Мустамлакачилик фақат ҳарбий зўравонлик билан эмас, балки сиёсий-маънавий тайёргарлик билан амалга оширилади. Жумладан, бирор ҳудудни ишғол қилишни мақсад қилган ташқи кучлар аввал ўша жамиятнинг эътиқодий ва маънавий тузилишига кириб боришга, унинг ички устунларини емирадиган воситаларни ишга солишга ҳаракат қилади. Бунда руҳоний табақа, яъни уламолар, шайхлар, муфтиёт ва тариқат пешволари алоҳида мақсадга айланади.
Бу мақолада Ўрта Осиёда рус мустамлакачилиги (ХIX аср) мисолида шу стратегия таҳлил қилинади: чет элликлар қандай қилиб маҳаллий дин пешволарини ўз таъсирига олишга ҳаракат қилган ва бунинг оқибатлари қандай бўлган?
Уламолар — жамиятнинг фикрий таянчи
Ўрта Осиёда исломий уламолар нафақат диний илм ўргатувчи, балки ижтимоий фикр раҳнамоси, аҳлоқий устоз ва сиёсий йўлбошчи вазифасини бажарарди. Улар халқ ичида ҳурматга эга бўлиб, ҳукмдорлар ҳам улар билан маслаҳатлашишга мажбур эдилар. Бинобарин, улар мустамлакачилар кўз ўнгида асосий “таъсир объекти” бўлган.
2. Руслар ва ислом руҳонийлари: илк алоқалар ва стратегик ёндашув
ХIX асрда Россия империяси Туркистонга бостириб киришни режалаштираётганда, бир неча муҳим ҳаракатларни амалга оширди:
Маълумот йиғиш ва таржима ишлари
• Жанубий Россиядаги туркий уламолар ва татарлар орқали Ўрта Осиё уламолари ҳақида маълумот йиғилди.
• Ислом тарихи, фиқҳ, тасаввуф ва тариқатлар тўғрисидаги манбалар рус тилига таржима қилинди.
• Бу уларга маҳаллий уламоларнинг кучли ва заиф нуқталарини аниқлаш имконини берди.
“Итоаткор” уламоларни қўллаб-қувватлаш
• Россия маъмурияти фақат “ҳокимиятга қаршилик қилмаслик” сиёсатида бўлган уламоларни танлаб олиб, уларни мадрасаларга, қозиликка, муфтиликка тайинлашни рағбатлантирди.
• 1880-йилларга келиб, Тошкентдаги ва бошқа марказлардаги баъзи муфтилар ва қозилар Россия сиёсатига лоял (садоқатли) бўлган шахслардан тайинланди.
Тариқатларни инструментализация қилиш
• Хусусан, Яшнобод ва Қўқон атрофидаги нақшбандий шайхлар Россия маъмурияти билан ҳамкорлик қилган ҳолда халқни “жанг қилмаслик”га чақирган ҳоллар маълум.
• Чет элликлар тасаввуфни халқнинг “тез таъсирланувчи ҳиссий нуқтаси” сифатида ишлатганлар.
Ахборот, контрол ва инкор стратегияси
Россия маъмурияти шундай сиёсат юритдики:
• Қаршилик қилувчи уламолар ё “сиёсий экстремист” деб нишонга олинди, ёки жамиятдан ажратилди.
• Уларга қарши бошқа уламолар орқали жирканиш, ёмон ном чиқариш сиёсати юритилди.
• Шу билан бирга, аҳамияти камроқ бўлган масжидлар, мадрасалар ва айрим муршидларнинг фаолиятига ташвиқот учун рухсат берилди, “дин эркин” каби кўрсатилди.
Умумий стратегия: муқаддаснинг нейтраллашуви
Чет элликлар маҳаллий руҳоний қатламни икки гуруҳга бўлиб:
• Итоат қилувчиларни — қўллаб, давлат идораларига яқинлаштирди, айни пайтда
• Итоат қилмасликни — “оғриқли нуқта” сифатида енгишга киришди.
Бу билан улар умматнинг маънавий иммунитетини заифлаштириш, элликлар юзидаги муқаддаслик ва ишончни эътиқодий нейтраллаштиришга эришдилар.
Чет элликлар (хусусан, Россия мустамлакачилари) ҳарбий ҳаракатлардан аввал ақллар ва қалблар устидаги назоратни ўрнатиш мақсадида маҳаллий руҳоний табақага қаратилган юмшоқ, лекин мақсадли стратегияни қўллаганлар. Бу эса умумий дин, миллат ва маданиятни енгишда ҳал қилувчи омил бўлган.
Сабоқ:
Ҳар қандай замонда мустамлакачиликка қарши кураш фақат қурол билан эмас, саҳиҳ ақида, мустақил илм ва динни давлатдан мустақил сақлаш билан олиб борилади.
Абу Муслим тайёрлади
