Аштархонийлар сулоласи (1601—1757) Мовароуннаҳрда Шайбонийлар ҳукмронлиги (1500—1601)дан кейин давлат бошқарувини қўлга олган. Улар Жўчи хоннинг наслидан бўлиб, XIV асрнинг 80-йилларидан бошлаб Астрахан (Хожи Тархан) ва унинг атрофидаги ерлар ҳамда халқлар устида ҳукмронлик қилган.
1556 йилда Россия Астраханни босиб олганидан кейин, Аштархонийлардан Ёрмуҳаммадхон болалари ва қариндошлари билан Искандархон ҳукмронлиги даврида (1561—1583) Бухорога кўчиб келди. Тарихий манбаларга кўра, Искандархон Ёрмуҳаммадхон ва унинг ҳамроҳларини иззат-ҳурмат билан кутиб олиб, ўз қизи Зуҳрахонимни унинг ўғли Жонибек султонга никоҳлади.
Жонибек султон ва Зуҳрахонимдан уч ўғил (Динмуҳаммад, Боқи Муҳаммад, Вали Муҳаммад) туғилган. Динмуҳаммад Абдуллахон II даврида Нисо ва Абивард ҳокими бўлган. Абдулмўмин ўлдирилганидан кейин, амирлар ва руҳонийлар ҳокимиятни бошқа бир муносиб шахсга топширишни мақсад қилган. Шу муносабат билан Жонибек султон тахтга таклиф қилинган, бироқ унинг катта ўғли Динмуҳаммадга хутба ўқилди. Аммо у Ҳирот яқинида Сафавийлар билан бўлган жангда ҳалок бўлди.
Шу сабабли, тахтга Жонибек султоннинг иккинчи ўғли Боқи Муҳаммад чиқарилди. Шу билан Бухоро хонлиги яна бир ўзбек сулоласи — Аштархонийлар қўлига ўтди.
Аштархонийлар ҳукмронлиги
Аштархонийлар даврида мамлакатда феодал тарқоқлик кучайди. Ҳокимият учун кураш, Дашти Қипчоқ кўчманчилари ҳамда Хоразм хонлари (Абулғозихон, Анушахон)нинг ҳужумлари мамлакатнинг турли ҳудудларига зарар етказди. Эрон ва Ҳиндистон ҳукмдорлари ҳам Мовароуннаҳрнинг ички ишларига аралашиб турдилар.
Убайдуллахон II (1702—1711) даврида феодал тартибсизликлар янада кучайиб, Самарқанд ва Ҳисор каби ҳудудларда турли қабилаларнинг исёнлари юз берди. Убайдуллахон бу муаммоларни бартараф этиш мақсадида бир қатор ислоҳотларни ўтказди:
- Қабила бошлиқларининг бир қисмини марказий ҳукуматдан четлатди.
- Руҳонийларга жарима-солиқлар жорий қилди.
- Пул ислоҳотларини амалга оширишга ҳаракат қилди.
Аммо бу ислоҳотлар ички зиддиятларни янада кучайтирди. 1711 йилда сарой фитначилари Убайдуллахонни ўлдирдилар. Унинг ўрнига тахтга Абулфайзхон (1711—1747) чиқарилди, бироқ амалда ҳокимият нуфузли амирлар қўлида бўлди.
Нодиршоҳнинг босқини (1740)
Эрон ҳукмдори Нодиршоҳ 1740 йилда Балхни, сўнг Амударёни кесиб ўтиб, Бухорони эгаллади. Абулфайзхон Эрон олдида тиз чўкди ва Бухоро 1747 йилгача Эронга қарам бўлиб қолди. Унинг ўлими ва Бухородаги ҳокимият ваколатсизлиги манғит амирларининг қудратга келишини осонлаштирди.
1757 йилда Муҳаммад Раҳим манғит сулоласини таъсис қилиб, ҳокимият Аштархонийлардан манғитларга ўтди. Ушбу сулола 1920 йилгача ҳукмронлик қилди. Аштархонийларнинг асосий ҳукмдорлари:
1. Боқи Муҳаммад (1601—1605)
2. Вали Муҳаммад (1605—1611)
3. Имомқулихон (1611—1642)
4. Нодир Муҳаммадхон (1642—1645)
5. Абдулазизхон (1645—1680)
6. Субҳонқулихон (1680—1702)
7. Убайдуллахон II (1702—1711)
8. Абулфайзхон (1711—1747)
9. Абдулмўминхон (1747—1748)
10. Убайдулло III (1748—1757)
Аштархонийлар давридаги асосий воқеалар:- Мовароуннаҳрда феодал тарқоқликнинг кучайиши.
- Ҳарбий ҳужумлар ва ички низолар.
- Эрон босқини ва Нодиршоҳнинг таъсири.
- Манғитлар сулоласининг вужудга келиши.
Ушбу давр Ўрта Осиёнинг тарихида муҳим ва шиддатли даврлардан бири бўлиб, кейинчалик Бухоро, Қўқон ва Хива хонликларининг юзага келишига олиб келди.
Бўрибой Аҳмедовнинг "Тарих сабоқлари" китобидан
