Бу афсонавий шаҳар асрлар давомида қадимий қидирувчиларни ўзига жалб этиб келган. Юз йилдан кўпроқ вақт аввал бу ерда Генрих Шлиман қазиш ишларини олиб борган эди. 1988 йилда археологлар яна сирли Трояга қайтдилар. Ҳозиргача бу ерда бир неча маданий қатламлар очилган бўлиб, энг қадимгиси милоддан аввалги III минг йилликка тегишлидир.
Шлиманнинг кашфиёти «Троя» мавзусини кучли ривожлантирди. Троя ҳақидаги миф ва ҳақиқий тарих ўртасида қандай боғлиқлик бор? Троя ҳақиқатда буюк тарихий давлат бўлганми? Уни Европа цивилизациясининг бешиги деб ҳисоблаш мумкинми? Троя уруши ростдан ҳам содир бўлганми? Агар шундай бўлса, қачон? Бундай саволлар жуда кўп. Гомер нафақат келажак авлодларнинг онгини уятган, балки бир неча авлод олимларига ҳам иш берган. XX асрда Троя жуда кўп кашфиётларни тақдим этди ва ҳали ҳам тўхтамайдиганга ўхшайди.
Ҳар бир янги топилма олимлар ўртасида қизғин мунозараларга сабаб бўлади. Биз энг қизиқарлиларини кўриб чиқамиз.
Троя – тасаввурдагидан ҳам кўп марта каттами?
Эҳтимол, бронза даврида Троя ўйланганидан ўн марта катта бўлган. 1992 йилда, Генрих Шлиман қазиш ишларини олиб борган Гиссарлик тепалигининг жануби ғарбида, Трояни ўраб турган ров топилди. Бу ров шаҳар деворларидан анча узоқда жойлашган бўлиб, 200 000 м² майдонни қамраб олган, ҳолбуки, аввал ҳисобланган Троянинг майдони атиги 20 000 м² ни ташкил этган. Немис археологи Манфред Корфман бу ров Қуйи шаҳарни ўраб турган бўлиши мумкин деб тахмин қилди. Милоддан аввалги 1700 йилга келиб бу ерда минглаб одамлар яшаган. Қуйи шаҳар милоддан аввалги III минг йиллик ўртасида пайдо бўлган. Шубҳасиз, Троя аввал ҳисобланганидан анча кучли ва йирик шаҳар бўлган.
1994 йилда яна бир сунъий ров топилди. Биринчи ров қалъа деворларидан 400 метр узоқда жойлашган бўлса, иккинчиси 500 метр узоқда эди. Иккаласи ҳам бир хил: чуқурлиги – 1,5 метр, кенглиги – 3 метр. Уларнинг ҳар иккаловийси яхши ўйланган мудофаа тизимининг бир қисми бўлган. Бу ровдан жанг аробаларида ўтиш имкони йўқ эди. Олимлар фикрига кўра, ров ортида ёғоч девор ёки ўткир ўралар жойлашган бўлиши мумкин. Гомернинг «Илиада» асарида ҳам бундай мудофаа тизими таърифланган:
"Ахмоқликдир отларни ғовдан бошқариш,
У жанг учун ҳаргиз қулай эмас: унинг устида
Ўткир қалқанлар турибди, улар ортида данаиларнинг қалъаси.
Биз бу чуқурга тушмаслигимиз, у ерда урушмаслигимиз керак,
Чунки бу ерда оёқдаги жангчиларни ҳам қатлиом қилиш мумкин".
(XII, 62–66)
Корфманга кўра, бронза даврида Троя анатолий цивилизациясининг бир қисми бўлган ва Крит-Микена маданиятига тегишли бўлмаган. Троя Европанинг энг катта шаҳри эмас, балки Осиёнинг форпости бўлган.
ТРОЯ ВА ЛУВИЙ ТИЛИ
1995 йилда Трояда бронза муҳр топилди, бу ердаги биринчи ёзма ёдгорлик бўлди. Ёзув лувий тилидаги иероглифларда битилган эди. Милоддан аввалги 1500 йилларда лувий тили Кичик Осиёда кенг тарқалган бўлиб, хеттлар ҳам бу тилдан фойдаланишган. Троянликлар ҳам бу тилда гапирганми? Бу биргина топилма асосида аниқ айтиб бўлмайди.
Бироқ Корфман бронза давридаги Троя аҳолиси лувийлардан келиб чиққан деб ишонади. Лувийлар – милоддан аввалги 2000 йилларда хеттлар билан биргаликда Анатолияга кўчиб келган индоевропа халқларидан бири эди. Троядан топилган буюмлар кўпроқ анатолий маданиятига мансуб бўлиб, улар микеналиклар маданиятига ўхшамас эди.
Троя қалъа деворлари микеналик деворлардан кўра анатолий мудофаа тизимларига ўхшарди: девор пастда кенгайган, юқорида эса эҳтимол, тирқишли бўлган; периметри бўйлаб мунарлар жойлашган.
Трояда топилган диний ашёлар ҳам хетт-лувий маданиятига тегишли. Троянинг жанубий дарвозаси олдида тўртта стела сақланиб қолган бўлиб, улар хеттларда шаҳарни ҳимоя қилувчи худонинг рамзи ҳисобланган. Шунингдек, шаҳар деворлари яқинидаги қабристонда кремация излари топилган. Крематсия – марҳум танасини ёқиш – хеттларга хос бўлган, аммо бу даврдаги Ғарб халқларида бундай урф йўқ эди. ЮНОНлар ўз майитларини милоддан аввалги 1400 йилгача тупроққа кўмган.
ТРОЯ – "ВИЛУСА" НОМИ ОСТИДА?
Филологлар фикрига таяниб, Корфман Илион/Трояни хеттларнинг ёзма манбаларда келтирилган "Wilusa" шаҳри билан боғлади. Вилуса Кичик Осиёнинг шимолий ғарбида жойлашган бўлиб, айнан Троя ўрин олган ҳудудга тўғри келади. Корфман бундан хулоса чиқариб, "Энди Троя/Илион ва унинг аҳолисини хетт-лувий дунёсига тегишли деб ҳисоблаш учун асосимиз бор" дейди.
Агар шундай бўлса, бу кашфиёт жуда муҳим аҳамият касб этади. Энди Троя тадқиқотчилари хетт манбаларини Троян уруши ҳақидаги маълумотлар учун ўрганишлари мумкин. Ҳатто, эҳтимол, лувий тилида бу урушни тасвирловчи манбалар мавжуд бўлиши мумкин!
ТРОЯНИНГ АСЛ ОҲАНРАВОСИ
Қандай бўлмасин, бронза даврида Кичик Осиё жаҳон тарихида улкан ўрин тутган. Бу ерда Ғарб ва Шарқ учрашган, Европа янгиликлари Месопотамия ва Яқин Шарқдан келган янгиликлар билан қўшилган. Троя ва бошқа шаҳарлар орқали бу янги ғоялар Грецияга тарқаган.
Бироқ бу жойнинг муваффақияти билан бирга, ҳалокатга маҳкумлиги ҳам бор эди. Троя микеналик ЮНОНлар ва хеттлар ўртасидаги тўқнашувлар марказида қолган. Қайта-қайта унинг деворларига душманлар юриш қилган. Археологлар буни шаҳарнинг кўплаб ёнғин изларидан ҳам кўришади. Милоддан аввалги 1180 йилда эса Троя катта ҳалокатни бошдан кечирган ва кейинги давр "қоронғу асрлар"га айланган. Шаҳар таназзулга юз тутган… Аммо бу фақат Трояга тегишли эмас, балки ўша даврнинг бутун дунёси учун ҳам хос ҳолат бўлган.
БРОНЗА ДАВРИ ЮНОНЛАРИ ВА ТРОЯ
Микена цивилизацияси ва Троя билан алоқалар
• Бронза давридаги ахейлар, Микена цивилизациясини яратган халқ, Троя билан милоддан аввалги II минг йилликнинг ўрталариданоқ яхши муносабатда бўлган.
• Керамика таҳлили бу муносабатларни тасдиқлайди: Микена (ахей) керамикаси м.а. 1500 йиллар атрофида Кичик Осиёнинг ғарбий қирғоқларига кириб келган.
• Троя ҳам бу даврда Шарқий Ўртаер денгизидаги муҳим савдо марказига айланган.
Микенлар ва хеттлар муносабати
• Микенларнинг тарихи хеттлар манбалари орқали ўрганилмоқда, чунки Микена шаҳарларидан ҳали архивлар топилмаган.
• Хеттлар "Ахиява" деб номлаган Микена давлати ҳақидаги маълумотларни Хаттуса архивларидаги мактублардан билиш мумкин.
• Хеттлар клинопись (чўпхат) ёзувидан анча олдин фойдаланган, Микена юнонлари эса фақат XV асрда "Линей Б" ёзувини ўзлаштирган.
• Хетт подшоси Хаттусили II Ахиява ҳукмдорига ёзган хатларидан маълум бўлишича, Пиямараду исмли шахс Троя ва бошқа шаҳарларга ҳужум қилган ва Милетга қуллар сифатида одамлар олиб борган.
• Хетт подшоси, ҳаттоки, Ахиява подшосини "ака" деб атаган, бу уни Миср ва Хетт ҳукмдорлари билан бир даражада деб билишини кўрсатади.
Артефактлар ва ёзма манбалар
• Германиялик тарихчи Иоахим Латах (2001 йил) "Троя ва Гомер" китобида Микена ва Кичик Осиё муносабатларини тасдиқлайдиган географик номлар ҳақида маълумот беради:
1. Tros ва Troia – "троялик" ва "троялик аёл" (Крит, Пилос ва Фивалик ёзувларда).
2. Imrios – Имброс оролидан келган киши (Крит).
3. Lamniai – Лемнос ороли аёллари (Пилос).
4. Aswiai – Осиёлик аёллар (Крит, Пилос, Микена).
5. Kswiai – Хиос ороли аёллари (Пилос).
6. Milatiai ва Knidiai – Милет ва Книд аёллари (Крит ва Пилос).
• Бу топилмалар шуни кўрсатадики, Микена юнонлари Троя ва Кичик Осиё билан жуда узвий боғланган.
Хеттлар ва Микена юнонларининг ўзаро тўқнашувлари
• М.а. XIII асрда бу муносабатлар тобора кескинлашди.
• Хеттлар ҳам, Микена юнонлари ҳам Кичик Осиёда рейдлар ўтказган.
• Хеттлар ҳужумлари фақат Кичик Осиёда содир бўлган, юнонлар эса ҳеч қандай хетт қулларини олиб кетмаган.
• М.а. 1220 йилда хетт подшоси Тудхалийя IV Ахиявага савдо блокадаси қўйишни талаб қилади.
• Бу юнонлар ва хеттлар ўртасидаги тўлиқ душманликнинг бошланиши бўлди.
Троя уруши ва хулоса
• Тревор Брюс (1998 йил) "Хеттлар подшолиги" китобида Троя уруши тарихий асосга эга эканлигини таъкидлайди.
• Микена юнонлари Кичик Осиёдаги сиёсий ва ҳарбий муаммоларга аралашган.
• Ахейлар ва хеттлар ўртасидаги тўқнашувлар Троя урушига сабаб бўлиши мумкин.
• М.а. XIII асрда микенлар Трояга қарши йирик юриш бошлаган ва бу Гомер "Илиада"сида тасвирланган.
Шундай қилиб, Троя ва Микена муносабатлари узоқ йиллик сиёсий ва ҳарбий муносабатлар натижаси бўлиб, Троя уруши тарихий воқеаларга асосланган.
XIII АСРДА ВИЛУСА ВА УРУШЛАР
Милоддан аввалги XIII асрда Хеттлар давлатига вассалликда бўлган Вилуса доимий равишда микеналик ЮНОНлар ёки уларнинг иттифоқчилари томонидан ҳужумга учрайди.
Вилуса Кичик Осиёнинг шимолий ғарбида жойлашган бўлиб, бу ер айнан Гомер мадҳиясида тасвирланган Троянинг манзилига мос келади.
Лингвистик жиҳатдан Wilusa (Вилуса) номини ЮНОН топоними Ίλιον (Илион) билан боғлаш мумкин.
Бироқ Брюснинг таъкидлашича, аниқ «Троя уруши» деган нарса бўлмаган. Аксинча, у бир нечта ғоратчилик юришлари, ҳарбий рейдлар ва экспедициялардан иборат бўлган. Кейинчалик, бу воқеалар авлодлар хотирасида бирлашиб, ўн йил давом этган ягона уруш сиймосига айланиб кетган. Балки битта катта уруш ўрнига ўнлаб рейдлар бўлган, улардан бири Вилуса-Илионнинг ишғол қилиниши ва вайрона бўлиши билан якунланган.
Эҳтимол, бу юришларга Одиссей, Ахиллес, Аякс, Менелай, Агамемнон деб номланган қабила бошлиқлари раҳбарлик қилган. Брюс Гомернинг эпоси ҳақиқатан ҳам юз йилдан зиёд давом этган воқеаларни бирлаштирганини тахмин қилади.
«ИЛИАДА» ҚАНДАЙ ПАЙДО БЎЛДИ?
Ҳар хил шаҳарларда элчи ва хонандалар орқали Гомер асарларини ҳикоя қилганлар. Балки «Илиада» аввал бошда турли бошлиқларнинг юришларини мадҳ этувчи сагалар мажмуасидан иборат бўлган. «Илиада»дан аввал, эҳтимол, «Боғатирлар ҳақидаги Киев эпослари» каби қаҳрамонлик қўшиқлари мавжуд бўлган.
Музаффар юришлардан сўнг уйга қайтиш ҳам хавфли бўлган. Ахейлар бутун Ўрта Ер денгизи бўйлаб сарсон бўлиб, ҳар хил ёввойи қабилаларга дуч келганлар. Бу саргузаштлар «Одиссея» эпосининг тарихий ўзагини ташкил қилган.
Брюснинг хулосалари асосли далилларга таянади, бироқ уларнинг айримлари спекулятив кўринишда. Археологик тадқиқотлар доим давом этаётган бўлса ҳам, уринишлар ҳали ҳам шубҳаларни йўқ қилиш учун етарли эмас.
БИР УЛКАН УРУШМИ ЁКИ КИЧИК РЕЙДЛАРМИ?
Бошқа олимлар, жумладан, Вольф-Дитрих Нимайер, Гомерни ҳимоя қилади.
МИЛЕТ ВА ХЕТТЛАР ҲУКМРОНЛИГИ
Археологик топилмаларга кўра, милоддан аввалги XIII асрнинг иккинчи ярмида Милетда ҳокимият ўзгарган: ахей тарафдорлари мағлуб бўлиб, улар ўрнига хеттлар қўллаб-қувватлаган ҳукмронлар келган.
Нимайер шундай ёзади:
"Миллаванда, ёки Милет, Ахиява давлатининг Кичик Осиёдаги форпости бўлган. Ахейлар айнан шу ердан Кичик Осиёдаги сиёсий жараёнларга аралашиб, хеттларга қарши кучларни қўллаб-қувватлаган. Аммо ахейлар Милетдан қандай қилиб ҳайдалгани ва қандай қилиб у хеттлар назоратига ўтгани бизга номаълум. Эҳтимол, Тудхалийя IV бу хавфли ҳудудни йўқ қилишга қарор қилган."
2000 йилда археолог Аннелизе Пешлов Милетга олиб борувчи Латмос тоғларида хетт ёзуви топди. Бундай ёзувлар одатда хетт ҳукмронлигини тасдиқлаш учун ишлатилган.
«ИЛИАДА»НИНГ ЯНГИ ТАРИХИЙ СЦЕНАРИЙСИ
Милоддан аввалги II минг йилликда Ахиява Шарқий Ўрта Ер денгизи соҳилларига босимни кучайтирган. Милоддан аввалги XV асрда микеналик ЮНОНлар Критга ҳужум қилиб, унинг денгиз ҳукмронлигини йўққа чиқарган. Шу даврдан бошлаб, Милет ахейларнинг мустаҳкам қалъасига айланган. У ердан улар хеттлар ҳудудига тажовуз қилишган.
Бироқ бу босим хеттлар томонидан қайтарилган. Ахиява Милетни йўқотган. Ахейлар Кичик Осиёнинг «ўсимликлар омбори»га эга бўлишни хоҳлашган.
ТРОЯ УЧУН УРУШ
Милет етакчиликни йўқотганидан сўнг, ЮНОНлар янги база сифатида Трояни танлаганлар. Бу гуллаб-яшнаган шаҳар анчадан бери уларнинг диққат марказида эди. Шунинг учун улар бу ерга юриш бошлаганлар.
Корфманнинг фикрига кўра, Троянинг йўқ бўлиши табиий офат натижаси бўлиши мумкин. Унинг фикрига кўра, «Троян оти» – бу ЮНОНларнинг Посейдонга бағишланган қурбони бўлиб, Гомер бундан аслида шаҳарни қулатган зилзилани назарда тутган бўлиши мумкин. ЮНОН мифологиясида Посейдон «ер силкитиш худоси» сифатида танилган.
Биргит Брандау, «Троя: шаҳар ва афсона» китоби муаллифи шундай дейди:
"Барча мусибатлар ёки кичик ҳарбий ҳужум ёки зилзила билан бошланган. Шоҳ саройи вайрона бўлган. Кейин эса қийин ҳаётдан норози бўлган шаҳар аҳолиси исён кўтарган."
ТРОЯНИНГ ФОЖИАВИЙ ОХИРИ
Троя жойлашуви жиҳатидан мураккаб вазиятда эди. У микеналиклар ва хеттлар ўртасида қолган эди.
"Лекин сенинг сўнгги кунинг яқинлашмоқда! Бунга биз айбдор эмасмиз, балки қудратли худо ва тақдирнинг ўзи айбдор!"
("Илиада", XIX)
1180 йилларда Троя ҳалокатга учраган. 1175 йилларда Хеттлар давлати ҳам йўқ бўлган. ЮНОНлар босими янада кучайган ва 1100 йиллардан бошлаб улар Кичик Осиёга оммавий равишда кўчиб ўта бошлаганлар.
ХУЛОСА
Археологик тадқиқотлар ҳали Троя уруши сценариисини тўлиқ тиклаш имконини бермаган. Аммо бу тадқиқотлар Троя эпоси ортида катта тарихий воқеалар турганини рад этмайди.
Олимлар бу уруш стратегик аҳамиятга эга бўлган воқеа бўлганини тасдиқлашмоқда. Ҳар куни янги топилмалар бизни бу хулосага яқинлаштирмоқда.
Демак, Гомерни тарихий ҳужжат сифатида жиддий ўқиш керак. У шунчаки афсона эмас…
Абу Муслим таржимаси
