СССРнинг тарихий мифи замонавий Россияга қандай таъсир кўрсатди.
2005 йил, 9 май. Қизил майдон. Ғалаба куни муносабати билан анъанавий ҳарбий парад. Путин Россиясининг дипломатик имкониятларининг чўққиси. Владимир Путин билан бирга сафланаётган аскарларни бугунги кунда G7га кирувчи деярли барча давлатларнинг раҳбарлари кузатиб бормоқда: АҚШ президенти Жорж Буш ва Франция президенти Жак Ширак, Германия канцлери Герхард Шрёдер, Италия бош вазири Сильвио Берлускони ва Япония бош вазири Дзюнъитиро Коидзуми. "Европани озод қилиш ва Берлин учун жанг Қизил Армиянинг урушдаги ғалабаларини якунлади", — деди Путин ўз нутқида СССРнинг кўп йиллар давомида маълум бўлган тарихий сиёсат догмасини такрорлаб, уни кейинчалик Россия ҳам ўзлаштирди. Бироқ кураш тугади деб ҳисоблаш хато эди.
Ўша куни Кремль саройида фахрийлар билан бўлиб ўтган махсус учрашувда Россия президенти фашистик мафкура ҳамон цивилизациялашган дунёга таҳдид солаётганини таъкидлади: террористлар ҳам, экстремистлар ҳам унга мурожаат қилишмоқда. 2007 йилда Москва Таллин марказидан Бронза аскар ҳайкалини кўчирган эстонларни фашистлар деб эълон қилди. Бугунги кунда навбат Кремль пропагандасига кўра, россияликлар ўз боболари ва буваларининг ўрнига озод қилишлари керак бўлган ўз мамлакатининг мустақиллиги ва ҳудудий яхлитлигини ҳимоя қилаётган украиналикларга келди.
1941–1945 йиллардаги ғалабали уруш Россия шовинизмининг кучайишига ёрдам бермоқда. Москва 1960-1970 йиллардаги совет маданияти томонидан яратилган ва кўп жиҳатдан тасаввурий бўлган муҳитни қайта тиклашга уринмоқда, у ерда қизил армия аскари — унинг ўрнини Россия аскари эгаллади — Европа халқларининг қутқарувчиси сифатида гуллар билан қарши олинган. Пропагандачиларнинг оғзида тарих равон янграйди, бироқ чуқурроқ ўйлаб кўрилса, у тарихий воқеликларни бузиб кўрсатадиган эгри кўзгу бўлиб чиқади. Хўш, ҳозирги Россия тарихий сиёсати учун фундаментал бўлган Қизил Армия Европани фашизмдан озод қилди деган тезис ҳақиқатан ҳам тарих фани бизга айтаётган нарсага яқинми?
Кремлнинг "архидушманлари"
Агар СССРда коммунистик раҳбарлар, қоида тариқасида, 1941–1945 йиллардаги ўзларининг ашаддий душманларини бир ном билан атаган бўлсалар, бугунги кунда Россиянинг тарихий рақиблари луғатида "фашистлар" билан бир қаторда "нацистлар"ни ҳам учратамиз. Иккинчиси 1991 йилдан кейин Россиянинг юзаки Ғарблашуви ва коммунистик мафкурадан воз кечиши таъсирида у ерда мустаҳкам ўрнашди. Ғарб сиёсий маданияти ва фанида, айниқса 1945 йилдан кейин, воқеликни аниқ тасвирлашга интилишда бу икки қариндош, аммо шунга қарамай турли хил ҳаракатлар ўртасида фарқ ажратилди.
СССРда эса тил бошқа функцияни бажарар эди: у жамиятни ҳокимият томонидан белгиланган мақсадларни амалга оширишга сафарбар қилиши, шунингдек, фуқароларга ушбу ҳодисага нисбатан ахлоқий баҳони сингдириши керак эди.
Сўзнинг маъноси муҳим эмас эди — филолог ва адабиёт тарихчиси Михал Гловинский таъкидлаганидек, чегараларни аниқ белгилаш ва воқеликни "биз — улар", "илғор — реакцион", "яхши — ёмон" каби тоифаларга ажратиш асосий вазифа эди. СССРда "фашизм" сўзи қандай ишлаган ва у Россияда қандай ишламоқда?
Большевиклар ҳокимиятга келган дастлабки йилларда уларнинг архидушманлари, Ленин айтганидек, оқ гвардиячилар, контрреволюционерлар, буржуазия ва монархистлар эди. Ўзгариш фуқаролар уруши тугаганидан, СССР ташкил топганидан ва мамлакатда большевиклар ҳокимияти мустаҳкамланганидан кейин юз берди. Бу Бенито Муссолинининг 1922 йил октябрида Римни эгаллаб олиши билан вақт жиҳатидан мос келди. Қисман социалистик ҳаракатдан чиққан Муссолини XIX асрда бутун дунёда инқилоб билан айнанлаштирилган ғояни ўзида мужассам этган эди, бу ғоя тез орада совет раҳбарларининг риторикасида ва луғат мақолаларида энг катта ёвузликка айланди.
XIII Коминтерн Ижроия Қўмитасининг 1933 йил ноябрь ойида бўлиб ўтган пленумида фашизм «молия капиталининг энг реакцион, энг шовинистик ва энг империалистик элементларининг очиқ террорчилик диктатураси» деб аталган эди. Катта совет энциклопедиясида (I нашр, 1936 йил) жойлашган мақола муаллифлари янада аниқроқ таъриф берганлар: «Бу капитализмнинг умумий инқирози шароитида реакцион буржуазия сиёсатининг янги тизими бўлиб, барча капиталистик мамлакатларда мавжуд бўлган тенденциядир». Моҳият қисқача тезисда ўз ифодасини топган: «Фашизм — бу уруш». Дунё, албатта, коммунизм билан тимсолланган эди.
Фашистларни енгиш
Бироқ, фашизмнинг ҳам ўз даражалари бор эди. Кремль «олмон типидаги фашизм»ни ашаддий душман деб ҳисобларди, унинг ўзига хос хусусияти эса «бошқа халқлар ва мамлакатларга нисбатан чексиз тажовузкорлик» эди. Гитлер партияси аъзоларига хос бўлган ўз-ўзини идентификация қилиш рад этилгани айниқса қизиқарлидир, чунки улар ўзларини барибир миллий-социалистлар деб аташар эди. ВКП(б) аъзоларини «социализм» сўзи ҳайратга соларди, бу сўз, табиийки, улар томонидан инқилобий деб тан олинган, яъни миллий бирдамликни рад этувчи ва уни синфий бирдамлик билан алмаштирувчи ҳаракатлар учун захираланган эди. Пропагандистик коммунистик луғатнинг «нацистлар» сўзидан қочишининг асосий сабаби шу эди. Шу тариқа, тадқиқотчилар эътибор қаратган асосий умумий элемент — нацистлик, фашистик ва коммунистик ҳаракатларни бирлаштириб турган нарса эътиборсиз қолдирилди. Уларни кимнинг номидан гапиришни хоҳлашларига бўлган ишонч бирлаштирарди: миллий ёки синфий тоифаларда ўзини идентификация қилувчи ишчининг номидан. Бу эътиборсизлик, албатта, агар тил кимгадир қарши сафарбар қилиш функциясини бажариши керак бўлса, унда биз бу кимса билан ҳеч қандай умумийликка эга бўлмаслигимиз керак деган тахминга асосланган эди, дер эди большевиклар.
Марксистик-ленинистик соус билан бойитилган бу оғзаки эквилибристика, албатта, асосий мақсад — совет жамиятини ва СССРга ташқаридан ҳамдард бўлган коммунистик сиёсатчиларни сафарбар қилиш олдида иккинчи даражали аҳамиятга эга эди. 1939 йилгача мақсад бир эди: фашистларни енгиш. Бу халқ фронтларини, яъни Европа коммунистик партияларининг либераллар ва социал-демократлар билан иттифоқини ташкил этиш сабабларидан бири бўлди.
Партия томонидан белгиланган сиёсий мақсадларга нисбатан тил ва қадриятларнинг бўйсуниши, семантиканинг иккинчи даражали эканлигини, эҳтимол, 1939 йил 23 августда Молотов-Риббентроп пакти имзоланганидан кейин ашаддий душман — фашизм — деярли икки йилга газеталарнинг биринчи саҳифаларидан йўқолиб қолгани энг яхши кўрсатиб беради. Ҳатто 1939 йил 1 майда «Правда» ишчилар плакатларга ёзишлари керак бўлган шиорларни эълон қилар экан, шундай деб ёзган эди: «Фашизмга қарши, урушга қарши курашнинг халқ фронтини кенгайтиринг ва мустаҳкамланг!» Шу билан бирга, тадқиқотчи Антон Позняковский кўрсатганидек, 1939 йил сентябрь ойидан 1941 йил июнигача бўлган даврда «фашизм» сўзи советнинг асосий газетаси матнларида деярли учрамаган.
Тушунчани восита сифатида қўллаш
Бироқ, ашаддий душман 1941 йил 22 июндан кейин қайтди. Вермахтни Москва остида тўхтатишга муваффақ бўлинди ва қарши ҳужум ривожланиши билан совет раҳбариятининг ўзига бўлган ишончи ортиб борди. У билан бирга, Учинчи рейх таслим бўлишидан олдинроқ, «Қизил Армия Европани фашизмдан қутқарди» деган ибора пайдо бўлди. Уни биринчилардан бўлиб 1944 йил кузида Иосиф Сталин Москва депутатлари Совети йиғилишида айтган эди: «Бугун барча тан оладики, совет халқи ўз фидокорона кураши билан Европа цивилизациясини фашист босқинчиларидан қутқарди». ВКП(б) Бош котиби бугунгидек кенг миқёсда 9 майни нишонламаган бўлса-да, у, шубҳасиз, бу сўзларнинг ҳақиқатлигига қатъий ишонган. 21 йил ўтгач, СССРда Ғалаба куни дам олиш куни бўлганида, маршал Родион Малиновский «Правда» газетаси саҳифаларида бу иқтибосни кўп марта такрорлади. Бироқ, у яна шундай нарса қўшдики, бу Ғарбий Европа давлатлари раҳбарларини ранжитди ва уларнинг элчиларининг тантаналарга келмаслигига сабаб бўлди. СССР мудофаа вазири, урушгача бўлган Катта совет энциклопедияси муаллифлари каби, Ғарб жамиятлари яна инқирозни бошдан кечираётгани ва Германия Федератив Республикасига инвестиция қилинган молия капитали фашизм нишони остидаги империализмнинг яна босқинларга йўналтирилишига олиб келишига ишора қилди.
Бугунги кунда тадқиқотчилар шунга келишганки, совет пропагандаси узоқ йиллар давомида таъкидлаганидек, ягона фашизм бўлмаган, у Муссолини, Гитлер ва Франкони бир қаторга қўйган.
Фашизмлар мавжуд эди, уларнинг энг қонли кўриниши нацизм эди ва шунинг учун у алоҳида эътиборга лойиқ. Ҳатто нацизм ва фашизм ўртасида ўхшашликларга қараганда кўпроқ фарқ борлигини таъкидлаган Ренцо де Феличе ёки Карл Брахер каби олимлар ҳам уларда умумий нарса борлигига рози эдилар — кучли етакчи, парламент бошқарув шаклига нафрат ва куч ишлатишга мойиллик.
Шундай қилиб, Қизил Армия ҳақиқатан ҳам фашизмнинг бир турига қарши жанг қилди. Бироқ, СССР раҳбарлари унинг ҳақиқий номини айтишдан қўрқишарди, чунки унда коммунистларнинг ўзларини идентификация қилган «социализм» сўзи мавжуд эди. 1991 йилдан кейин коммунистик партия тарқалиб кетгач, сифатли ўзгариш юз берди, шундан кейин «фашизм»нинг синоними сифатида «нацизм» тушунчаси ишлатила бошланди. Аммо бу атамаларнинг сиёсий восита сифатида қўлланилишини ўзгартирмади: Кремль, кўп йиллар аввалги коммунистлар каби, уларни душманларни белгилаш учун синоним сифатида ишлатади. Бу давлатлар ёки шахсларнинг фашизмга қандай алоқаси борлигидан қатъи назар.
Озод қилиш
СССРнинг Иккинчи жаҳон урушидаги ғалабаси якунларига тааллуқли мифнинг иккинчи муҳим элементи «фашизм» тушунчасига қараганда анча оддий. СССРнинг собиқ сунъий йўлдош давлатлари ва республикалари мустақилликка эришганидан сўнг, «озод қилиш» сўзи Иккинчи жаҳон уруши натижалари ҳақидаги саволга берилган жавобларда энг кўп баҳслашиладиган сўзлардан бирига айланди. Келишмовчилик фашизм ҳолатидаги академик баҳсларга хос бўлган ноаниқлик ёки таърифлардаги зигзаглар туфайли эмас эди. Эътибор энг оддий нарсага — «озод қилиш» сўзининг классик таърифига қаратилган эди. Польша тили луғатига кўра, бу «эркинлик, мустақилликни қайтариш» деган маънони англатади. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида ҳам «озод қилмоқ» феъли «эркинлик бермоқ, қарамликдан қутқармоқ» деб таърифланади.
Агар бу таърифларни 1944–1945 йиллар воқелигига қўлласак, собиқ Иккинчи Речь Посполитанинг кўпгина фуқаролари бошдан кечирган ҳиссий даражада Қизил Армиянинг келиши биринчи лаҳзада эркинликнинг қайтиши сифатида қабул қилинди. Ўша пайтдаги воқеалар изидан ёзилган хотираларда «Ким бўлса ҳам майли, фақат немислар бўлмасин» деган гапларни тез-тез эшитиш ва ўқиш мумкин эди.
Қарийб беш йиллик оккупация, террор, облава ва қатллар тажрибаси, ўлим қўрқуви остида яшаш эркинлик ҳиссининг тўлиқ бўлмаслигига олиб келди.
Ва энг муҳими, эҳтимол, бу 1939–1945 йиллар тажрибаси билан солиштирилган эди. Ҳеч ким луғат таърифлари ҳақида ўйламаган. Лодзь шаҳридан 1945 йил январда ёзилган хатда шундай парча бор: «Биз шафқатсиз қулликдан қутқарилдик ва аллақачон кишанларни, немис қуллиги занжирини ташладик».
Бурилиш нуқтаси
Немсларнинг кетиши ва Қизил Армиянинг келиши билан боғлиқ эркинлик ҳиссининг бу қисқа, ўткинчи ва нисбий лаҳзаси кўп полякларнинг хотирасида муҳрланиб қолди. Бироқ, Сталин аскарлари келган илк кунлардан қанча вақт ўтган сайин, бу ҳиссиётлар совуққон баҳо билан сиқиб чиқарилди. Унинг моҳиятини венгриялик ёзувчи Шандор Мараининг сўзлари энг аниқ ифодалайди. Унинг ёзишича, қизил армия аскарлари ҳеч кимга эркинлик олиб кела олишмасди, чунки уларнинг ўзларида эркинлик йўқ эди. Сталиннинг репрессиялари ва Марказий ва Шарқий Европа ҳудудида демократик давлатлар яратишга бўлган ҳар қандай уринишларни бостириши бу сўзларнинг энг яхши тасдиғи бўлди.
Сўзлар
Декартнинг «Ақлни бошқариш қоидалари»да ёзиб қолдирган ўткир фикрларидан бири шундай эди: суҳбатда тушунмовчиликларнинг олдини олиш учун аввало биз бу сўз остида нимани тушунишимизни аниқлаб олиш керак. Бироқ, француз файласуфи агар тарафлардан бири бунга қизиқмаса нима қилиш кераклиги ҳақида маслаҳат қолдирмаган.
СССР ўз тарихий мифини нафақат воқеликни борлигича сўзлар билан етказишга интилишини ҳисобга оладиган, балки Сталиннинг 1945 йил февралида Ялтада имзолаган мажбуриятларини ҳам инобатга оладиган тарзда қайта кўриб чиқишни истамади. Мажбуриятлар эса Польшада эркин ва адолатли сайловлар ўтказишни ўз ичига оларди, бу эса ҳамма жойда янграган «озод қилиш» сўзига мос келарди.
Россия ҳам аввалги даврдан мерос қолган мифни қайта шакллантиришга тайёр эмас. Энг аввало ўзини даволаш учун хизмат қиладиган миф. Ахир инсоният тарихидаги энг катта ёвузлик — нацизм — унинг номига қурбон қилинган 20 миллиондан ортиқ инсон ҳаёти эвазига бошқа ёвузлик томонидан енгилган бўлиши мумкин эмас. Қолаверса, Москва Иккинчи жаҳон уруши далиллари билан жамоатчилик фикрини — ва энг аввало Ғарб давлатларини — унинг халқаро майдондаги алоҳида ролини тан олиш зарурлигига ишонтирмоқда. Бошқача айтганда, тарихий хизматлар муҳим аҳамиятга эга, ва уларни тарихий тадқиқотларга мувофиқ равишда тузатишга қаратилган ҳар қандай рефлексия Россиянинг жорий сиёсий мавқеига путур етказиш сифатида қабул қилинади. Ва ниҳоят: агар Россия раҳбарлари ва аҳолининг кўпчилиги 1941–1945 йиллардаги уруш Марказий ва Шарқий Европа давлатлари учун озодлик уруши бўлмаганини тан олса, бугунги кунда Кремл пропагандачиларидан бири ва Russia Today раҳбари Маргарита Симоньяннинг турмуш ўртоғи Тигран Кеосаян ўз теледастурида «Урушга йўқ!» шиори билан чиқаётган россияликлар аслида Улуғ Ватан урушига «йўқ» демоқда, деб псевдошантаж қилиб, Украинадаги агрессияни қўллаб-қувватлашга сафарбар қила олармиди?
Абу Муслим таржимаси
