Бу йил Қозоғистон муҳим воқеа – Жўжи улуси (Олтин Ўрда) ташкил топганининг 800 йиллигини нишонламоқда. Ушбу воқеа ўрта асрлар Евроосиёсининг энг йирик давлатларидан бирини яхшироқ тушунишга интилаётган тарихчилар ва тадқиқотчиларнинг эътиборини тортади.
Жўжи улусининг сиёсий ва иқтисодий тизими
Жўжи 1227 йилда вафот этгач, унинг тўғридан-тўғри қўл остидаги ҳокимият ва жангчилар тўнғич ўғли Ўрду-Ичен ва иккинчи ўғли Боту ўртасида бўлинган.
Мўғулларнинг ҳарбий анъаналарига кўра, Жўжи улуси икки қанотга бўлинган - ўз рангларига эга бўлган чап ва ўнг: Оқ Ўрда ва Кўк Ўрда. Анъанага кўра, Оқ Ўрда Ўрда-Ичен томонидан бошқариладиган Жўжи улусининг чап, шарқий қаноти ҳисобланади.
Олтин Ўрда
Бироқ, Оқ Ўрда ва Кўк Ўрданинг жойлашуви ҳақидаги глобал муҳокама давом этмоқда: баъзи тадқиқотчилар ўнг қанотни Оқ Ўрда, чап қанотни эса Кўк Ўрда деб ҳисоблашади. Бундан ташқари, Жўжи улусининг дастлабки тахминий бўлиниши ҳақида фараз мавжуд бўлиб, унга кўра ўнг қанот ака-ука Боту, Тангқут ва Чимбой, кейинчалик нўғайларнинг мулки ҳисобланади; марказ Ботуга;чап қанот - Ўрде-Иченга тегишли.
Оқ Ўрда ҳозирги Қозоғистоннинг улкан ҳудудини қамраб олган. Унинг чегараси тахминан Ёйиқ дарёси бўйлаб ўтган. Дастлаб Оқ Ўрданинг пойтахти Балқаш кўли яқинида жойлашган бўлса, кейинчалик у Сирдарё бўйидаги Сиғноқ шаҳрига кўчирилган.
Мўғуллар анъаналарига кўра, мамлакат қўшин сифатида кўриб чиқилиб, улар жанг қилишлари керак бўлган жангчилар сонига қараб ҳарбий округларга бўлинган: туманбоши (ўн минглик), мингбоши, юзбоши ва ўнбоши.
Оқ суякларнинг давлат бошқарувидаги иштирокининг асосий шакли анъанавий мулк-вакиллик органи – қурултой бўлиб, унда энг муҳим давлат масалалари ҳал қилинарди.
Ўрда-Ичен авлодларидан бўлган хонлар ўзларининг қурултойларида сайланган ва Ботунинг меросхўрлари уларнинг ишларига аралашмаган.
Хон шўроси тўртта қорача бекдан иборат бўлиб, уларнинг энг каттаси бекларбеги деб аталган ва Улуснинг энг муҳим уруғлари вакили бўлган. Бекларбеги ва Қорача бек уруш вазирлиги вазифасини бажарган.
Ташқи сиёсат
Жўжи улусининг ташқи сиёсати ҳудудларни кенгайтириш ва минтақадаги мавқеини мустаҳкамлашга қаратилган эди. Ўрда ҳарбий ва савдо давлати эди. Улуснинг XIII аср ўрталаридаги истилолардан кейинги ташқи сиёсати Ғарбда янги ерларни эгаллаб олиш ва ўз кучини Закавказ ва Кичик Осиёга борадиган карвон йўлларигача кенгайтириш истаги билан белгиланди.
Савдо ўлпон йиғиш ва ҳудудни тортиб олиш билан бир қаторда иқтисодиётнинг асосини ташкил этди. Давлат ҳудудидан Европа, Ҳиндистон ва Хитойга савдо йўллари ўтган. Ўрда халқаро бозорларга мўйна, тери, дон, туз, отлар, туялар, шойи, бахмал, пахта матолари ва қимматбаҳо тошлар етказиб берган.
Ғарбий юриш ва Жўжи улусининг чегаралари ўрнатилгандан сўнг, устуворликлар аста-секин ўзгарди; ғарб ўрнига шарқий йўналиш устувор бўла бошлади.
Олтин Ўрданинг энг катта сиёсий ва иқтисодий қудратига эга бўлган даври Ўзбекхон ҳукмронлиги даврига тўғри келди. Бу даврда марказий ҳокимият сезиларли даражада мустаҳкамланди, империяни бошқаришнинг ягона тизими ва асосан майда ер эгаларидан иборат улкан армия тузилди, чегаралар белгиланди ва урушлардаги муваффақиятлар белгиланди.
