Васко да Гаманинг Африка атрофидаги саёҳати Европадаги улкан кашфиётлардан бири бўлса-да, эҳтимол, финикияликлар бу йўлни ундан анча олдин босиб ўтишган.
Милоддан аввалги 440 йилларда юнон тарихчиси Геродот финикиялик денгизчилар ҳақида ҳикоя қилган. Улар Миср фиръавни Нехо (610–595 й.а.) хизматида бўлиб, Африка атрофидаги саёҳатни амалга оширган ва «Африка барча томондан денгиз билан ўралганини, фақат Осиё билан туташган жойи борлигини» исботлаган.
Финикияликларнинг ватани ҳозирги Ливан қирғоқларидаги бир неча орол ва тор ер полосасидан иборат бўлиб, табиий ресурсларга жуда камбағал эди. Қўлга киритилган бойликлар денгиз билан боғлиқ эди: тоғларида эса кемасозлик учун жуда қадрли бўлган саж дарахтлари ўсарди, қирғоқлар эса кремнийга бой қум билан қопланган бўлиб, ундан шиша ишлаб чиқарилган. Денгизда эса Murex туркумига мансуб пурпур раковиналар кўп бўлиб, финикияликлар улардан рангли бўёқлар олишган. Финикияликлар кема ясаш, шиша ишлаб чиқариш ва тўқимачилик саноатида етук бўлиб, товарларини қўшни шаҳарларга етказиб беришган. Тир ва Сидон шаҳарлари бутун Ўрта Ер денгизида кенг тарқалган савдо империясининг марказлари бўлиб, уларнинг «филиаллари» турли жойларда жойлашган эди.
Милоддан аввалги VII асрга келиб, финикияликлар ўз ҳудудларини кенгайтириб, ҳозирги Тунис ҳудудида савдо колонияси барпо қилишган. Бу ердан Карфаген деб аталган улкан шаҳар вужудга келиб, кейинчалик Рим учун энг йирик ва хавфли рақибга айланган. Шу билан бирга, финикиялик савдогарлар Испания ва Шимолий Африка атлантик қирғоқларини тадқиқ қилишни бошлаган. Уларнинг қизиқиши чегара билмас эди.
Фиръавн Нехо милоддан аввалги 600 йилларда финикиялик денгизчиларни Африка атрофидаги саёҳатга жалб қилди. Геродотнинг сўзларига кўра, финикияликлар Персия кўрфазидан жанубга йўлга чиққан, кейин ғарбга бурилиб, Африкани айланиб ўтиб, Геркулес устунлари орқали Ўрта Ер денгизига қайтган. Бу саёҳат икки йилдан ортиқ давом этган ва йўл давомида финикияликлар икки марта қуруқликка тушиб, ғалла экиб, ҳосил йиғиб олган. Учинчи йили улар Мисрга қайтиб, фиръавнга ўз ҳисоботини тақдим қилишган.
Геродот шу воқеани тасвирлаган, лекин у ҳақиқатдан ҳам рост бўлиши мумкинми? Геродот баъзан ўзига яраша фантазияларга йўл қўйган, шу боис унинг сўзларига шубҳа билан қараш мумкин. Лекин у бир неча бор скептикларни ҳайратга солган. Масалан, унинг Россиянинг жанубий ҳудудларида аёл жангчилар — амазонкалар ҳақидаги тасвири кейинчалик археологик топилмалар билан тасдиқланган.
Геродот ҳикоясида айнан финикияликларнинг саёҳати ҳақиқий бўлганини тасдиқловчи бир нарса бор. У ўзининг ҳикоясида шундай ёзади: «Уларнинг сўзларига кўра, ғарбга қараб сузган пайтларида, Африкани айланиб ўтаётганларида, қуёш чап томонда эмас, балки ўнг томонида – шимолда турган».
Геродот яхши географ бўлган, аммо дунё шакли ҳақида тўлиқ тушунчага эга эмасди. У эҳтимол, Ернинг шар шаклида эканлигини билмаган, ёки билган тақдирда ҳам унинг географик аҳамиятини тушунмаган. Шунинг учун у финикияликлар «уйдирма» қилишаётганини тахмин қилган, чунки қуёш шимолда бўлиши мумкинлиги унга мутлақо ақлга зид туюлган.
Аслида эса айнан шу факт финикияликларнинг саёҳат ҳақиқатда содир бўлганини тасдиқлайди. Африка жанубига сузиб бориш учун, улар экваторни кесиб ўтишлари керак эди. Экваторда қуёш тўғридан-тўғри тепада туради. Агар кимдир экваторнинг жанубига ўтиб, ғарбга қараб сузаётган бўлса, қуёш ҳақиқатдан ҳам шимол томонда туради. Бу факт финикияликларнинг Кейптаун ҳудудидаги Добрая Надежда (Умид бурни) га етиб келганини кўрсатади.
Агар улар Умид бурнига етиб келган бўлса, демак, улар саёҳатнинг иккинчи ярмини ҳам давом эттирган бўлиши мумкин. Брин-Моур (АҚШ, Пенсильвания) коллежининг қадимги саёҳатлар бўйича мутахассиси профессор Рис Карпентер бу ҳақда шундай дейди: «Агар финикияликлар Умид бурнигача етиб келишган бўлса, уларнинг уни айланиб ўтишига ва кейин шимолга ҳаракат қилишига ҳеч қандай тўсиқ йўқ. Сабаби, бу ҳудуддаги шамоллар ва океан оқимлари уларни шу йўл билан сузишга мажбур қилади».
Гап шундаки, Жанубий Атлантикадаги шамол ва оқимлар кемаларни Африка қирғоқлари бўйлаб шимолга олиб боради. Бу эса финикияликларнинг Африка атрофидаги йўлини осонлаштирган бўлиши мумкин.
Шундай қилиб, финикияликлар португалиялик денгизчилардан 2000 йил олдин Африка атрофида саёҳат қилган бўлиши эҳтимоли жуда катта. Уларга бунинг учун уч йил вақт керак бўлган.
Албатта, бу ҳикояни шубҳа остига қўювчилар ҳам бор. Геродот ҳикоясининг энг кескин танқидчиларидан бири Сванси (Уэлс) университети профессори, мисршунос Алан Ллойддир. У Геродот тасвирлаган уч йиллик саёҳат антиқа кўринмаслигини, чунки «қадимий даврдаги ўртача денгиз йўл тезлиги»га мос келиши мумкинлигини тан олади. Шунингдек, у ҳам «бу ҳудуддаги шамоллар ва оқимлар бундай саёҳатга мос келганини» тасдиқлайди.
Бироқ, Ллойд масаланинг энг муҳим жиҳатини инкор этади. У «қуёшнинг жойлашуви ҳақидаги маълумот фақат тажриба йўли билан аниқланиши мумкин» деган фикрга қўшилмайди. Унинг фикрига кўра, Геродот давридаги юнонлар «географик йўналишлар ва қуёшнинг ҳаракатини яхши тушунишган».
Аммо бу ҳолда, нега Геродот бу маълумотдан ҳайратланди? Ллойд бу ҳақда шундай дейди: «Геродот учун қизиқарли бўлган нарса – фақат маълумотнинг рост ёки ёлғонлиги эмас, балки Африка шу қадар жанубга чўзилганки, у ерда қуёшнинг шимол томонда бўлиши мумкинлигининг ўзи уни ҳайратга солган».
Афсуски, Геродот бу танқидларга шахсан жавоб бера олмайди. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, унинг ҳикояси финикияликларнинг буюк денгизчилар эканлигини ва Африкани биринчи айланиб ўтган бўлиши мумкинлигини кўрсатади.
ФИНИКИЯЛИКЛАР ВАСКО ДА ГАМАДАН ОЛДИН БЎЛИШГАН
Алан Ллойднинг финикияликларнинг Африка атрофидаги саёҳатига қарши келтирган бошқа далиллари илмий баҳсдан кўра майда айбловларга ўхшайди. Унинг «энг муҳим» далилларидан бири шундаки, милоддан аввалги VI аср охирида яшаган мисрлик фиръавн бундай экспедицияга қизиқиш билдириши мумкин эмас. Ллойд шундай ёзади:
«Миср фиръавни Нехо шундай иш қилгани эҳтимолдан йироқ. Бизга денгизчиликка ва географик кашфиётларга жуда қизиққан, Африкани айланиб ўтиш учун махсус экспедиция жўнатган бир ҳукмдор образи тақдим этилмоқда. Бу ҳар қандай фиръавн учун, қанчалик қизиқувчан бўлмасин, психологик нуқтаи назардан номумкин, чунки бу анъанавий миср дунёқараши ва фикрлаш услубидан кескин чекинишни талаб қилган бўларди».
Бу каби ишонч билан айтиладиган хулосаларни кўриш ачинарли, айниқса, бу фикрни мисршунослик бўйича таниқли олим айтиши. У гўёки фиръавнлар фақат битта стандарт қолипда фикр юритган ва уларнинг шахсий истаклари ёки ноодатий қарорлари бўлмаган деб ҳисоблайди. Бу эса, айниқса, XXVI сулоласи ҳақида гап кетганда, адолатсиз ёндашувдир. Фиръавн Нехо ўша даврнинг энг фаол ва ташаббускор ҳукмдорларидан бири бўлган.
XXVI сулола даврида Миср катта ўзгаришларни бошдан кечирди. Бу жараёнлар асосан Африка ички ҳудудларига бўлган қизиқишнинг ортиши билан боғлиқ эди, чунки бу ҳудудлар Нубия (Мероэ) қироллиги билан тортишувда эди. Нубияликлар ўз ҳудудини кенгайтириб, Мисрни Африканинг ички қисми билан боғловчи асосий савдо йўлларидан ажратди. Шу сабабли, мисрликлар товарлар олиб келиш учун бошқа йўлларни топишга мажбур бўлдилар.
Ғарбга сафарлар яна бир сабабга кўра жуда манфаатли эди: Испаниянинг Атлантика қирғоқлари ўзининг кумуш конлари билан машҳур бўлган. Аммо бу ердаги савдо мустақил финикиялик давлат – Карфаген қўлида эди. Африка атрофида саёҳат қилиш мисрликларга Атлантиканинг бойликларига «орқа эшик» орқали йўл очиш имконини бериши мумкин эди… агар бу саёҳат шу қадар узоқ вақт талаб қилмаганида эди.
Ллойднинг Африка атрофидаги саёҳат амалга ошганини инкор қилишга қаратилган бошқа далиллари эса техник муаммолар билан боғлиқ. Қандай қилиб фиръавн Нехо кемачилари шундай улкан ва беқарор саёҳатга журъат қилган? Қанча вақт сарфлашган? Улар шунчаки номаълум соҳиллар бўйлаб минглаб километр масофани қандай босиб ўтишган?
Бу ерда тарихий мисол бор: бир аср ўтиб, милоддан аввалги 500 йилларда карфагенликлар Африка қирғоқларини тескарисига – яъни ғарбий йўналишда тадқиқ қилишга киришган. Карфагенлик адмирал Ганнон Гибралтар бўғозидан ўтиб, ҳозирги Марокко қирғоқларида кичик колониялар барпо этди ва жанубга қараб йўлга чиқди. Унинг экспедицияси Гвинея кўрфазигача боргани тахмин қилинади.
Ганнон ва унинг флоти эҳтимол, Камерун тоғини ҳам кўришган – бу тоғ жанубий Атлантика қирғоқларидаги ягона фаол вулқон бўлиб, денгиздан ҳам кўриниб туради. Бироқ, карфагенликлар озиқ-овқат заҳиралари тугаганини айтиб, ортга қайтишган.
Шунингдек, финикияликлар бу ерга фақат илмий қизиқиш билан эмас, балки янги савдо йўллари ва бойликларни топиш мақсадида келишган бўлиши мумкин.
Нега финикияликлар муваффақият қозониб, бошқалар муваффақиятсизликка учради?
Гап шундаки, карфагенликлар ва кейинги португалиялик денгизчилар Африкани соат милига қарши айланиб ўтишга уринганлар, яъни ғарбий йўналишда ҳаракат қилишган. Бу эса денгиздаги шамоллар ва оқимлар билан жиддий курашни талаб қилган.
Финикияликлар эса тескарисига — соат мили йўналишида сузганлар. Улар Африка Шарқий қирғоқларини яхши билар эдилар, чунки бу ҳудуд қадимдан мисрликларга маълум бўлган Пунт ерига туташ эди.
Шу нуқтадан кейин уларга муссон шамоллари ёрдам берган. Бу шамоллар куз ва қиш мавсумида Жанубий Ҳинд океани орқали ёғоч кемаларни Жанубий Африкага қараб етаклашга мажбур қилган.
Добрая Надежда (Умид бурни) ортидаги шароит ҳам уларга мос келган. Профессор Карпентер таъкидлаганидек, бу ердаги океан оқимлари ва шамоллари кемаларни автоматик равишда шимолга, яъни Африка ғарбий қирғоқлари бўйлаб ҳозирги Гвинея ва Марокко йўналишига ҳаракат қилган.
Африканинг ғарбий қисмида битта муаммо бор: бу экваториал жимжитлик ҳудудлари. Бу жойда шамоллар жуда кучсиз ва денгизчилари учун ҳаракат қилиш жуда қийин бўлган. Шунинг учун, эҳтимол, финикияликлар ҳам катта қийинчиликка дуч келган, лекин бу саёҳатнинг охирига етказилишига тўсқинлик қилмаган.
Добрая Надежда бурнини айланиб ўтгандан кейин, финикияликлар денгиз оқимлари ва шамоллар таъсири остида табиий равишда шимолга қараб ҳаракат қилишган. Бу эса уларга Африкани айланиб, Мисрга қайтиш имконини берган.
Хулоса
Финикияликлар Африкани айланиб ўтиши ҳозирги денгизшунослик ва иқлимшунослик маълумотлари билан алоқадорликда қаралганда, ҳақиқий бўлиши мумкин. Улар соат мили йўналишида сузиб, табиий шамол ва оқимлардан фойдаланганлар, бу эса саёҳатни амалга оширишни анча осонлаштирган.
Агар финикияликлар ростдан ҳам Африканинг тўлиқ айланиб чиққан бўлса, бу уларни Европа денгизчиларига нисбатан 2000 йил олдинроқ буюк кашфиётчиларга айлантиради. Васко да Гама у ерга етиб борганида, балки улар аллақачон бу йўлни босиб ўтган эди…
ФИНИКИЯЛИК ЁЗУВЛАР ЯНГИ ДУНЁДА
Яқинда инсоният Христофор Колумб томонидан Американинг кашф этилганига 500 йил тўлганини нишонлади. Лекин яна бир бор савол қўйишга арзийди: Колумб Янги Дунёнинг биринчи кашфиётчисими? Албатта, кимдир унинг олдинги предшественниклари бўлган бўлиши мумкинлигини айтиши мумкин, аммо бу нима ўзгартиради? Ахир, уларнинг кашфиётлари шундай таъсирга эга бўлмаган ва Колумбнинг саёҳатлари каби оқибатларга олиб келмаган!
Ҳа, Атлантика орқали келтлар, финикияликлар, норманлар сузган, Тинч океан орқали хитойликлар ўтган... Аммо Янги Дунё ҳали ҳам «кашф этилмаган» қолган. Бу фикр нотўғри. Ва нега эканлигини тушунтириб берамиз.
Колумбгача бўлган кўплаб «майда» янги дунё кашфиётлари ҳам тарихда катта из қолдирган. Бунинг исботи фақат финикияликлар ва бошқа қадимий халқларга тегишли ёзувларнинг Шимолий ва Жанубий Америка тошларида кўпроқ топилаётганида эмас. Яқинда америкалик олим Ж. Савой Перунинг Лимадан 600 км шимолда жойлашган Гран-Вилайя ҳудудидаги катта тошларда финикия ёзувларининг намунасини топди. Бундан ташқари, бу қишлоқ жойлашган Анд тоғларидан Амазонкага қуйиладиган дарёларгача қадимий тош йўллар боради...
…Машҳур немис география кашфиётлари тарихи бўйича мутахассис, «Номаълум ерлар» тўрт жилдли асарининг муаллифи Рихард Хеннинг томонидан берилган «ҳукм» ҳал қилувчи бўлиб туюларди:
«Бугунги кунгача қадимий дунё вакилларининг Америка қитъасида антиқул вақтларда бўлганига ишончли далил топилгани йўқ, деб ҳисоблаш мумкин».
Ҳақиқатдан ҳам, қирқ йил олдин бундай хулосага келишга асослар бор эди. Аммо вақт Хеннингнинг оппонентлари фойдасига ишлади.
Милоддан аввалги IV минг йилликда Ўрта Ер денгизининг шарқий соҳилларида деҳқончилик ва балиқчилик қишлоқлари пайдо бўлди. Денгиз бўйидаги деҳқончилик жамоалари ҳаёти денгиздан ажралмас эди. Улар озиқ-овқатни ҳам, ҳатто бўёқни ҳам денгиздан олишган – пурпур улиткалар орқали. Қадимий даврларданоқ финикияликлар денгизчиликда ажойиб маҳорати билан танилган. Улар вавилонийлар ва оссурийлардан кўп нарсаларни ўрганишган, масалан, баъзи кема турлари ва олдинга чиқиб турган штевень.
Бир вақтлар финикияликлар юнонлардан ғарбий дунё ҳақида эшитганлар. У ерда денгиз тор бўғоз орқали океан билан туташаётган, ва у ердан қимматбаҳо металллар – қалай ва кумуш келтирилаётган эди. Финикияликлар ўша ерга сузиб бордилар ва ибералар билан алоқалар ўрнатдилар. Пиреней яриморолида Кадис – финикиялик давлатнинг ғарбий таянч пункти ташкил қилинди. Кейинчалик Сицилия муҳим савдо марказига айланди, ундан кейин эса Сардиния ва Корсикада савдо бекатлари ташкил қилинди. Милоддан аввалги IX асрда Карфаген барпо этилди, у эса кейинчалик Ўрта Ер денгизининг денгиз маркази сифатида улкан аҳамиятга эга бўлди.
Милоддан аввалги VI асрда Миср Яқин Шарқ ва Африкадаги илгариги қудратини аста-секин йўқота бошлади. Давлатнинг портлари ЮНОН кемалари учун очилди. Ўрта Ер денгизи минтақасида янги денгиз қудрати – юнонлар пайдо бўла бошлади. Мамлакат нуфузини оширишни истаган фиръавн Нехо II ўз хизматидаги финикиялик денгизчиларга Африка қитъасини жанубдан айланиб ўтишни буюрди.
Геродот ҳикояси бу жуда ноёб саёҳатнинг ажойиб тафсилотларини авлодларга етказди. Илм-фан Карфаген адмиралы Ганноннинг Гвинея кўрфазига қадар сузиб боргани, Гимильконнинг Қалай оролларига – Британияга қадар етгани ҳақидаги маълумотларга эга. Финикияликлар Азор оролларига ҳам етиб боришган...
…Атлантикада бўронлар жуда кенг тарқалган. Улкан кўпикли, ғижжирланган яшил тўлқинлар соҳилга бебош куч билан урилар, тошларни парчалар, қумни ювиб кетар...
«1749 йил ноябрь ойида, бир неча кунлик бўрондан сўнг, денгиз Корву ороли қирғоғидаги ярим вайрон бўлган тош иншоотнинг бир қисмини ювиб кетди. Вайроналар орасида гилам идиш топилди, у ичида кўплаб тангалар бор эди. Идиш ва тангалар монастирга олиб борилди, кейин эса маҳаллий аҳолига тарқатилди. Тангаларнинг бир қисми Лиссабонга юборилди, у ердан эса патер Флоресга, Мадридга етказилди...»
Бу ҳақда XVIII асрдаги швед олими Подолин «Гётеборг илмий ва адабий коллекционери» нашрида «Қадимги денгизчиларнинг саёҳатлари ҳақида баъзи кузатишлар, 1749 йилда Азор оролларидан бирида топилган Карфаген ва Кирена тангалари таҳлили асосида» мақоласида ёзган.
«Гилам идишда қанча танга борлиги, уларнинг нечтаси Лиссабонга юборилгани номаълум, – деб ёзади Подолин. – Мадридга тўққиз таси етиб келган: иккита Карфаген олтин тангаси, бешта Карфаген мис тангаси ва иккита Кирена мис тангаси... Патер Флорес менга бу тангаларни 1761 йилда ҳадя қилди ва ҳикоя қилдики, топилган хазина шунга ўхшаш тангалардан иборат бўлган. Уларнинг бир қисми Карфагендан, иккинчи қисми Киренаикадан экани шубҳасиз».
Бу тангалар камёб эмас, олтинлари бундан мустасно. Аммо ҳайратланарли томони уларнинг қаерда топилганида!
Ҳа, шимолий Африка тангалари хазинаси Азор оролларидан бирида, Эски ва Янги Дунё орасида жойлашган жойда топилган. Бунинг ўзи катта аҳамиятга эга воқеа эди. Шу сабабли бу воқеанинг ҳақиқийлиги қарийб икки юз йил давомида баҳс мавзуси бўлиб қолди.
Азор ороллари тарихи бўйича китоб ёзган бельгиялик Мес бу топилмани «ҳеч қандай текшириш мумкин бўлган далиллар йўқлиги сабабли» сохта деб ҳисоблаган. Аммо вақтинчалик далилларнинг етишмаслиги тарихий воқеликни инкор қилиш ҳуқуқини бермайди. Замонасининг йирик географи Александр Гумбольдт Подолин хабар берган фактнинг ҳақиқийлигига ҳеч қандай шубҳа қилмаган. Подолин мақоласини топилган тангалар тасвирлари билан ёзган, ва улар ҳозир ҳам бирон-бир швед нумизматик коллекциясида сақланиб турибди.
Мес Флоресни алдашган, деб тахмин қилади. Лекин қандай мақсадда? Нима учун бундай сохталик керак эди? Шу тариқа шуҳрат қозониш учунми? Бу шубҳали.
Энрике Флорес машҳур испан нумизмати бўлган, унинг нуфузи ҳали ҳам улкан бўлиб, уни тажрибасизлик ёки нохолисликда айблаш мумкин эмас. Баъзилар эса танга Лиссабонда бир коллекционердан ўғирланган, Корвуда топилган хазина ҳақидаги ҳикоя эса жиноятни яшириш учун ўйлаб топилган, деб даъво қилдилар. Аммо бу жуда ҳам муболаға! Бу усул, Р. Хеннигнинг адолатли таъкидлашича, умуман ҳар қандай қадимий тарихий тадқиқотларга нуқта қўйиши мумкин, зеро археологик қазилмаларда алдамчилик эҳтимоли ҳам истисно қилинмайди. Бу версияга қарши қуйидаги далилни келтириш мумкин: нега айнан шундай майда тангаларни ўғирлаш керак бўлган? Ахир тўққиз тасидан фақат иккитаси олтин эди! Ҳеч қандай «приличный» ўғри бу каби арзимас нарса учун таваккал қилмас эди. Ниҳоят, топилган нарсанинг ҳақиқийлиги яна шу билан ҳам тасдиқланиши мумкинки, ўша вақтда, яъни милоддан аввалги XVIII асрнинг ўрталарида ҳеч бир қаллоб шундай мукаммал сериядаги Карфаген тангаларини, унинг чекланган тарихий даврига мос равишда, тўғри танлаб қўя олмасди.
Савол туғилади: қадимий тангаларни Корвуга ким олиб келган? Балки ўрта асрлардаги араб ёки норманн кемалари? Тахминан йўқ. Ўрта аср денгизчиларида бундай арзимас қадимий тангаларга алоҳида қизиқиш бўлиши қийин. Уларга узоқ денгиз саёҳатида ҳеч қандай қиймати бўлмаган эски тангаларни олиб юришнинг нима кераги бор эди?
Эслаб ўтамиз, Карфаген кемаларни Гибралтар орқали Атлантикага, Африка соҳиллари бўйлаб юборган, ва шундай кемалардан бири шарқий шамол билан Корвуга сурилиб кетган бўлиши мумкин. Подолин ҳам шу фикрда бўлган. Замонавий олимлар бу тахминни маъқуллаган. Улар тангалар бўлган идиш хароб бўлган ва жамоаси томонидан ташлаб кетилган кемадан оролга тушиб қолган, деган гипотезани рад этадилар. Чунки денгиз оқими Азор ороллари орқали тўғридан-тўғри Гибралтарга йўналади, шу сабабли оқимга қарши сурилиши мумкин эмас. Шубҳасиз, оролга жамоаси билан бирга бир кема келган.
Демак, тахминан милоддан аввалги 320 йилларда Карфаген кемаси Азор оролларига келган ва африкалик денгизчилар Эски Дунё ва Янги Дунё орасидаги йўлда пайдо бўлганлар...
Янги Дунё, уни қадимийлар таниш билганми? 1701 йилда нашр этилган «Вариа историа» китобида, турли қадимий муаллифларнинг кўплаб гувоҳликларини ўз ичига олган ҳолда, қуйидаги маълумотлар мавжуд.
Милоддан аввалги 371 йилда карфагенликлар Кадисдан йўлга чиқиб, океанга йўл олдилар. Узоқ сузишдан кейин улар улкан бир оролни топдилар. У ерда кўплаб ўсимлик ва ҳайвонот озуқа манбалари бор эди, катта дарё оқиб ўтар, ва ернинг беодамлиги одамларни ўзига жалб қиларди. Кўплаб карфагенликлар ўша жойларда қолишди, бошқалар эса Ватанга қайтиб, сенатга ўз сузишлари ҳақида маълумот беришди. Сенат бу хабарни сир сақлашга қарор қилди, токи душманлар бу ерларга қизиқиш билдирмасин. Қайтиб келган сайёҳларни ўлдиришди. Бу факт, олимлар тахмин қилишича, Аристотел томонидан етказилган, ва у финикийликларнинг махфийлиги ҳамда ҳийлакорлигига яна бир далилдир, зеро улар баъзан ўз ватандошларининг ютуқларини яшириш учун «шайтоний» усуллардан фойдаланганлар. Балки шунинг учун биз уларнинг кашфиётлари ҳақида жуда кам биламиз?
Баъзи мутахассислар «улкан орол»ни Атлантика соҳилидаги Шимолий Америка деб тахмин қиладилар, бошқалар эса Бразилияни назарда тутган. Қадимги муаллиф Диодор Сицилийский шундай ёзади: «Ливия ортида, кўп кунлик сузиш масофасида, океан ичра улкан бир орол жойлашган. Ер у ерда ҳосилдор, тоғли ва кўплаб чиройли водийларга эга. У ерда судоходный дарёлар оқади. Қадимда бу орол очилмаган бўлиб, у бошқа яшашга яроқли дунёдан узоқ бўлган, ва фақат кечроқ бир сабабга кўра топилган: қадимдан финикийликлар савдо учун кўп саёҳат қилган, Ливия ва Европанинг ғарбий қисмида колониялар барпо этган. Геркулес устунларидан кейинги ҳудудни тадқиқ этиб, улар шамол билан океан ичига узоққа сурилиб кетдилар. Узоқ сарсонгарчиликдан кейин улар биз эслатган оролнинг қирғоғига чиқдилар…»
Диодор яна жуда муҳим бир фактни етказади: «Тирийликлар, тажрибали денгизчилар, у ерда колония ташкил этишни ният қилдилар, бироқ карфагенликлар уларни бундан олдинлаб кетдилар…» Диодорга кўра, бу юрт шундай кўринишга эга эди: «У ерда меҳр билан қурилган ёғоч ҳижралар, боғлар бор, уларда ҳар хил мева дарахтлари ўсади. Тепаликлар ўрмонлар билан қопланган. Аҳоли кўп вақтини овда ўтказади. Улар балиқ ҳам тутадилар, чунки уларнинг юртининг қирғоқларини океан ювиб туради».
Қадимийлар ўзларининг шеърий ва тарихий асарларига маълумотларни қаердан олганлар? Бизнинг даврга етиб келмаган манбаларданми ёки ғарбдаги янги ерларнинг кашфиётчиларидан тўғридан-тўғри олганларми?
1949 йилда Америка газеталари хабар бердики, Пенсилвания штатида 85 ёшли Ф. Бейстлайн номли муаллим белгилар туширилган бир тош топган. Бу топилма Корнелл университети олимларини қизиқтирди. Маълум бўлдики, ёзув финикий тилида. Шундай тошлар 1956 йилда Огайода ҳам топилган. Ланкастер графлигида XIX асрнинг охирида финикий маҳталари топилган, улар ҳали ҳам маҳаллий музейда сақланмоқда. Виржиния штатидаги Роанок дарёсида ёзувли бир неча тошлар топилган. Қисқа темир қилич – археологлар фикрига кўра, финикийларнинг – Брунсвик графлигида, АҚШ Атлантика соҳилида топилган. Шу ерда ердан олиб чиқилган кичик қурбонлик тахтаси ҳам бор.
Археолог Р. Боланд финикийларнинг Америкага қиладиган юриш сабабларини карфагенликларнинг ЮНОНлар билан бўлган урушларида излаш кераклигини таъкидлайди. Улар 480-275 йиллар оралиғида бўлган. Милоддан аввалги 480 йилда Карфаген Гелонга мағлуб бўлганида, у инсон қурбонлигини бекор қилишни талаб қилган. Аммо финикийлар учун бу имконсиз эди, уларнинг ҳаёти бу диний маросим билан узвий боғлиқ эди. Шунинг учун энг мутаассиб сектантлар Карфагенни тарк этиб, узоқ мамлакатларда ўз анъанавий ҳаётларини давом эттириш учун бошпана қидирдилар.
Бу маълумотлар нисбатан яқинда пайдо бўлди ва ҳали тўлиқ тарзда қадимий даврдаги транс-Атлантика алоқаларини ўрганувчи тадқиқотчилар томонидан оммавий равишда тан олинмади. Аммо бу билан Бразилияда XX аср охирида топилган тошлардаги ёзувлар мутлақо бошқа аҳамиятга эга…
Кўп йиллик баҳсларга асос бўлган воқеа 1980-йиллар охирида «Нову мунду» иллюстрацияланган журналида эълон қилинган хабар билан бошланган. Унда Рио-де-Жанейродаги Миллий музей директори Ладислау Нетту Параиба дарёси бўйида топилган тош ва ундаги ажабтовур ёзув ҳақида маълумот берган. Энг қизиғи, бу ёзувни ҳеч ким кўрмаган, унинг ҳақида гапирганлар фақат унинг нусхаларига таяниб фикр билдиришган. Тошда шундай ёзув бўлган:
«Биз, Ханъон фарзандлари, денгизчилар ва савдогарлар, Сидондан қувғин қилинганимизда, бу узоқ оролга етиб келдик. Бу тоғли ерни худо ва илоҳалар яшайдиган муқаддас маскан деб ўйладик. Бизнинг подшоҳимиз Ҳиром ҳукмронлигининг 19-йилида ўнта кемада денгизга чиқдик ва икки йил давомида биргаликда сузиб, иссиқ юртни айландик. Кейин ажралиб кетдик ва хавфли вазиятларга дуч келган ҳолда, 12 эркак ва 3 аёл бу ўрмонли оролга етиб келдик...»
Бу ёзувдан шундай хулоса чиқади: бу денгизчилар Суэцдан Африканинг жанубий қирғоқларига қадар сузиб борган. Улар Умид бурни (Добрая Надежда) ортидаги бўронга тушиб қолган ва оқим таъсирида бир кемаси Бразилия соҳилларига етиб келган.
Бироқ Колумбдан олдинги даврда Америка ва қадимги дунё ўртасида алоқалар бўлган деган назарияни инкор қилувчилар бу тош мавжудлигига ишонмайдилар. Америкалик шарқшунос Сайрус Гордон бу ёзувнинг ҳақиқийлигини ҳимоя қилгани учун қаттиқ танқид ва ҳазилларга учраган: уни «кабинетда ўтириб, қадимий денгиз сафарлари ҳақида уйдирмалар ўйлаб топиш» да айблашган.
Гордоннинг мухолифлари бир нарсани унутган эдилар: XX асрда юзлаб инсонлар Атлантика орқали кишилар бир ўзлари сузиб ўтишган, улар бундай сафарларни оддий қайиқ, сал ёки каноэда, харита ва компассиз амалга оширишган. Улар баъзан жуда қийин йўлларни танлашган, чунки денгиз йўлларида катта лайнерлар билан тўқнашиш хавфи бор эди.
Гордонга қарши чиққанлар 1974 йилда Бразилия тоши топилганидан кейин машҳур бўлган немис шарқшуноси К. Шлоттманнинг мақоласини ёдга олишни истамадилар. Бу мақола жиддий илмий журналда чоп этилган эди. Шлоттман ўз таҳлилини шундай якунлаган:
«Агар бу сохталик бўлса, демак, буни амалга оширган шахс финикия тилини чуқур билиши ва катта эпиграфик истеъдодга эга бўлиши керак. Чунки бу ёзувдаги айрим хусусиятлар нафақат финикияча, балки шубҳасиз, сидонча ҳамдир. Бундай финикия тили диалектлари бўйича мутахассис Бразилияда яшаши, ҳатто Европада ҳам камдан-кам учрашиши мумкин».
Умуман олганда, пуническ ёзувларнинг сирларини билган шахс бу ёзувни қалбаки қилиши эҳтимоли жуда кам. Шунга қарамай, Бразилия тошининг ҳақиқийлиги ҳалигача расман тасдиқланмаган!
Параиба ёзуви атрофидаги тортишувлар Бразилия ҳудудидаги бошқа топилмаларга эътиборни соябон қилди. Ҳолбуки, у ерда яна бир нечта тош плита топилган. Немис тадқиқотчиси Шёнхаген уларни 15 йил давомида ўрганган ва уларнинг ҳақиқий финикиялик ёзувлар эканини тасдиқлаган.
1978 йил ёзида эса матбуотда яна бир ажабланарли хабар пайдо бўлди. Колумбияда, Бойяка вилоятидаги Самака қишлоғи яқинидаги қадимий дафнгоҳда финикия ёзувлари бўлган терракота бўлаклари топилди. Уларни маҳаллий аҳоли тасодифан топган ва ҳеч кимни алдаш ниятида бўлмаган…
Абу Муслим тайёрлади
