ЧИН СЕВИШ
(Фитрат асари)
Яқинда ўзбек саҳнаси улуғ ва улуғлиги қадар юксак ва гўзал бир томоша (пиеса) кўрди.
Мен ўзум иқрор қиларға тейишманким, унинг ўзини ва ўйналишини тегишинча танқид ва ё тақриз қилувни мен бажара олмайман. Бироқ бу йўли ва тўғрида ёзмоқлик вазифаси менга тушканликдан кўб чуқур бўлмағон қарашимни ёзиб кетамен.
Воқеа Ҳиндистондадир. Ҳиндистон ўзгаришчиларидан бўлғон Каримбахшхоннинг ўқимишли ва гўзал қизи Зулайҳоға икки киши бирдан ошиқдир: бири ўзгаришчи, юртчи шоир Нуритдинхон. Иккинчиси — эгри юракли, англизпараст — Раҳматуллахон. Қизнинг отаси ўзгаришчи ва ҳинднинг буюк шоири бўлған Нуриддинни суяр ва қизини унга бермак истар; қизнинг онаси эса, ўйдан, армондан кўра кийим ва қиёфатка кўз солғонлиғидан ёмон кийингувчи ва дарвеш каби юргувчи Нуриддинга эмас, яхши кийинувчи ва соддаларни алдай олувчи Раҳматуллахонға бермакчи.
Қизнинг ўзида Нуриддинни севар.
Нуриддин қизни «чин севиш» билан суйганлигидан қизга ҳурмат қилиб, «суйдим» деб айта олмайдир. Раҳматуллахон эса ундан илгари ҳам бир неча ёш қизларнинг бошиға етканлигидан муни қўлға туширувға ҳам қўлидан келганни қиладир: қизнинг онаси билан сийқа муносабатда бўлинадир. Нуриддин бор вақтда қизнинг кўнмаслигини билиб Нуриддинни орадан кўтармак истаб, ёлғон бир туҳмат билан англиз қамоғига олдирадир. Ундада бўлмағоч, ўлдирмак учун одам ёллаб зиндонға юборадир. У одам зиндонға кириб Нуриддиннинг ичатурғон сувига оғу солса ҳам, Нуриддин Зулайхонинг хаёллари билан ўралашнб, ичмай қоладир. Ҳинд ўзгариш қўмитаси зиндончи билан келишиб Нуриддинни қутқарадир ва Каримбахшхоннинг уйида яширин бир жойга жойлайдир. У ерга жойланғоч, Нуриддин билан Зулайҳонинг ораси «василат» жойиға етадур. Гўзал-гўзал шоирона сўзлар билан иккаласи ҳар вақт сўйлашалар.
Бир кун бунлар бир неча киши (ичларида Зулайҳо ҳам) «Ўзгариш қўмитаси»нинг мажлисини кўруб, Ҳиндистоннинг ҳар ерида англизларга қарши ялпи қўзғалиш ясов тўғрисида сўйлашиб турғонларида Раҳматуллахон бошлиқ англизлар пўлисалари келиб босалар. Кучли олишмадан сўнг бирмунча англиз пўлисалари билан бирга Зулайҳодан бошқа ҳамма ўзгаришчилар ўладир: Зулайҳони олиб кеталар.
Англиз пўлисалари Зулайҳони тутмоқ истаркан, Раҳматуллахон: «теймангиз, у меним суйгилимдир» дегач, англизлар «қўмитачими сенинг суйгилинг» деб ўзини ҳам отиб ўлдиралар.
Бу улуғ томошанинг энг оғир вазифалари икки кишида эдиким, бири Зулайҳо, бири — Нуриддин. Ундан қадар кучли бўлғон Раҳматуллахон вазифаси, асосан унларча оғир эмасдир.
Боя айтганимдай Нуриддин «чин севиш»га еткан бир ошиқдир ва шунинг учун у хаёллидир, Машрабдир, Девонадир. Зулайҳони у не қадар суйгани ҳолда, «суйдим» деб кўб чоғларғача айта олмағон. Ёлғиз йироқдан «эсонмисиз?» деган, суюклиси ҳам «эсонмисиз?» деса чидай олмағон. Қочқон. Бекиниб-бекиниб йиғлағон. Ҳўнграган». Ўзи суйиб, куйиб ётқони ҳолда, ўзи зўр бир дардга айланғон ҳолда, «ишқ дард эмас, даводир», дейдир ва ҳар ерда шуни айтадир.
Бу ролни атоқли ўхшатғувчимиз Уйғур муни яхши ўйнади. Айниқса, учинчи пардада кўрсаткан қилиғлари тўғри ва жойли эдилар. Тўғрисини айтмоқ керак бўлса, 4 нчи пардада Нуриддин рўли етарли чиқмади: аллақандай кўзга ярашмаган ва оддий қилиғлар кўрилди. Мунда кўпроқ айб бизнинг саҳнамизнинг камбағаллигига тушадир. Негаким, ўзининг амплуласи ботир — қаҳрамон рўллари ва ўткур кулги бўлғон Уйғур севгига, севгидан қийнала билувға юмшоқдир. Бироқ севгувчи файласуф табиатли ишларни 3 нчи пардада яхши кўрсатуб эди.
Зулайҳо ҳам яхши: бироқ унга кўброқ севги ҳаракати бермоқ керак эди. Тушунув, узоқ вақт сўзсиз тушунув (биринчи пардада) тўғри ва табиий эмасдир. У нарса Нуриддинга келишар. Уни ўйновчи Саъдия Туташға бундан ҳам оғирроқ (агар бўлса!) ва кўб ҳаракатли роллар бериб, унинг ўхшатувчилик кучини ортдирмак керакдир.
Ундан кейинги Раҳматуллахон ролини ўртоқ Қори яхши ўйнади ва тўлуғ бир тип (тус) бера билди. Бошқа қаҳрамонларда ҳам бўлғон майда камчиликларни айтув ортиқча. У биринчи пардада юмшоқроқ эди. Шоирона айтмак истаган сўзларини тегишинча таъсирлик қилиб айта олмади. Иккинчи пардада унинг қилиғлари кўб гўзал эди. Айниқса, қизнинг отасидан битик келгач чиқиб кетиб, қайтиб киришлари — бу ўхшатувчини тўлуғ тип берганлар орасиға киритадир.
Ўзгаришчи Сарвар билан Нуриддиннинг оғаси чин ўқимишли ёш йигитлар тусини тўлуғ бера олурлар эди, агарда бир оз оғир ва шошилмай қимирласалар.
Нуриддинни қаматдирғон ва ўлдирмакка юрган йигит тўғриси, у қадар хоин тоифали эмас эди.
Қизнинг отаси (Ўктам) зўр бир оила эгаси. Мунинг устига, юқори фикрли юрт болаларини ўз ўғли каби кўра билатурғон ўзгаришчи бир муҳтарам ота тусини кўрсатди.
Раҳматуллахоннинг ўртоқларидан Аюбхоннинг рўлини олғон ўртоқ О. жуда бўш ва янглиш чиқарди. Айниқса ролини билмаслиги на зўр камчилик!
Бошқалар кўмакчи бўлушуб, теккиз ўйнадилар. Пўлисалар таппончани ўз бошлиқлариға дўлайдилар; бу энг зўр эътиборсизликларнинг бири. Саҳна орқасидан отилувлар ўз вақтида чиқмади ва шунинг натижасида Раҳматуллахон ўқ тегмасданоқ ўла берди.
Умуман, сўнг пардада руҳли бўлишка тегиш экан, руҳсиз чиқди.
Ўзбек саҳнаси ёшдир. Унинг учун мундай зўр нарсалар балки оғир бўлур эди. Шундай бўла туриб «Карл Маркс» тўдаси ўртоқ Уйғурнинг тинмаслиги ва берилишлиги орқасида зўр нарсаларни ҳам саҳнага чиқара ва яхши муваффақ бўладир.
Асар тўғрисида фикр юритувдан қочмоққа ва ўзимни тортишға мажбурман. Негаким — шу ёзилғонлардан ортиғи меним учун ортиқдир.
«Карл Маркс» бу асарни тағин 1—2 маротаба такрорларға керакдир. Халқ, томошачи халқимиз буюк армонли, соф адабий нарсаларга ҳам тушуниб келадир. Бу ўзбек саҳнасининг зўр енгиши, мундан фойдаланув керак.
Энди бу бир қўйилиб ўткан ва қўшилиб, бутунланиб босдирилғон ўртоқ Ғози Юнуснинг «Заҳҳоки морон»ини куришга тилаймиз. Бу асарнинг қўйилғаниға кўб бўлди. Халқ соғинғондир. Шунингдек, зўр нарсалар яна ёзилиб туралар шекилли, «Чин севиш»нинг ёзғувчиси унинг давоми дейилса бўлатурғон «Ҳинд ихтилоли»ни ёзиб битирган. Яна бошқа кишиларда бошқа нарсалар ҳам бор эмиш.
Саҳнамиз жонлана, юксала. Бироқ Эски шаҳар халқининг бошида турғонлар қишлиқ яхши бир бинони қайғуртмасалар, чиндан жиноят қилғон бўлурлар...
______________
Чин севиш. — мақола «Иштирокиюн» газетасининг 1920 йил 25 ноябрь сонида эълон қилинган.
Василат — ар., висол сўзининг кўплиги.
Уйғур — тахаллуси, ҳақиқий исми-шарифи Маннон Мажидов (1897 — 1955), ўзбек театрининг асосчиларидан бири, талантли режиссер ва актёр. Ўзбекистон ССР халқ артисти.
Ампула — фр., фойдаланиш, актёр имкониятига мос тушадиган роллар туркуми.
Саъдия Туташ, Робия Туташ — ўзбек театрининг илк даврларида аёллар ролларини гоҳ эркаклар, гоҳ бошқа миллат вакиллари (мас. М. Кузнецова) ўйнашга мажбур бўлган. Жумладан, татар актрисалари Р. ва С. Туташлар бу йилларда катта хизмат қилганлар.
«Ўртоқ Қори» — бизнингча, бунда Сайфиқори назарда тутилмоқда Сайфиқори Олимов (1901 йилда туғилган) ижодий фаолиятини Карл Маркс труппасида бошлаган. Умрининг охиригача ҳозирги Ҳамза номли театрда ишлаган талантли актёр, ЎзССР ҳалқ артисти.
Карл Маркс тўда — 1918 йилда Тошкентда М. Уйғур раҳбарлигида ташкил топган театр труппаси. Ярим профессионал характерга эга бўлган бу труппа шу йилнинг ўзидаёқ Туркфронт сиёсий бошқармаси ихтиёрига ўтган ва Карл Маркс номини олган. Кейинча, бу труппа Ҳамза тузган труппа билап қўшилиб, ҳозирги Ҳамза номли театрнинг асосини ташкил қилган.
Ғози Юнус (1893—1939) — 20—30-йилларининг энг фаол зиёлиларидан, журналист ва драматург, «Муштум» журналнни ташкил қилиш ва оёққа турғазишда А. Қодирий ва Чўлпон билан бақамти ишлаган заҳматкаш инсон. Ғ. Юнус Фирдавсийнинг «Шоҳпома»си асосида «Заҳҳоки морон» пьесасини ёзган ва у ўз вақтида кенг шуҳрат қозонган. Қатағон қурбонларидан.
«Ҳинд иҳтилоли» — Фитратнинг «Ҳинд иҳтилолчилари» асари назарда тутилмоқда.
