1933 йилда машҳур немис Африка тадқиқотчиси Лео Фробениус ўз экспедицияси давомида Ливияда, Феззан тоғларида, сувсиз Саҳрои Кабирнинг марказида, буқалар, филлар, туяқушлар, шерлар, антилопалар, эчкилар, насронлар ва ҳатто бегемотлар тасвирланган суратларни кашф қилди. 60 км давомида, қадимги дарё (вади) нинг қуриб қолган жўякларининг икки томонида жойлашган қоронғу-оранж рангдаги ёрилиб кетган тошлар устида қизил охра ёки оқ гил билан чизилган ёзув ва расмлар чўзилиб ётар эди. Ушбу тасвирларнинг аниқ ёши номаълум бўлган, бироқ олим учун бу ерда Саҳрои Кабир ҳар доим ҳам ҳаётдан маҳрум ер эмаслигини кўрсатувчи далиллар кўп эди.
Кейинги тадқиқотлар шуни тасдиқлади: палеолит даврида, яъни 10–12 минг йил аввал, инсон Шимолий Африкада биринчи бор пайдо бўлганида, бу ернинг иқлими анча нам бўлган. Саҳрои Кабир бугунгидай чўл эмас, балки африкалик степ-саҳро эди. Қадимий инсон ҳаётининг асосий манбаи овчилик бўлган. Ўша вақтда Саҳрои Кабирда туялар ҳали йўқ эди, улар анча кейин пайдо бўлган, бироқ ҳозирги вадилар ўрнида оқиб турган дарёларда тимсоҳлар яшаган. Ҳозирда бу сирғали ҳайвонларнинг охирги насллари Саҳронинг четидаги Ҳоггар ҳудудидаги кичик сув ҳавзасида сақланиб қолган.
Кейинчалик, тахминан 5–7 минг йил аввал, қуруқлик жараёни бошланиб, Саҳрои Кабир тобора намликни йўқота бошлади, ўтлар қуриди. Баранг-баранг ўтхўр ҳайвонлар бу ҳудудни тарк эта бошладилар, уларнинг ортидан эса ёввойи ҳайвонлар ҳам чиқиб кетди. Бу ҳайвонлар қитъанинг марказий қисмидаги ўрмонлар ва саванналарга ўтиб, ҳозирги кунгача шундай муҳитда сақланиб қолган. Улар ортидан инсонлар ҳам Саҳродан кетди, фақат озгина қисми сув сақланган ҳудудларда қолиб, тирикчилик қилиш имконига эга бўлди. Улар кўчманчиларга айланди.
Кўп асрлар давомида Саҳрои Кабирдаги кўчманчи халқлар — туареглар ва берберлар бу чўлнинг тўлиқ ҳукмдорлари бўлди. Уларнинг қўлида барча муҳим карвон йўллари мавжуд эди. Қадимги тарихчиларнинг маълумотларига кўра, гарамантлар (туарегларнинг эҳтимолий аждодлари) туз ва қимматбаҳо тошлар савдоси орқали катта бойлик орттирган. Буни 1960-йилларда Феззанда итальян археологлари топган хазиналар ҳам тасдиқлади — кўплаб олтин зеб-зийнат буюмлари ва Рим тангалари аниқланган.
Бироқ хазиналардан ташқари қабрларда ҳам қизиқарли ашёлар топилди. Уларда этруск кубоклари, фил суягидан ясалган тарақлар, финикиялик идишлар, зеб-зийнат буюмлари ва бошқа буюмлар бор эди. Бу топилмалар гарамантлар қадимий Ўрта Ер денгизи цивилизациялари билан кенг савдо алоқаларига эга бўлганини тасдиқлади. Рим тарихчиси Тацитнинг маълумотларига кўра, гарамантлар этрусклар ёки шундай аталган "денгиз халқлари" дан бир транспорт воситасини ўзига мослаштириб олган – бу югуроқ аробалар эди. Улар бу аробалар ёрдамида тезкор ва кутилмаган ҳужумлар уюштириб, финикиялик ва римликларнинг бой соҳил шаҳарларига ташланган. Йўлларни яхши билган гарамантлар аниқ режа асосида яширинча ҳаракат қилиб, кутилмаган ҳужумлар қилган.
Шу каби тезкор аробалар тасвирлари Саҳрои Кабирдаги Масуда тоғларида ҳам топилган. Улар ёнида эса қадимги ливияликларга тегишли кўплаб ёзувлар мавжуд. Ҳозирги кунга келиб, бу ёзувларнинг кўп нусхалари кўчирилган ва 29 ҳарфдан иборат қадимий алифбо аниқланган. Ҳали ҳеч бир тилшунос уни тўлиқ таржима қила олмаган, бироқ айрим сўзлар муваффақиятли ўқилган ва улар бугунги туареглар тилидаги сўзларга тўла мос келган. Бугунги туареглар шу алифбонинг анча ўзгарган вариантини ишлатишади.
Ҳозирда туареглар туя ва от боқиш билан шуғулланадилар, ҳамон Суданнинг узоқ ҳудудларидан Африканинг шимолига туз етказиб беришни давом эттирмоқдалар. Тахминан милоддан аввалги 5000-йилларда Саҳрои Кабирнинг иқлими анча қуруқлашиб, ҳозирги кўринишга яқинлашган. Олимлар машҳур Тассилин-Адҗер фрескаларининг кўпчилиги ана шу даврда яратилган деб ҳисоблайдилар. Бу платонинг номи «кўп дарёли плато» маъносини билдиради ва бу ерда бир вақтлар ҳаёт қайнаганини эслатади.
Фрескаларда мол подалари ва фил суяги олиб кетаётган карвонлар асосий мавзулардан бири бўлиб тасвирланган. Шунингдек, ниқобли кишиларнинг рақс тушаётгани, ҳамда «марслик худолар» деб аталган ғалати улкан суратлар ҳам учрайди. Бу тасвирлар ҳақида кўп ёзилган, аммо уларнинг аслида нима эканлиги ҳамон савол остида қолмоқда. Уларни шаманларнинг маросим саҳнаси деб ҳам, одамларни ўғирлаётган сайёраликлар деб ҳам тахмин қилишмоқда.
Аммо Саҳрои Кабир ўз сирларини тўлиқ очганича йўқ. Уларнинг бири — Нигернинг чўллик қисмидаги Адрар-Мадет платосида жойлашган. Бу ерда майда тошлардан идеал консентрик шаклда ётқизилган улкан айлана шакллари бор. Улар бир-биридан қарийб бир мил масофада жойлашган ва аниқ тўрт томонга қараб йўналтирилган. Бу ёзувларни ким, қачон ва қандай мақсадда яратган? Бу ҳамон жавоби йўқ сўровлардан бири бўлиб қолмоқда.
Наска чўлининг ярим очилган сирлари
Бутун дунёга машҳур Наска чўли ўзининг сирли расмлари, чизиқлари ва геометрик шакллари билан Перунинг жанубий қисмида, Лимадан 400 км, Тинч океани қирғоғидан эса 50 км узоқликда жойлашган. Бу Ер юзидаги энг қуруқ жойлардан бири бўлиб, бу ерга йилига атиги 2,5 см ёғингарчилик тушади — ҳатто Гоби чўлидан ҳам кам.
Наска чизиқлари ва расмлари илк бор 1927 йилда перулик учувчи томонидан тасодифан кашф қилинган. Биринчи бўлиб бу сирни очишга уринган Америка археологи Пол Козок бўлиб, у 1939 йилда Наскага келди. У улкан расмлар ер юзасининг 20 сантиметр чуқурлигида жойлашган қораранг, қуёшда куйган тошлар ва тупроқ қатламини олиб ташлаш орқали чизилганини аниқлади. Ушбу расмлар учта гуруҳга бўлинган: биринчиси – геометрик шакллар, иккинчиси – чизиқлар, зигзаглар ва спираллар, учинчиси эса – улкан қушлар, ҳашаротлар ва ҳайвонлар тасвирлари.
Пол Козок Наска расмлари гигант астрономик тақвим эканлигини тахмин қилди. Ушбу фикр унга ёзги кундуз тенглиги куни қуёш чизиқлардан бирининг учига бораётганини кўрганида келган. Унинг тадқиқотларини ёрдамчиси, немис математиги Мария Райхе давом эттирди. Бу аёл бутун ҳаётини Наска чўли ва устозининг гипотезасини тасдиқлашга бағишлади. Райхе 40 йилдан ортиқ вақт давомида чизиқлар ва расмлар каталогини тузди, ўлчашлар қилди ва ҳатто Перу ҳарбий-ҳаво кучлари ёрдамида ҳаводан суратга олди. У 1992 йилда вафот этган бўлса-да, умрининг охиригача Наска чизиқлари улкан астрономик тақвим эканлигига ишонган.
1968 йилда Козок ва Райхенинг гипотезасига америкалик астроном Жеральд Хокинс қарши чиқди. У Наска чизиқларини компьютер ёрдамида таҳлил қилди ва 80 фоиз геометрик шакллар осмон жисмлари ҳаракати билан боғлиқ эмаслигини аниқлади. Ж. Хокинс 1965 йилда «Стоунхенж сирини очиш» китобини нашр қилиб, қадимий инглиз иншооти астрономик обсерватория эканлигини исботлаб машҳур бўлгани учун, кўпчилик унинг фикрини жиддий қабул қилди. Бироқ, Мария Райхе фикрича, Хокинс ўз ҳисоб-китобларида маҳаллий релефни ҳисобга олмаган ва бу унинг хулосасининг нотўғри бўлишига сабаб бўлган. Бугунги кунда кўплаб олимлар Наска чизиқларининг бир қисми қадимги аҳоли астрономик кузатувлари билан боғлиқ бўлиши мумкинлигини инкор этмайдилар. Лекин скептиклар тахминан 1000 та тўғри чизиқдан айримлари тасодифан маълум астрономик нуқталарга йўналган бўлиши мумкинлигини таъкидлайдилар.
Яқинда хорижий матбуотда Наска чизиқларининг сири охир-оқибат очилгани ҳақида хабар тарқалди. Бу янги назария муаллифи – собиқ ўрта мактаб ўқитувчиси, Нью-Йорк штатида яшовчи Давид Жонсон. Қизиғи шундаки, у Наска чизиқлари билан умуман қизиқмаган, балки бу чўлда сув қидириш билан шуғулланган. Жонсон лозоискательство усулидан фойдаланиб, қадимий суғориш каналларини тадқиқ қиларди, чунки айримларида ҳали ҳам сув оқар эди.
Маҳаллий аҳоли унга сув манбалари икки кичик дарёдан келиб чиқишини айтишган. Бироқ, Жонсон каналлар дарёлар билан параллел эканлигини кўриб, улардан сув олиш имкони йўқлигини пайқади. Кўп ўтмай, у сув манбалари геологик ёриқлар эканлигини тушунди. Анд тоғларидан оқиб тушган сув тоғ жинсларидаги ёриқларда йиғилиб, ер остида водийларга йўналган.
Бошида у бу фикрини Наска чизиқлари билан боғламади, аммо у ерда сув қатламларини топган жойлар яқинида қадимги аҳоли излари ва геометрик расмлар бўлишини пайқади. 1996 йил июль ойида у бир теpalikka чиқиб, икки кенг чизиқнинг ҳудуддаги қора жарликларга бориб тугашини кўрди. Бу жарликлар геологик ёриқлар туфайли пайдо бўлган эди. Шунда у тушуниб етди. Жонсоннинг айтишича, у тепалик чўққисида ўтириб, ўзига шундай деган: «Эй худо, мен тушундим! Наска чизиқлари ер ости сув манбаларини кўрсатувчи белгилар!»
Яъни, Наска чўлидаги чизиқлар ва геометрик шакллар улкан ер ости сув манбалари харитаси бўлиши мумкин.
Қатор олимлар Наска расмлари сув билан боғлиқ бўлиши мумкинлигини аввалдан тахмин қилишган, чунки сув бу ердаги энг қимматбаҳо ресурс эди. Бироқ, кўплаб мутахассислар Жонсоннинг назариясига скептиклик билан қараган. Шунга қарамай, Иллинойс университети археологи Ҳелайн Силверман 1999 йилда Наскага бағишланган конференцияда ўз ҳамкасбларини Жонсон гипотезаси синовдан ўтаётган бир пайтда «кўзларини очиқ тутишга» чақирган.
Наска чўлининг ёпилмаган сирлари
Давид Жонсоннинг назариясини уч йилдан бери Массачусетс университетидан гидрогеолог Стив Маби синовдан ўтказмоқда. «Биз сув оқимларимиз учун хариталар тузамиз, балки Наска аҳолиси ҳам худди шундай қилган, фақат улар ер юзида “чизган”», — дейди Маби. У аллақачон Жонсон топган геологик ёриқларда ҳақиқатан ҳам альтернатив сув манбалари борлигини исботлади. Ва ҳар сафар у бу ёриқлар устида ер юзасидаги чизиқларнинг уларни белгилаганини аниқлади.
Антрополог Йоханн Рейнхард биринчи бўлиб Наска чизиқлари ёмғир чақиришга бағишланган муқаддас маросимлар билан боғлиқ, деган гипотезани илгари сурди. У бу чизиқларга маъно берувчи диний маросимни аниқлади. Айрим кенг чизиқлар («Дэникеннинг қўниш йўлаклари») ёнидаги археологик топилмалар уларнинг сув билан боғлиқлигини тасдиқлайди. У ерда денгиз қўзиқўрғонлари (Андларда сув рамзи ҳисобланган) ва ичимлик учун ишлатилган керамика идишлар топилди. Рейнхард ҳайвонлар тасвирларини ҳам муқаддас рамзлар деб ҳисоблайди: паук ва маймун Наска аҳолиси учун ҳосилдорлик ва сув билан боғлиқ ҳайвонлар саналган.
Бошқа тадқиқотчи, Энтош Авени, Наска чизиқларидаги яширин тартибни топганини даъво қилди. У тасвирлардан барча ҳайвонларни, спирал ва геометрик шаклларни чиқариб ташлаб, фақат тўғри чизиқларни сақлаб қолди. Натижада, барча чизиқлар қуёшга ўхшаш марказий нуқталарга қараб жойлашгани аниқланди, у бу нуқталарни «нур марказлари» деб атади. Ўз ҳамкасби билан биргаликда 62 та нур маркази ва тахминан 800 та тўғри чизиқни аниқлади. Ҳар бир «нур маркази» тепалик чўққисига тўғри келган. Авени ва айрим экспертлар фикрича, бу чизиқлар одамларни «нур марказлари» бўлган тепаликларга йўналтирган бўлиб, улар у ерда сувга боғлиқ диний маросимларни ўтказган.
Наска чўлининг сирини бошқа олимлар ҳам очишга ҳаракат қилмоқда. Маълум бўлишича, қадимги наскаликлар ўз душманларининг бошини кесиб, мумиё қилиб сақлашган ва табиат ҳамда олам тузилиши ҳақида қизиқарли диний қарашларга эга бўлишган. Наска керамикасидаги ҳайвон расмлари чўлдаги гигант тасвирларга жуда ўхшашлиги аниқланган.
Маркус Райндель эса бутунлай бошқа йўналишни танлади. «Агар биз Наска геоглифларини тушунмоқчи бўлсак, уларни яратган одамларни топишимиз керак», — дейди у. Райндель Наскадан 40 км узоқликдаги Пальпа шаҳри атрофида текширув ишларини олиб борди ва 30 см чуқурликда деворнинг юзасини аниқлади. Қазиш ишлари натижасида бу девор қадимги шаҳарнинг қисми эканлиги тасдиқланди, у эса машҳур расмлар яқинида жойлашган эди.
Биринчи экспедициядан сўнг Райндель шаҳарнинг муфассал харитасини чизди ва унинг тарихи ҳақида маълумотлар тўплади. Тахминан 1900 йил аввал Рио-Гранде, Рио-Пальпа ва Рио-Вискас дарёлари ўртасида 400 м узунликда ва 100 м кенгликда девор билан ўралган ноодатий иншоот мавжуд бўлган. Бир метрлик ғиштли деворлар 12 м баландликка етган ва ҳокимият ҳамда бойлик рамзи бўлган. Наска халқи бойлигининг асоси қишлоқ хўжалиги бўлиб, у тараққий этган суғориш тизими орқали ривожланган.
Қишлоқ хўжалигидаги муваффақиятлар жамиятнинг ижтимоий бўлинишига олиб келган, натижада аҳолининг айрим қатламлари озиқ-овқат ишлаб чиқаришда бевосита қатнашмаган. Райндель фикрича, уларда ўз «дворянлар» табақаси — жамиятнинг олий қатлами мавжуд бўлган. Бунга ишора қилувчи косвенный далиллардан бири мураккаб суғориш каналлари тизими бўлиб, уни қуриш учун мукаммал режалаштириш ва раҳбарлик талаб қилинган. Шунингдек, Наска чизиқларини яратиш учун ҳам ҳокимият томонидан қўлланилган аниқ режа ва бошқарув керак бўлган. Райндельнинг хариталарида Пальпа атрофи чизиқлар, учбурчаклар ва спираллар билан қопланган бўлиб, улар шаҳар яқинигача чўзилган.
Герман археологи Маркус Райндель Наска чизиқларининг ҳақиқий маъносини Рио-Гранде водийсида изламоқда. У ернинг қадимги аҳолиси яқин атрофдаги тошларга минглаб ҳайвон ва одамсурат тасвирларини чизишган. Бу тошга ўйилган суратлар (петроглифлар) милоддан аввалги IV асрга тегишли бўлиб, кейинчалик улар катталаштирилиб, тоғ ёнбағирларига ишланган. Ҳажми 10–20 м гача бўлган ушбу тасвирлар узоқдан яхши кўринган.
«Бу ердан заминдаги расмлар анъанаси тараққий этган бўлиши керак», — дейди Райндель. «Тасвирлар улғайган сари, улар янада йирик ва абстракт тус олган, тошли тепаликлардан чўл платосига кўчиб ўтган».
Бу фикр мантиқан асосли бўлиши мумкин, аммо бир савол туғилади: нима учун бу улкан тасвирлар шундай жойларга чизилганки, уларни одамлар кўра олмайди?
Наска чизиқларининг олдинги «космик» изоҳларига яна бир назарияни қўшиш мумкин. Кўп йиллик кузатувлардан сўнг америкалик Дэвид Жонсон шундай хулосага келди: «Наска чизиқлари — бу ёзилган аниқ матн бўлиб, маҳаллий аҳолига сув манбаларини кўрсатиш учун ер юзига чизилган».
Маркус Райндель ҳозирча бу ва бошқа гипотезаларни тасдиқлайдиган ёки рад этадиган далилларга эга эмас. У келгуси қазиш ишларидан умид қилмоқда. У Наска чизиқларининг чўзилган йўналишларида жойлашган иншоотлар ёки уларнинг остида яширинган биноларни топишни режалаштирган. Ҳозирча археологлар бундай иншоотларни аниқлай олмаган. Шунингдек, Райндель Наска халқи ибодатхонасини топиш мақсадида девор билан ўралган ҳудудда қазиш ишларини давом эттириш ниятида. Келгуси босқичда Наска чизиқларини яратган одамларни излаш режалаштирилган, якуний мақсад эса бу сирли белгиларнинг маъносини очишдир.
Бизча, бу назарияларни бир-бирига боғлиқ ҳолда кўриб чиқиш керак. Ахир, кўплаб олимлар ҳақ бўлиши мумкин. Наска чизиқларининг айримлари астрономик тақвим сифатида, бошқалари ёмғир чақириш учун маросим йўллари сифатида, яна баъзилари эса ер ости сув қатламларини кўрсатувчи белгилар сифатида хизмат қилган бўлиши мумкин. Улар биргаликда олимлар учун ҳақиқий муаммога айланган.
Гигант ҳайвонлар, қушлар ва ҳашаротлар тасвирларининг изоҳи, бизча, анча соддароқ бўлиши мумкин. Тепаликдан туриб паук ёки колибрини кўра оласизми? Эҳтимол, йўқ. Лекин Наска аҳолиси учун муҳим бўлган нарса ёмғир булутлари эди. Улар баланд осмонда ўтиб кетаётган илоҳий кучлар учун бу расмларни чизган бўлиши мумкин, шундай қилиб, булутлар «ташналикдан қийналаётган» ҳайвонларга ва одамларга сув ёғдиришига умид қилишган. Балки Наска чизиқларининг сирли маъноси шу бўлса?
Абу Муслим тайёрлади
