Жўчи (мўғул. Зүчи хан?, ᠵᠦᠴᠢᠬᠠᠨ?; 1182 ёки 1184 йил атрофида — 1225 ёки 1227 йил атрофида) — Мўғулистон империясининг ғарбий қисмидаги ўз улусининг (Жўчи улуси) ҳукмдори, давлат арбоби, Ўрта Осиёни босиб олишда қатнашган, Сирарёнинг қуйи қисмида мустақил отрядга қўмондонлик қилган ҳарбий қўмондон.
Чингизхон ва унинг Унгират қабиласидан бўлган биринчи хотини Бўртенинг тўнғич ўғли. Чиғатой, Угэдэй ва Тўлуйнинг акаси. Мўғул империясининг ғарбий қисмида унинг авлодларининг мерос қолган ерлари -Жўчи улуси (1207 йилдан бери) — рус тарихшунослигида "Олтин Ўрда"сифатида танилган.
Жўчи 1182 йилда Чингизхон Бўртенинг биринчи, энг обрўли ва нуфузли хотинидан туғилган, аммо унинг ҳақиқий отаси ким бўлганлиги аниқ маълум эмас. Чингизхоннинг оталигига қарши чиқишнинг асосий сабаби унинг хотини Бўртени Меркит қабиласи томонидан асир қилиниши бўлиб, Жўчи онасининг озод қилинганидан кўп ўтмай туғилган. "Мўғулларнинг махфий ривояти" га кўра, Чингизхоннинг отаси Есугей Чингизхоннинг бўлажак онаси, Олхонут уруғидан (Унгират қабиласининг уруғларидан бири) Оэлун келинини қутқарган Чиледунинг укаси (Бўрте қўлга олинган пайтгача аллақачон ўлганди) Чилгир-Боко (у Бўртени канизак сифатида олган) Жўчининг отаси бўлиши мумкин. Нима бўлганда ҳам, Темучин Жўчини ўғли деб тан олди, аммо Жўчи бутун умри давомида "Меркит асирлигининг лаънати"дан қутула олмади.
Олим Л. С. Клейн Жўчини Чингизхоннинг биологик ўғли деб ҳисобламаган.
Жўчининг болалиги ва ёшлиги қандай ўтгани ҳақида маълумот йўқ. Унинг исми яна йигирма беш ёшида ўрта аср ривоятларида учрайди. "Яширин ривоят" га кўра, 1207 йилда Чингизхон Жўчини у ўша ўрмонларда яшовчи қабилаларни забт этиши учун Байкал кўлининг ғарбида жойлашган ерларга қўшин бошида юборган. Қабилалар жангга киришмасдан мўғул хонининг ҳукмронлигини тан олишди. Натижада теленгутлар, урсутлар ва бошқа бир қатор ўрмон халқлари Жўчига бўйсунишди. Жўчи армиясининг босими остида Енисейнинг юқори оқимида яшовчи Енисей қирғизлари бўйсунишди, шундан сўнг қирғиз нўёнлари Жўчига келиб, унга оқ шумкарлар, оқ отлар ва оқ соболларни олиб келишди.
Кампания Жўчи учун жуда муваффақиятли бўлди ва унинг ҳарбий истеъдоди ҳақида ижобий таассурот қолдириб, Чингизхон томонидан юқори баҳоланди. Жўчи отасидан ўзи босиб олган қабилаларнинг ерларини олди, бу Жўчи улуси пайдо бўлишининг бошланиши эди.
Цзинга юриш
Чингизхоннинг қарори билан 1213 йилда мўғулларнинг Цзинга қарши янги юриши бошланди. Чингизхон қўшинларни уч гуруҳга ажратди. Қўшинларнинг асосий гуруҳини ўзи ва кенжа ўғли Тўлуй бошқарган. Ғарбий қўшинлар гуруҳини Жўчи ва унинг укалари Чагатай ва Огедей бошқарган. Учинчи, шарқий гуруҳни Хасар (Чингизхоннинг укаси) бошқарган. Жўчи ва унинг укалари Таиҳан тизмасининг жанубида ҳаракат қилиб, Хуанхэнинг Шимолий қирғоғига етиб боришди. Луан яқинида улар Хуанхэ бўйидаги бой ҳудудларни вайрон қилиш ва йўқ қилиш қулай бўлиши учун ўз қўшинларини бўлишди. Хуацин яқинида улар армияни ғарбга буришди, кейин Фэнҳе дарёси водийси орқали яна шимолга йўл олишди. Пинъян, Фэньчжоу и Тайюань шаҳарлари, Шенси вилоятининг бой пойтахти қўлга олинди. Катта талон-тарож қилинган бойлик билан Жўчи ва унинг укалари Тайчжоу орқали Датунгга ўтдилар. Ўлжани ўнгутлар ерларида бир муддат қолдириб, улар Пекин яқинида Чингизхон ва Тўлуй қўшинлари билан бирлашдилар.
Умуман олганда, кампания Чингизхон қўшини учун жуда самарали бўлди ва сулҳ билан якунланди, бунинг учун Цзин мўғулларга катта ўлпон тўлади. Бироқ, мўғулларнинг юриши жуда қонли эди, жуда кўп тинч аҳоли ҳалок бўлди, ҳатто Цзинни тарк этиб ҳам, улар асир олинган одамларни ўлдиришда давом этишди ("Махфий ривоят" га кўра бир неча юз минг маҳбус).
Жўчининг исёнкор Қирғизларга қарши юриши
1217 йилда мўғуллар отряди Байкал кўлининг ғарбида яшаган Туматларни бўйсундириш учун юриш қилди. Бироқ, туматлар мўғуллар отрядини мағлуб этди. Чингизхон қирғиз вассалларига туматларни бостиришга буйруқ беришга қарор қилди, аммо қирғизлар буйруққа риоя қилишдан бош тортди ва исён кўтарди.
Қирғизларни шахсан бостириш ва тартибни тиклаш навбати Жўчига келди. 1218 йилда Жўчи музлаган Селенга дарёсини кесиб ўтиб, юқори Енисей ирмоғи Уса дарёсига етиб борди ва кейин Енисейнинг қуйи оқимидан ўтиб, у ерда қирғизларнинг марказий туманларига ҳужум қилди. Мўғул отрядлари Обга етиб бориб, орқага бурилишди. Жўчи исёнчиларни осонгина бостира олди ва қирғизлардан ғарбда яшаган теленгутларни ҳам бўйсундирди.
Ўрта Осиёнинг босиб олиниши
1219 йилда Чингизхон шахсан барча ўғиллари ва асосий ҳарбий кучлари билан юриш қилди. Босқинчи армияси бир неча қисмларга бўлинган. Бирига отаси томонидан Ўтрорни қамал қилиш учун қолдирилган ўғиллари Чагатай ва Огедай қўмондонлик қилган; иккинчисини тўнғич ўғли Жўчи бошқарган. Унинг асосий мақсади Сиғноқ ва Жендни забт етиш эди. Учинчи қўшин Хўжандга юборилди. Чингизхон ва унинг ўғли Тўлуй бошчилигидаги асосий кучлар Самарқандни эгаллаши керак эди.
Сирдарё ёқалаб юрган Жўчи отрядлари 1220 йил баҳорида Сиғноққа яқинлашдилар. Қамал етти кун давом етди, шундан сўнг мўғуллар шаҳарга бостириб кириб, унинг барча истеҳкомларини вайрон қилишди. Қисқа вақт ичида Ўзган, Барчинликент ва Женд мўғулларга бўйсунишди. 10 000 кишилик отряд Янгикентни олиб, Сирдарёнинг қуйи оқимига йўл олди ва у ерга 10 минг туркманни сафарбар қилди. Улар исён кўтаришди, қисман мағлуб бўлишди ва қисман жанубга, Мерв томон чекинишди. Жўчининг асосий кучлари Женд ҳудудида жойлашган.
Жўчи улуси
Рашидиддин қаламига мансуб «Жами ат-таварих» («Солномалар тўплами») асарига кўра, Иртиш дарёси ва Олтой тоғлари яқинида жойлашган барча улус ва вилоятлар, ўша жойларнинг ёзги ва қишки кўчманчи қароргоҳларини Чингизхон Жўчи-хон бошқарувига топширди ҳамда у [Жўчи Хон] Дашти Қипчоқ вилоятларини ва шу қисмларда жойлашган давлатларни забт этиши ва ўз мулкига киритиши ҳақида фармон чиқарди. Унинг юрти Иртиш ичида эди ва давлатининг пойтахти ўша ерда эди.
«Шажарат Ал-Атрак» («Турклар шажараси») асарида айтилишича, Хоразмни босиб олганидан кейин Чингизхоннинг буйруғи билан, Хорвзм ва Дашти-Қипчоқ Каялик чегараларидан саксин, хазарлар, болгарлар, аланлар, бошқирдлар, уруслар ва черкесларнинг энг чекка жойларигача, татар отининг туёғи етиб борадиган жойларга қадар улар Жўчи хонга тегишли бўла бошлади ва бу мамлакатларда у ўзини хонлик тахти ва ҳукумат тахтида мустаҳкам ўрнашиб олди. У Дашти-Қипчоқда вафот этганидан бери унинг болалари ва набиралари Дашти-Қипчоқда олий ҳукуматда ўтиришган. Дашти-Қипчоқнинг барча султонлари Жўчи авлодларидан келиб чиққан.
Ата-Мелик Жувеийнининг "Тарих-И Жеҳангуша" ("Дунёни забт этган жаҳонгир тарихи") га кўра, маълумки, "Чингизхон даврида салтанатнинг ҳулули гу қадар улкан эдики, у ҳар кимга ўз қароргоҳи учун мерос берган, улар уни юрт деб аташади. Катта ўғлига у Каялиқ ва Хоразмдан Саксин ва болгарнинг ўта чегараларигача ва ундан ташқарига, татар отининг туёғи теккан кергача чўзилган минтақани берди".
Мўғуллар истилоси натижасида Ғарбий Сибир, Хоразм шимоли, Дашти-Қипчоқ ҳудудлари - унинг Шарқий ва ғарбий қисмлари (1237-1242 йиллардаги "ғарбий юриш" дан кейин) янги ташкил этилган Жўчи улусига киритилди.
Маъмурий-сиёсий бўлиниши
Жўчи улуснинг маъмурий-сиёсий бўлиниши улус тизимига мувофиқ ҳарбий бўлинма асосида тузилган. Дастлаб, у иккита ички улус - қанотларга бўлинган. Улар Жўчи улусининг йирик маъмурий бирликларига тўғри келади. Жўчи улуснинг асосчиси вафотидан кейин ва 1237-1242 йиллардаги юришдан олдин қанотларга бўлиниши Шарқий Дашти Қипчоқ ҳудуди билан чекланган эди. Айнан шу минтақанинг ҳудудий чегараларида Жўчи улуснинг икки қанотга бўлиниши содир бўлган.
Сирдарёнинг ўрта оқимигача бўлган Шимолий Балхаш орқали Иртишдан ерлар унинг ака-укалари Удур, Тукай-Темур, Шинкур ва Синкум билан Ўрда бошчилигидаги чап қанотига берилди. Утемиш-ҳожига кўра, Чингизхон,"хоннинг ясасига мувофиқ беклар билан кенгаш тузиб, Саин хонга Идил дарёсидаги вилоятлар билан ўнг қанотни берди, Сирдарё бўйлаб вилаятлар билан чап қанотни Ижанга берди".
Отасининг тахти вориси Боту ва унинг бошқа укаларининг улуси Шимолий Орол денгизи минтақасида, Торғай даштларида жойлашган бўлиб, ғарбда Ёйиқ ёки ундан кейин Идил (Волга) дарёсига етиб борган. Моҳиятан, Боту дастлаб Улитауда отасининг юртини мерос қилиб олган. Жўчи Хоразмни босиб олгандан кейин Иртиш қирғоғидан у ерга кўчиб ўтди. Улус тизими ғарбий Дашти-Қипчоқ босиб олинганидан (булгарлар ва қипчоқлар йўқ қилинганидан) кейин янада ривожланди (болгарлар ва Қипчоқ половциясининг вайрон қилиниши), Жўчи улусининг ўнг қанотини бошқарган Боту кўчиб ўтди ва Волга соҳилидаги янги қўлга киритилган ерларда қолди, бу ерда янги улусни ташкил қилди ва у кейинчалик тадқиқот адабиётида "Олтин Ўрда" номини олди. Ўша вақтдан бошлаб Ёйиқ (илгари Жўчи улуснинг ғарбий чегараси бўлган) Ўрда (Оқ Ўрда) улуси ва Боту улуси ўртасидаги қанотлараро чегарага айланди. Аммо Ғарбий Қозоғистондаги Ботунинг собиқ уйи ҳудудида унинг укаси Шибан қолди, у ўзининг сулолавий чизиғи (Кўк Ўрда) билан янги алоҳида улус уюшмасига асос солди.
Жўчи улусининг олий хонига айланган Боту ҳали ҳам ўз ҳукмронлигини Ўрда билан бўлишди. Улус ҳудуди, ҳарбий бўлинишга мувофиқ, иккита катта қанотга бўлиниб, улар устидан раҳбарликни амалга оширган. Жўчининг бошқа барча ўғиллари ушбу қанотларга киритилган ва акаларига бўйсунган. Жўчи бошқарувига берилган мўғул армияси, вафотидан кейин акалар орасида бўлинган. "Жўчи Хон қўшинларидан, - дейилади шу муносабат билан «Жомий ат-Таварих»да, - бир ярмини у (Ўрда), иккинчи ярмини Боту бошқарган".
Собиқ ҳукуматнинг сўнгги вакилларини, уларнинг давлатчилиги рамзи — Олтин Ўтовни йўқ қилиб, Хизр Хон Олтин Ўрда тахтида шайбонийлар сулоласининг пойдеворига асос солди, у эҳтимол, ўша пайтдан бошлаб, Кўк Ўрдага айланди. 16-асрнинг иккинчи ярмида, Олтин Ўрдада ҳокимиятни қўлга олган шайбонийлар ўз улуслари номини унга ўтказдилар. Ўз навбатида, 1360-1370 йилларда уларнинг ҳудуди Ўрда хоннинг авлодларидан бўлмиш Урус Хоннинг Оқ Ўрдасига узил-кесил қўшилди.
Жўчининг ўлими
Рашидиддин қаламига мансуб "Жомий ат-Таварих" («Солномалар тўплами») асарига мувофиқ, умрининг охирги йилларида Жўчининг отаси билан муносабатлари яхши бўлмаган. Бунинг сабаби унинг укаси Чағатой билан тўқнашуви ва отасининг барча Дашти-Қипчоқ — қипчоқларни, русларни ва черкесларни забт этиш ҳақидаги буйруғини бажаришдан бош тортганлиги бўлиши мумкин. Усмон Жузжанийнинг хабар беришича, Жўчи "отасининг ерлар ва одамларга нисбатан бепарволиги" ҳақида гапирган. 1225 йил охирида Чингизхон касаллиги пайтида Жўчи кенгашга бормади, бу унинг отасини ғазаблантирди (хон жангчиси илгари айтганидек, отасининг ёнида йўқлигини касал эканлиги билан изоҳлагани, лекин аслида касал эмаслигини, ов қилишдан завқланаётганини айтди) ва у қўшинни унинг томон юборишни буюрди. Аммо Жўчининг ўлими туфайли юриш амалга ошмай қолди. Жўчи ўлимининг аниқ санаси ҳам, унинг аниқ туғилган санаси ҳам номаълум. Фақат 1226 йил боши (ёки 1225 йил охири) ҳақида, баъзи бошқа манбаларга кўра — 1227 ҳақида гапиришимиз мумкин. Баъзи маълумотларга кўра, Жўчи Кастор канакунжут эритмаси билан заҳарланган. Жўчи тахминан 40 ёшида вафот этган. У Қозоғистон Улитау вилоятидаги мақбарада, Жезқазғандан 50 км шимоли-шарқда, Улитау тоғларида дафн этилган. 1946 йилда Жўчи хоннинг жасади Совет археологлари томонидан қабридан қазиб олинган. Қабрда бош суяги мажақланган, ўнг қўлининг кафти бўлмаган скелет топилган.
Жамол Ал-Қаршининг "ал-мулҳакат би-с-сурах" асарида Жўчи вафот этган йил — 622 ҳижрий (1225) йил деб кўрсатилган. Илгари маълум бўлган ўлим санаси (1227) замонавий тарихчилар томонидан нотўғри ҳисобланади. 16-асрда Утемиш-ҳожи Жўчининг ўлими ҳақида Улуғ Таг тоғини эслатиб ёзган: "Южи Хон Дашт-И Қипчоқ вилоятига борганида, у машҳур Улуғ Тоғ тоғига етиб борди. Бир куни у тоғларда овга борганида, Марал-кийиклар подасини учратди. У ўқларни отишни ва уларни таъқиб қилишни бошлади, лекин отидан йиқилиб, бўйнини синдириб ўлди. Южи Хон шу тариқа ҳалок бўлди". Улуғ-тоғ топоними Улитау тоғларга мос келиши мумкин. Қозоқ афсоналари ҳам Жўчининг Улитаудаги ўлими ҳақида ҳикоя қилади.
Жўчи тегишли бўлган Боржигинларнинг "олтин уруғ" вакиллари бутпарастлик маросимларига кўра, яширинча дафн этилган. Эҳтимол, Жўчининг мақбарада қабри йўқ. Мақбарадаги қабрларнинг энг қадимийси 13-асрнинг ўрталарига тўғри келади, Жўчи эса эртароқ — 1225 ёки 1227 йилларда вафот этган. Бу қабр мусулмон уламосига, эҳтимол Жўчи авлодидан бўлган кишига тегишли бўлиши мумкин. Унинг қабри устига эса мақбара қурилган ва "Жўчи" номи билан аталган.
Унинг кўплаб авлодлари Хоразм, Дашти-Қипчоқ, Кавказ, Каспий ва Қора денгизларнинг шимолидаги ҳали босиб олинмаган мамлакатларни улуш қилиб қилишди. Жўчининг ўлими бу босиб олишга халақит берди, унинг ўғиллари эса ҳали ёш эди; бундан ташқари, бевосита ташвишлар мўғул ҳукмдорларининг эътиборини узоқ ғарбдан чалғитди.
Жўчи авлодлари
Рашидиддин томонидан "Жомий ат-Таварих"да (Солномалар тўплами) айтишича, Жўчи болалигида Ван Хон жияни ва Жаҳа Гамбу қизи Никтимиш-Фужинна (Биктутмиш-фужин) унаштириб қўйилган эди; у Чингизхоннинг хотини Абике-беги (Ибаҳа-беги) ва Тўлуйнинг хотини Сорхахтани-беканинг синглиси эди.
Жўчининг хотинлари:
1) Никтумиш-фужин, Онг хоннинг (Ванг Хон) укаси Жакембо (Жаҳа-Гамбу) қизи;
2) Саркаду-хатун, қўнғирот қабиласидан, Жўчи хон хотинларининг энг каттаси, Ўрда ундан туғилган;
3) Ултан-хатун, Берке, Беркечар ва Буренинг онаси;
4) Кутлук-хатун, барғут қабиласидан, Чимпайнинг онаси;
5) Куики-хатун, кераит қабиласидан, Тангкутнинг онаси;
6) Уки-фужин, Анчи-ноённинг қизи (Илчи-ноён), қўнғирот қабиласидан, Ботунинг онаси;
7) Несер, Шибан ва Чилавуннинг онаси;
8) Фарис, Шинкум ва Шинкурнинг онаси.
Жўчининг ўғиллари:
"Жомий ат-Таварих" (Солномалар тўплами) асарига кўра:
1. Орда-Ежен (Орду-Ичен) (? - 1246/1251), Жўчи улуси чап қанотнинг (Шарқий қисми) ҳукмдори
2. Боту (тахминан. 1208-тахминан. 1255), Жўчи улус ҳукмдори (1227-1255)
3. Берке (тахминан. 1209-1266), Жўчи улус ҳукмдори (1257-1266)
4. Беркечар
5. Шибан (Шайбан)
6. Тангкут (Тангут)
7. Бувал (Мувал, Мўғол)
8. Жилаукун (Чилакун)
9. Шингкур
10. Чимбай (Чимтой)
11. Муҳаммад
12. Удур
13. Тука-Темур
14. Сингку (Сингкум, Шингкум)
15. Есен
16. Бўри (Буре)
17. Хугачи
18. Кутадур (Қувадур)
Абу Муслим тайёрлади
