаллади. 1448 йилда Самарқандни талади.
Бироқ Абулхайрхон қанчалик ҳаракат қилмасин, давлатда ягона, мутлоқ ҳукмдор бўлиб қололмади. Бунга айниқса, Урусхон набиралари қаттиқ қаршилик кўрсатдилар. Абулхайрхон вафотидан сўнг (1469) эса, давлатда яна ўзаро курашлар авж олди ва кўчманчи ўзбеклар давлати ўзаро курашлар натижасида емирилди. Бу давлатнинг қайта бирлаштирилиши Абулхайрхоннинг набираси Муҳаммад Шайбонийхон (1451-1510) номи билан боғлиқ.
Муҳаммад Шайбонийхон Абулхайрхоннинг ўғли Будоқ султоннинг ўғли эди. Отасидан етим қолгач, Муҳаммад Шайбонийхон укаси Махмуд Султон билан бирга Абулхайрхон тарбиясида бўлади. Кейинчалик темурий амирлардан бири, Туркистон ҳокими Муҳаммад Мазид тархон ҳомийлигида бир қанча вақт Туркистонда яшади. Туркистон урушлар гирдобида қолган бир вақтда Шайбонийхон укаси билан Султон Ахмад Мирзо панохида Бухорода яшади ва илм олди. XV аср 90-йилларида Муҳаммад Шайбонийхон Дашти Қипчоққа борди ва сиёсий курашларга қўшилиб кетди. У бир неча йил давомида кураш олиб борди ва Тошкентдаги ҳукмдорлар ёрдамида Дашти Қипчоқда мустаҳкам ўрнашиб олди. Кейинчалик, Сайрам ва Яссини қўлга киритилгач, бутун Туркистонда ҳокимиятни қўлга киритди. 1498 йилда Султон Ахмад Мирзо вафотидан сўнг Самарқандга юриш қилди, уни қўлга кирита олмагач, Қаршига юриш қилди ва Шаҳрисабз билан бирга талон-тарож этди. 1499 йилда Самарқандда қилган юриши яна муваффақиятсизликка учрагач, Бухорога юриш қилди ва уч кунлик қамалдан сўнг уни қўлга киритди. 1500 йилда Муҳаммад Шайбонийхон яна Самарқандга юриш қилди ва уни босиб олиб, тўрт ой давомида талон қилди. Бу Самарқандликларнинг Шайбонийхонга қарши қўзғолони сабаб бўлди ва улар 19 ёшли темурий шаҳзода-Захриддин Муҳаммад Бобурни хон қилиб кўтардилар. Бобур Қарши ва Гузорни ҳам қўлга киритди. Бироқ узоқ вақт таланган ҳалқнинг аҳволи жуда ҳам ночор эди. Оғир аҳволда қолган Бобур қўшинлари Зарафшон бўйида Шайбонийхондан мағлубиятга учради ва қамалда қолгандан сўнг яширинча Тошкентга чекинишга мажбур бўлди. Самарқандда, Бухоро ва Тошкентда ўз ҳукмронлигини қўлга киритгач, Шайбонийхон Хуросон юришига тайёргарлик кўра бошлади. Темурийлар гарчи шаҳзода Хусравшоҳ бошчилигида Шайбонийхонга қарши бирлашган бўлсаларда, бу ҳеч қандай натижага олиб келмади. 1505 йил Урганч ҳам босиб олинди ва Хоразм Шайбонийхонга тобе бўлди. 1506 йил Хусайн Бойқаро вафотидан сўнг бошланган тахт учун курашлардан фойдаланган Шайбонийхон темурийлардан Хиротни тортиб олди. Хирот босиб олинган 1507 йил бирин кетин Астробод ва Журжон ҳам босиб олинди ва Каспийдан Хитойгача, Сирдарё этагидан Афғонистоннинг марказий ҳудудларигача бўлган ерлар Муҳаммад Шоҳбахт Шайбонийхон ҳукмронлиги остига ўтди. Шайбонийхон ҳукмронлиги ўрнатилиши билан Мовароуннаҳрда узоқ вақт давом этган темурийлар ўртасидаги ўзаро тахт талашишларга чек қўйилди ва тинчлик ўрнатилди. Шайбонийхон сиёсий жиҳатдан марказлашган давлат туза олишга эриши билан ўзининг илм-фан ва адабиётга мойиллиги, бу соҳа вакилларини ҳурмат қилиши ва ҳомийлик қилиши билан катта ҳурматга сазовор бўлди.
Шайбонийхон қўлга киритилган ҳудудларни бошқариш учун ўз яқинларига бўлиб берди. Бу ҳол марказий ҳокимиятнинг заифлашувига олиб келди ва 1510 йил Шайбонийхон Эрон шоҳи Исмоил Сафавий билан курашга кириш олдидан айниқса, яққол намоён бўлди. Ўз вақтида етиб келмаган қўшинлар оз сонли Шайбонийхон қўшинларининг (17000) Исмоил Сафавий қўшинлари (70000) томонидан Таҳриробод мавзесида мағлуб этилиши ва Шайбонийхоннинг ўлдирилишига олиб келди.
1510 йил Шайбонийхон вафот этгач, шайбонийлар ўртасида ҳокимият учун курашлар авж олди. Айни вақтда Исмоил Сафавий ҳам шайбонийлар давлати ичкарисига ҳужум қилиб кириб келишга эришди. Шайбонийлар бу юришни тўхтатиш учун сулҳга рози бўлдилар ва Амударёнинг сул қирғоғидаги барча ерларни Эронга беришга мажбур бўлдилар.
1511 йилда Бобур ҳам ўз қўшинлари билан Амударёдан кечиб ўтиб, Хисор, Қулоб, Қундуз, Бадахшонни эгаллади. Сўнг Исмоил Сафавий ёрдамида Самарқандга юриш бошлади. Убайдулла Султон ва Темур Султонлар Туркистонга чекиндилар. Самарқандни қўлга киритган Бобур Исмоил номига хутба ўқитганидан норози бўлган ҳалқ Бобурга қарши исён кўтарди ва бундан фойдаланган шайбонийлар Бобурни бу ердан ҳайдаб чиқардилар. Исмоилнинг Бобурга ёрдамга юборган Амир Ахмад (Нажми соний) бошчилигидаги қўшинлари эса қириб ташланди (1512 й кузида) ва 1512 йил май ойида Самарқанд яна шайбонийлар қўлига ўтди.
Бобур эса Исмоил билан иттифоқини тузди ва 1525 йилда Ҳиндистонга юриш қилиб, у ерда Буюк Бобурийлар сулоласига асос солди.
Шайбонийхон вафотидан сўнг шайбонийлар давлати тахтини Кўчкинчихон (1510-1530) ва ўғли Абу Саъид бошқардилар (1530-1533).
Махмуд Султоннинг ўғли Убайдулла Султон ҳукмронлиги йилларида (1533-1539) ҳокимият анча мустаҳкамланди. Пойтахт Самарқанддан Бухорога кўчирилди. Убайдуллахон давлатни мустаҳкамлаш ва эронликларни мамлакат ҳудудидан ҳайдаб чиқаришга катта эътибор берди. 1512 йил кузида у нажми соний устидан ғалаба қозонгач, катта ўлжага эга бўлган эди ва бу маблағни у Бухоро шайхулисломи Мир Арабга топширди ва бу маблағларга машҳур Мир Араб мадрасаси қурилди. Шайбонийлар орасида энг катта таъсирга эга бўлган ҳукмдорлардан яна бири Абдуллахон II (1534-1598) эди. 1556 йил жўйбор шайхларидан Муҳаммад Ислом ёрдамида тахтни эгаллаган Абдуллахон умрининг охиригача давлат ҳудудларини кенгайтириш ва марказий ҳокимиятни кучайтириш, иқтисодий аҳволни ва давлатнинг ҳарбий қудратини юксалтириш борасида ҳаракат қилди. Абдуллахоннинг саъй-ҳаракатлари натижасида XVI аср охирларида Бухоро хонлиги улкан марказлашган давлатга айланди. Бироқ, Абдуллахон вафотидан сўнг ҳукмронлик қилган Абдулмўмин ва Пирмуҳаммадхонлар (1599-1601) давлатни бошқара олмадилар ва уларнинг ўлимидан сўнг шайбонийлар сулоласи барҳам топди.
Шайбонийлар сулоласи:
1. Шайбонийхон ибн Абулхайрхон (1500-10)
2. Қучқунчихон ибн Абулхайрхон (1510-30)
3. Убайдуллахон ибн Махмуд Султон (1533-39)
4. Абдуллахон I ибн Қучқунчихон (1539-40)
5. Наврўз Ахмад ибн Суюнчихон (1540-1552)
6. Пирмуҳаммад ибн Жонибек Султон (1556-61)
7. Искандар Султон ибн Жонибек Султон (1561-83)
8. Абдуллахон II ибн Искандар Султон (1583-98)
9. Абдулмўмин ибн Абдуллахон II (1598-99)
10. Пирмуҳаммад ибн Сулаймон Султон (1599-1601)
Шайбонийлар давлатида жамият ҳаётида, давлат бошқаруви тутган ўрни ва мавқеига асосан бир нечта ижтимоий табақалар мавжуд эди: хон ва унинг яқинларидан иборат олий табақа, ҳарбий амалдорлар ёки умаро, йирик дин пешволари-шайхлар, хожалар, олимлар, шоирлар қабилалардан иборат фозиллар, раият яъни оддий фуқаро ва кисман қуллар.
Шайбоний хонлари томонидан Мовароуннаҳрда бир қатор соҳаларда ислоҳотлар амалга оширилди. Бу ислоҳотлар қисман ижобий натижалар берса, айримлари давлатнинг заифлашувигача оқибатларга олиб келди. Шайбонийхон томонидан жорий этилган суюрғол тизими энг яхши ҳизмат кўрсатган ва Шайбонийхонга яқин бўлган амалдорлар ёки хон хонадони вакилларига турли вилоятлар устидан ҳукмронлик қилишга имкон берсада, бироқ улар марказий ҳокимиятдан мустақил бўлишга интилдилар ва оқибатда бу ҳол ички курашларни келтириб чиқарди. Бу салбий ҳолат Шайбонийхон Исмоил Сафавийдан мағлубиятга учрашида ҳам таъсир кўрсатган эди. Шунингдек, Шайбонийхон ер эгалиги ва ер-сув соҳасида 1507 йилда пул ислоҳоти ва кейинчалик таълим соҳасида ҳам ислоҳотлар ўтказган эди.
Таълим ислоҳотига кўра таълим кўп босқичли этиб белгиланди. Бунга кўра болалар 6 ёшда мактабга, 8 ёшда мадрасага ўқишга ўтганлар. Мадрасада ўқиш уч босқичли бўлиб, ҳар бир босқич 8 йилдан давом этган. Шайбонийлардан Қучқунчихон (1515) ва Абдуллахонлар ҳам пул ислоҳоти ўтказдилар ва бу мамлакатдаги иқтисодий аҳволни яхшилашга олиб келди.
Шайбонийларда ҳам иқтисодиётнинг асосини қишлоқ хўжалиги, савдо-сотиқ, ҳунармандчилик ташкил этарди. Мамлакатнинг асосий бойлиги ер бўлиб, унга эгалик шакли қуйидагилардан иборат эди:
1. Мулки султоний-давлатга қарашли ерлар.
2. Мулки ҳолис-ҳусусий шахсларга қарашли ерлар.
3. Вақф-диний маҳкамаларга қарашли ерлар.
4. Қишлоқ жамоалари эгалик қиладиган ерлар.
Деҳқончилик асосан лалмикор ва обикор-суғориладиган ерларда бўлган. Буғдойнинг ўн икки нави етиштирилган ва бошқа анъанавий экинлар экилган. Деҳқончилик учун қулай бўлган ва ҳосилдор ерлар йирик амалдорлар ва ҳарбийлар ҳамда дин пешволарига қарашли бўлган. Шайбонийлар давлати ижтимоий-иқтисодий ҳаётида Бухоро яқинидаги Жўйбор қишлоғидан чиққан Жўйбор хожалараи катта таъсирга эга эди. Улар сиёсий ҳокимият бошқарув ишларига таъсир кўрсатиш билан бирга катта ер мулкларига ҳам эгалик қилардилар. Шайбонийлар даврида амалга оширилган ислоҳотлардан бири қаровсиз ётган ерларни ўзлаштиришга ҳам қаратилган эди. Чорвачилик ҳам яхши ривожланган. Ҳунармандчиликнинг 60 дан ошиқ тури мавжуд бўлган. Ички савдога катта эътибор берилган. Ташқи савдода Туркия, Эрон, Ҳиндистон, Россия, Хитой каби давлатлар билан савдо алоқалари олиб борилган. 1588 йилда Бухорода бўлган инглиз сайёҳи Антони Женкинсон ҳам ўз маълумотларида Бухоро шаҳрида ҳар йили йирик савдогарлар қурултойи бўлиши, бу ерга Ҳиндистон, Эрон, Балх, Россия ва бошқа мамлакатлардан катта-катта савдо карвонлари келишини ёзиб қолдирган эди.
Шайбонийлар давлатида 40 дан ортиқ солиқ ва тўловлар мавжуд бўлган. Асосий солиқ турлари хирож ва закот бўлган.
Адабиётлар:
1. Каримов.И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. Шарқ.1998.
2. Ахмедов. Б. Ўзбек улуси Т. Мерос. 1991.
3. Ахмедов.Б. Ўзбекистон ҳалқлари тарихи манбалари. Т. Ўқитувчи. 1991.
4. Ўзбекистон тарихи 2 жилд .Т. Фан. 1994.
3. Хофиз Таниш Бухорий. «Абдулланома». 1 ва 2 жилдлар.Т. Шарқ. 1999. 2000.
