Александр Македонскийнинг исмига доимо "Буюк" сўзи қўшиб айтилган. Уни замондошлари ҳам, кейин туғилганлар ҳам шундай аташган. Чунки бу саркарда жангларда қудратли рақибларни тор-мор этган, стратегия ва тактикада уларни шунчалик устун келганки, ҳарбий тарихчилар уни Цезар, Густав Адольф, Савойялик Евгений шаҳзодаси, Пруссиялик Фридрих II ва Наполеондан ҳам юқори қўйишган. Чунки у доимо биринчи сафда жанг қилган ва танасида шунчалик кўп чандиқ бўлганки, Гифасис дарёсида у фахрий жангчиларга: "Сизнинг олдингизда сизларни ҳеч қачон хавфга қўймаган, аввал унинг юзига қарамасдан иш қилмаган одам турибди. Мени ташлаб кетманг!..", деб қичқира олган. Чунки у армияни ислоҳ қилиш ва Гомер ҳақида баҳслашиш, улкан империянинг ягона пул тизимини яратиш ва Еврипиднинг драмаларини саҳналаштириш, шаҳарлар барпо этиш ва Аристотель билан хат ёзишишга қодир эди.
Финикиялик Тирни забт этгандан сўнг Александр Мисрга йўл олди. Пирамидалари, ибодатхоналари, сфинкслари билан бу мамлакат Ўрта ер денгизи халқлари орасида энг ҳурматли ва энг қадимги маданиятнинг бешиги ҳисобланар эди. Ҳарбий жиҳатдан бу юриш сайрга ўхшарди. Халқ Александрга форслардан қутқарувчи сифатида хурсандчилик билан салом берди. Александр Птах ибодатхонасида бўлганида руҳонийлар уни фиръавн деб эълон қилишганида хурсандчилик янада ошди.
Александр Нил дарёсининг қуйилиш жойида Миср ва Ўрта ер денгизи қўшнилари ўртасида чегара пункти, шунингдек савдо ва фанларни ривожлантириш учун шаҳар барпо этишни орзу қиларди. Милоддан аввалги 331 йилнинг бошида у Нил бўйлаб ҳашаматли қайиқда сузиб ўтиб, қурилиш учун жой топди.
Шундай қилиб, Александр асос солган ва кейинги йилларда унинг номи билан аталган шаҳарларнинг энг каттаси ва мукаммали бўлган Искандария шаҳри пайдо бўлди.
Нил водийсининг ғарбида, чўл Ливия заминида, денгиздагидек, баланд хурмолар сояси остида яширинган, булоқлар ва ёмғир сувлари билан суғорилган кичик яшил орол ётибди. Александр қадимги ибодатхонаси билан машҳур Сива воҳаси ҳақида эшитиб, уни зиёрат қилишга қарор қилди. У кичик танланган отряд билан аввал Искандариядан ғарбга қараб денгиз соҳили бўйлаб Паретониягача, сўнгра чўл бўйлаб жанубга воҳагача борди. Оқ кийим кийган руҳонийлар тепаликда қурилган ибодатхонадан саломлашиш учун тушишди. Александрга чўл орқали (300 км) хавфли сафарга чиқишга нима ундади? Хроникачи Арриан айтганидек, шоҳ ўзи ҳақида кўпроқ билишни хоҳлади. Ҳақиқатан ҳам у шу пайтгача қўлга киритган барча ғалабалари учун худоларга қарздормиди, уларнинг суюклиси бўлгани учунми? У жаҳон ҳукмронлиги ғоясини амалга ошира бошлаганида худолар унга ёрдам беришармикин?
Александрни мисрлик руҳонийлар қабул қилишди ва унга ягона бўлиб, кийимини алмаштирмасдан муқаддас жойга киришга рухсат берилди. Олий руҳоний уни: "Амоннинг ўғли, муборак бўлгин!" деган сўзлар билан қарши олди. Сўнгра Александр руҳонийга ўз саволларини берди. Анча вақт ўтгач у чиққанида, дўстлари уни ўраб олишди ва нима ҳақда сўраганини ва қандай жавоблар олганини билишни хоҳлашди. У: "Мен билишни хоҳлаган нарсани билдим ва жавоблар менга ёқди", деди.
Фақат бир савол (ва унга жавоб) бизга аниқ маълум. Александр Осиёга кетаётганда Инд дарёси делтасидан денгизга елкан билан чиқмоқчи бўлганида, у:
"Энди мен Сивада Амоннинг зурриёди эканлигимни тасдиқлаган худоларга қурбонлик қиламан", деди.
Бу саркарда руҳланиб, қўшинларни Месопотамияга бошлади, у ерда форс шоҳи Дорони бутунлай тор-мор қилди, Бобил шаҳрини олди. Сўнгра унинг армияси Ҳиндикуш тоғларидан ўтиб, Ҳиндистонга бостириб кирди. Ғалаба ғалабадан кейин келди. Аммо аскарлар чарчашган, Александрнинг ўзи оғир яраланган эди. Милоддан аввалги 325 йилда у Бобилга қайтди, у ерда Гибралтаргача бўлган Шимолий Африкани забт этиш режаларини туза бошлади. Аммо милоддан аввалги 323 йилда 33 ёшида вафот этди...
Унинг ўлимидан сўнг империя қон ва кўз ёшларига ғарқ бўлди. Александрнинг сафдошлари — диадохлар нафақат тахт учун, балки Александрнинг жасадига эгалик қилиш ҳуқуқи учун ҳам курашишди: икки йил давомида у вафот этган жойда — саройнинг ётоқхоналарида, Мисрдан келтирилган руҳонийлар томонидан бальзамланган ҳолда ётди. Александрнинг мақбараси қайси диадохнинг мамлакатида қурилса, ўша диадох бош меросхўрнинг алоҳида мақомини англатувчи рамзга эга бўлиши аниқ эди.
Птолемей биринчи буни тушунди. Шоҳнинг сўнгги васияти эса шундай эди: у Сива воҳасида, бир вақтлар руҳонийлар уни Зевс-Амоннинг ўғли сифатида қарши олган жойда дафн этилиши керак эди.
Марҳумнинг сўнгги васиятига мувофиқ, юнон муҳандиси Филипп рессорли, қўнғироқли ва тўртта қўшмочли арава ясади; унга 64 та хачир қўшилди. Аравага мармар тобут ўрнатилди, унинг олтин қопқоғида Александрнинг қуроллари ва Троядан бўлган қалқони ётарди. Фил суягидан ясалган устунларга таянган ҳолда, унинг устида қимматбаҳо тошлар билан безатилган, осмон гумбазига ўхшаш соябон қад кўтарди. Мотам маросими олдидан эски йўлларни текислаштирган ва янгиларини қурган, кўприкларни мустаҳкамлаган қурувчилар ва ер қазувчилар отрядлари ҳаракатланарди, чунки маросимга минглаб отлиқлар, ҳинд филлари, пиёда жангчилар фалангалари, аравалар ва юк аравалари ҳамроҳлик қиларди.
Дамашқда Птолемей тобут билан аравани қабул қилиб олди. Аммо у тобутни Сивага олиб бормади, балки уни ўз мулки бўлган Мемфисга (милоддан аввалги 321 йилда), кейинроқ Искандарияга олиб келди, у ерда буюк саркарда ер ости мақбарасида ўз манзилини топди.
Унинг қабри оммавий зиёратгоҳга айланди, натижада Искандария мисли кўрилмаган ривожланишни бошдан кечирди. Уч асрдан кейин Рим императори Август (милоддан аввалги 43–14 йиллар) милоддан аввалги 30 йилда Искандарияни забт этганида, Светоний ёзади: "У буюк Александрнинг жасадини кўздан кечирди, унинг тобути муқаддас жойдан олиб чиқилган эди: ҳурмат белгиси сифатида унга олтин тож кийдирди ва жасадини гуллар билан кўмди". У шунингдек, у ерга Калигула (милоддан аввалги 37–41 йиллар) ҳам келганини ёзади, у "баъзан Александр Буюкнинг қабридан олинган зирҳини киярди". Септимий Север (милоддан аввалги 193–211 йиллар) — аскар императори муқаддас мақбарани девор билан ўраб қўйишни буюрди ва шундан бери унинг қаерда эканлиги номаълум.
Шундай қилиб, Александр Македонскийнинг, ёки Шарқда уни Искандар Зулқарнайн деб аташганидек, қабрининг қаерда эканлиги ҳақидаги баҳс қадимдан бошланган. Кўпгина тадқиқотчилар унинг ҳозирги пайғамбар Дониёл кўчаси ва Гамал Абдель Насер хиёбони кесишмасида жойлашган деб ҳисоблашади. Бу ерда машҳур архитектор Динократ томонидан режалаштирилган шаҳар маркази жойлашган. Узоқ вақт давомида пайғамбар Дониёл масжиди Александрнинг мақбараси ўрнида қурилган деб ҳисоблашган. Баъзи араб тарихчилари Александрнинг қабрини ўзлари зиёрат қилишгани ва мусулмонлар алоҳида муқаддас деб ҳисоблаган унинг "масжиди"да намоз ўқишгани ҳақида хабар беришган.
Искандариядаги сўнгги археологик изланишлар қадимги шаҳарнинг бир қисми, эҳтимол қабр жойлашган қисми ҳам сув остига кетганини кўрсатади. Ҳақиқатан ҳам, ҳозир Искандария қирғоқлари яқинидаги денгизда қадимги иншоотларнинг қолдиқлари топилмоқда. Ташландиқ Шарқий порт ҳудудида ишлар олиб борилганда иккита гранит ҳайкал топилди, улардан бири Исидани тасвирлайди. Ҳозир бу ҳайкаллар Помпей устуни атрофида барпо этилган боғда жойлашган. Шоҳ қароргоҳининг асосий қисми айнан шу жойда жойлашган деган тахминлар пайдо бўлди, шунинг учун қазиш ишларини олиб бориш учун қўлтиқни қуритиш зарур.
Македониялик шоҳнинг таржимаи ҳолини ёзган Кальсиниаснинг ёзишича, оракул билан учрашганидан сўнг Александр Сивада, Амон-Ра ибодатхонаси ёнида дафн этилиш истаги ҳақида гапирган. Юнон археологи Лиана Сувалидиснинг интуицияси унга бунинг ортида нимадир борлигини айтди. 1989 йилдан бошлаб беш йил давомида у Мисрда, Сива-Амон чўл воҳаси яқинида қидирув ишларини олиб борди. 1990 йилда юнон археологлари шоҳ қабрини қазишаётганини англадилар. Уларнинг олдида бутун бир мажмуа пайдо бўлди. Қабрнинг ўзида (узунлиги 30 м ва кенглиги 7 м) кучли гранит плиталар билан ёпилган кичик хоналар топилди. Грецияда ҳам, Македонияда ҳам, Мисрда ҳам бундай катта мажмуа топилмаган эди. Экспертларнинг хулосасига кўра, мажмуанинг бинолари ва расмлари қадимги Миср маданиятига хос эмас, лекин Македония қабрларининг безаклари билан кўп умумийликка эга.
Археологлар Сива қабридан Мисрдан ташқарида ясалган алебастр тобутнинг парчаларини, саккиз қиррали юлдуз — Александрнинг шахсий рамзи туширилган барельефни, қабрдан Амон-Ра ибодатхонасига яширин йўлни ва қадимги юнон тилида ёзилган учта тошни топишди.
Асосий тошда шундай дейилган: "Александр, Амон-Ра. Энг ҳурматли Александр номидан мен бу қурбонликларни Худонинг кўрсатмасига биноан келтираман ва Мисрнинг ҳокими бўлганимда, энг кичик қалқон каби енгил бўлган жасадни шу ерга кўчираман. Айнан мен унинг сирларининг соҳиби ва унинг буйруқларининг ижрочиси бўлдим, мен унга ва барча инсонларга нисбатан ҳалол эдим. Ва мен тирик қолган сўнгги одам бўлганим учун, шу ерда мен юқорида айтилганларнинг барчасини у учун бажарганимни эълон қиламан". Бу ёзув тахминан милоддан аввалги 290 йилга тегишли, матн муаллифи эса Александр Македонскийнинг энг яқин сафдоши, буюк македониялик ўз қолдиқларини Сивага кўчиришни васият қилган Птолемей Лагдир. Иккинчи тошда: "Заҳар ичган барча орасида биринчи ва ягона, бир лаҳза ҳам шубҳаланмаган", деб хабар берилади.
Қадимги македонияликларда шундай одат бўлган: инсон чўққига чиқиб, ўз номини шон-шуҳрат чўққисида замондошлари ва авлодлари учун қолдирмоқчи бўлганида, у заҳар ичган.
Учинчи тошдаги ёзувда шундай дейилган: "Бу ҳудудда 400 минг киши яшайди, уларнинг 100 минг нафари армияда хизмат қилади, 30 минг аскар қабрни қўриқлайди". Бунчалик кўп қўриқлаш Сивада дафн этилган шахснинг аҳамиятини кўрсатади. Лиана Сувалидиснинг сўзларига кўра, "фақат кейинги қазиш ишлари ҳаяжонли саволга жавоб беради: Александрнинг мумиёси ёпиқ хоналардан бирида сақланиб қолганми?". Аммо юнон археологларига қазиш ишларини давом эттиришга рухсат беришмади. Миср расмийлари тушунарсиз норозилик билдиришди ва шартномани бекор қилишди. Сир очилмай қолди.
Иккала талқинни диққат билан кўриб чиқилса, уларнинг аниқ зиддиятга киришаётгани кўринади. Бир томондан, Светоний тасдиқлаганидек, Александрнинг қабри милоддан аввалги 30 йилда Искандарияда жойлашган эди, иккинчи томондан эса, Сива воҳасидаги асосий тош (милоддан аввалги 290 йил) Птолемей шоҳнинг унинг қолдиқларини Сивада дафн этиш ҳақидаги буйруғини бажарганидан далолат беради. Бу икки талқинни қандай бирлаштириш мумкин?
Биз қуйидаги тахминни қилишга ижозат берамиз. Бир томондан, сиёсий мулоҳазалар туфайли қабр Искандарияда керак эди, иккинчи томондан эса, Птолемей шоҳга унинг қолдиқларини Сива воҳасида дафн этиш ҳақида берган қасамини буза олмас эди. Бизнинг тахминимизча, 30 йил ичида Александрнинг тобутининг нусхаси ясалган ва унга шоҳ мумиёсининг муляжи жойлаштирилган. Бу нусха Искандарияда қолдирилган. Асл тобут эса Александрнинг қолдиқлари билан бирга Сивага олиб келинган ва у ерда шоҳнинг буйруғига мувофиқ дафн этилган. Шундай қилиб, Птолемей бу, гўёки ечилмас муаммони ҳал қилди, бу ҳақда у ўзи шундай дейди: "Мен унга [Александрга] ва барча инсонларга нисбатан ҳалол эдим, ва мен тирик қолган сўнгги одам бўлганим учун [яъни, шоҳни шахсан билган ҳеч ким уни Искандарияда муляж ётгани учун айблай олмас эди], шу ерда мен юқорида айтилганларнинг барчасини [яъни жасадни муляжга алмаштиришни] у учун бажарганимни эълон қиламан".
Юнон археологлари топган хоналарда нима бор? Александрнинг қолдиқлари у ерда сақланиб қолганми? Бизнинг тахминимизча, Александрнинг мумиёси у ерда йўқ. Эҳтимол, Македония анъаналарига кўра, Александрнинг жасади ёқиб юборилган ва унинг кули идишга жойлаштирилган. Аммо бу идиш қаерда?
Шу муносабат билан биз шоҳнинг қабри қаерда эканлиги ҳақида учинчи талқинни илгари сурамиз. Эҳтимол, кейинроқ, Птолемей Лагнинг авлодлари ҳукмронлиги даврида, Мисрни римликлар томонидан босиб олиш хавфи ортганлиги муносабати билан, Александрнинг қолдиқлари бўлган тобут Мисрдан Македонияга кўчирилган ва у ерда яширинча дафн этилган. Бизнинг бу тахминимиз нимага асосланган? Биз болгариялик кўзга кўринмас Ванганинг жияни Красимира Стоянованинг хабарига таянамиз. У "Ванга ҳақиқати" китобида шундай ёзади:
"Бир куни Рулитедаги онамнинг олдига бир одам келиб, Вангани уни қабул қилишга кўндиришни сўради. У онамга иероглифларга ўхшаган белгиларнинг ўн қатори ёзилган, аниқроғи, жуда ноқулай тарзда кўчирилган ғижимланган қоғоз парчасини кўрсатди. Қоғознинг юқорисида бола чизгандек чизиқлар бор эди. Одам бу қадимги харита эканлигини айтди. Бизнинг чақирилмаган меҳмонимиз фақат Ванга харитани ўқий олади ва улкан хазина қаерга кўмилганини кўрсата олади деб ўйлади. Онам меҳмонга мен иероглифларни ўрганганимни ва эҳтимол сирли ёзувларни ўқий олишимни тушунтирди". "У менга узатган ғижимланган қоғозга қарадим. Қаерда! Араб ва эски турк иероглиф ёзувини билимларим жуда оз бўлса, матнни қандай ўқийман? Йўқ, бу мен учун тушунарсиз ёзув эмас, деб ўйладим. Гарчи кўп белгилар араб иероглифларига ўхшаса-да, улар орасида кичик геометрик шаклларни эслатувчи мутлақо тушунарсизлари ҳам учрарди. Меҳмон кетди, биз онам билан Петричга харид қилиш учун бордик. Қайтиб келганимизда, Ванга мени одатда дам оладиган хонага чақирди ва хазина изловчи билан нима ҳақда гаплашганимизни эшитганини айтди. У бир муддат жим бўлиб, ўйга толди ва тўсатдан ишонч билан ва баланд овозда гапирди:
— Бу ерда ақлсизлик йўқ. Бу муҳим ҳужжат ҳақида гап кетяпти, лекин бу матн уларнинг кучи етмайдиган иш, бугун ҳеч ким уни ўқий олмайди. Матн ҳам, харита ҳам аллақачон бир неча марта кўчирилган: авлоддан авлодга одамлар матн сирини очишга уринишмоқда. Аммо ҳеч ким уни ўқий олмайди. Ва бу ҳужжатда яширин хазиналар ҳақида эмас, балки ҳали дунёга маълум бўлмаган қадимги ёзув ҳақида гап кетяпти. Худди шундай иероглифлар минг йиллар аввал ер остига чуқур яширилган тош тобутнинг ички томонига ҳам ўйиб ёзилган. Ҳатто агар тасодифан тобутни топишса ҳам, ёзувларни ўқий олишмайди.
У ерда шунчалик қизиқарли нарсалар борки — у ерда минг йиллар аввалги дунё тарихи, яна икки минг йилдан кейин қандай бўлиши ҳақида ҳикоя қилинган. Бу тобут бизнинг заминимизда Мисрдан келган одамлар томонидан яширилган.
Шундай бўлган: туялар карвони кетаётган эди, уни аскарлар ва уларнинг юқори мартабали командирлари кузатиб борарди, бундан ташқари, улар билан кўплаб қуллар ҳам бор эди. Бизнинг юртларимизга етиб келишгач, улар узоқ дам олиш учун тўхташди ва бир кечаси қуллар чуқур ўра қазий бошлашди. Ўрага сирли юк — тобут туширилди ва ўра тезда тупроқ билан кўмиб ташланди. Ишни бажарганларнинг ҳаммаси, биронтаси ҳам қолмай ўлдирилди. Бу сир бегуноҳ қон оқимлари билан суғорилган, сир очилиш, одамлар томонидан ечилиши учун ўз вақтини кутмоқда, минг йиллик хабар бебаҳодир, у инсониятга тегишлидир.
Бир муддатдан сўнг Ванга билан харита ва яширин "хазина" ҳақида яна гаплашдик. Менга у ўзи айтаётган сўзлардан ҳайратланаётгандек туюлди:
— Бугун энг олим олимлар ва энг зўр профессорлар ҳам харитани ўқий олишмайди ва тобутни топишмайди. Вақти келмади. Мен тоғларни кўряпман, бу жой тоғларда...
Ванга Петрич яқинидаги Рулитеда яшаган, у Македониянинг қадимги пойтахти Пелладан атиги 100 км узоқликда жойлашган. Шунинг учун учинчи талқин анча жиддий асосларга эга: Александрнинг тобути Мисрдан кўчирилишининг тахминий вақти (2 минг йил) ҳам, жойи ҳам Ванга тасвирлаган воқеаларга мос келади.
Абу Муслим тайёрлади
