Жўжихон улкан ҳудудда ҳукмронлик қилиб, хонлар сулоласига, жумладан, Қозоқ хонлиги ҳукмдорларига асос солган. Бироқ, унинг шахсий ҳаёти ҳақида жуда кам маълумот мавжуд. Мисол учун, унинг хотини унга қандай танланган ва унинг севимли хотини ким эди? Бу ҳақда бизга “Жўжи улуси” илмий-тадқиқот институти директори, фан номзоди Жақсилиқ Сабитов маълум қилди.
— Жўжининг шахсий ҳаёти ҳақида нималар маълум?
— Жўжининг шахсий ҳаёти ҳақида гап кетганда, у жуда кам ўрганилганини айтиш керак. Жўжи ҳақида китоблар мавжуд бўлса-да, унинг оиласи, фарзандлари, рафиқалари ҳақида кенг кўламли мақолалар мутлақо йўқ. Маълумки, Жўжининг Улус эгаси деган рутбаси бўлган.
Жўжининг оиласи ҳақида гапирадиган бўлсак, унинг кўп фарзандли бўлганлигини таъкидлаш лозим. Манбаларда унинг камида 40 нафар ўғли борлиги айтилади. Биз эса унинг 20 га яқин ўғилларининг исмларини биламиз.
Хотинлари ва канизакларига келсак, ундан фарзанд кўрган, асосан ўғил туққан 9 та хотини ва канизакларининг исмлари маълум.
— Улардан қайси бирини Жўжининг бош хотини деб ҳисоблаш мумкин?
— Агар унинг энг муҳим ва асосий хотинлари ҳақида гапирадиган бўлсак, улардан тўрттасини ажратиб кўрсатишимиз мумкин. Биринчи хотини Керейит қабиласидан эди. Ёзувларнинг бирида Нектутмиш (Нектумиш), бошқасида эса Бектутмиш деб аталади. Иккинчи имло бироз тўғри кўринади. У энг нуфузли аёллардан бири эди. Буни сулолавий никоҳ деб аташ тўғри бўларди. Ахир у керейитлар ҳукмдори Ван Хоннинг жияни эди.
Бундан ташқари, Жўжининг қўнғирот уруғидан икки хотини бўлган. Улардан бири Сартак деб аталади. У Жўжининг тўнғич ўғли Ўрда-Эеженинг онаси.
Унинг иккинчи хотини қўнғирот уруғидан Ботунинг онаси Уки-хоним эди. Уки-хоним Жўжининг онаси Бўрте-хонимнинг қариндоши.
Жочининг энг муҳим хотинларидан бири Хон-Султон (Султон-Хотин) эди. Хон-Султон жуда машҳур шахс, у Муҳаммад Хоразмшоҳнинг қизи ва Туркон хотиннинг набираси. Унда ўғуз ҳукмдорлари ва қипчоқ хонларининг қони бор. Аниқроғи, отаси томондан Хоразм ҳукмдорлари, ўғуз хонлари авлоди, бувиси томондан эса қипчоқ хонлари авлоди. Бундан ташқари, у Ғарбий қорахонийлар хоқонлигининг сўнгги ҳукмдори Усмонхоннинг (1201-1212) хотини эди. 1210 йилда у Хон Султонга уйланади. Усмонхон қўзғолони бостирилгач, хон Муҳаммад Хоразмшоҳ буйруғи билан қатл этилган. Жўжи Хоразмшоҳ ерларини босиб олгач, Хон-Султон асирга олинади ва кейинчалик ҳукмдорнинг хотини бўлади. Уларнинг ўртасида ҳақиқий севги бўлганга ўхшайди. Чунки Хон Султон Жўжига уч ўғил туғиб беради. Ҳукмдор бошқа хотинларидан бир, баъзан эса иккита ўғилли бўлган.
Керейит уруғидан чиққан Бектутмишнинг авлодлари йўқ. Сартакдан фақат Ўрда-Эежен. Уки-хоним фақат Ботуни туғди (баъзи қўлёзмаларда у Ботудан ташқари Муҳаммадни ҳам туққан).
Айтиш жоизки, Хон-Султон Жўжидан уч ўғил: Берке, Беркешар, Бўрани туққан. Берке Жўжи улуси ҳукмдорларидан бири бўлди. У оғир даврда ҳокимият тепасига келиб, Жўжи улусининг Мўғуллар империясидан мустақиллигини сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Берке вафотидан кейин Беркешар Олтин Ўрда хони Ботунинг набираси Менгу-Темирхонга хизмат қилди. У Жўжи улусининг шарқий чегарасига масъул бўлган, 50 минг кишилик қўшинга қўмондонлик қилган ва чап қанотнинг ҳарбий қўмондони бўлган. Беркешар хон номидан 1269 йилда Талас қурултойида қатнашади. Бўра ҳақида маълумотлар оз.
— Жўжининг шахсияти ҳақида нима дея оласиз?
— Унинг ҳаёти ва шахсияти ҳақида гапирадиган бўлсак, Жўжи Чингизхондан кўра тинчликсевар инсон бўлганини таъкидлаш жоиз. Унинг асосий севимли машғулоти ов эди ва у сайёдчилик қилишни яхши кўрарди. Бу йил 800 йиллиги нишонланган машҳур “Оқсоқ қулон” куйи ҳам шундан далолат беради. Куй Жўжи вафотидан кейин, тахминан 800 йил аввал, 1225 йилда ёзилган.
Инсоннинг бош мақсади — ўзи кўрган адолатсизлик учун қасос олиш, деб ҳисоблаган Чингизхондан Жўжи жуда катта фарқ қилади. Жўжи ва Чингизхон ўртасидаги туб зиддият ҳам шундан келиб чиққан десак муболаға бўлмайди. Чингизхон Жўжига Ғарбни босиб олишни топширди. Жўжи эса аслида бу мамлакатни забт этишга интилмаган.
Шу билан бирга, Жўжи меҳрибон бўлган. Масалан, Чингизхон барча меркитларни жазолашни зарур деб билса, Жўжи бир меркит камончининг ҳаётини сақлаб қолишга ҳаракат қилади. У Чингизхонга унинг зўр камончи ва жасур жангчи эканлигини айтиб, уни қатл қилмасликни илтимос қилади. Бироқ Чингизхон унинг гапига қулоқ солмади ва меркитни ўлдиришни буюрди.
Қолаверса, улар босиб олган халқларга муносабатида ҳам фарқ бор. Айрим манбаларда Жўжининг Дашти Қипчоқнинг маҳаллий аҳолисига ижобий муносабатда бўлиб, отасининг душманларига нисбатан ҳаддан ташқари шафқатсизлик қилишини ёқтирмагани айтилади. Шунингдек, улар умрининг охирида қандайдир зиддиятли муносабатда бўлган бўлишлари мумкин. Жўжи Дашти Қипчоққа кўчганидан сўнг у қурултойларга қатнашишни тўхтатди. Шу боис, Жўжи ўз қариндошларидан бири қўлидан зўравонлик билан ҳалок бўлган деган версия ҳам мавжуд.
— Жўжининг яна қайси ўғлини тилга олиш мумкин?
— Жўжи ўғиллари орасида Қозоқ хонлигининг аждоди Тўқа-Темирни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. У Қримни бошқариб, Улағши вафотидан кейин ва Берке ҳокимият тепасига келгунига қадар ўз тангаларини зарб қилдирган.
Тўқа-Темирдан кейин Қримни Урон-Темир бошқарган, у ҳам қозоқ хонларининг аждоди ҳисобланган. Кейинчалик улар Вольга яқинида, кейин эса Еттисуда жойлашдилар. Тўқа-Темирнинг авлоди Ўрисхон Еттисув хони бўлди. У Жонибек ва Керейнинг бобокалони эди.
— Жўжи 1225 йилда вафот этганини айтиб ўтгансиз. Тарих дарсликларида Жўжи 1227 йилда вафот этгани қайд этилган. Нима ўзгарди?
— Дарҳақиқат, авваллари Жўжи 1227 йилда вафот этган деб тахмин қилинган. Ҳозирги вақтда тарихчилар янги маълумотларни таҳлил қилиб, у 1225 йилда вафот этган деган хулосага келишмоқда. Асл манбаларда аниқ сана ҳам қайд этилган. Шунинг учун 1227 йил санаси бироз нотўғри.
— Кўчманчилар жамиятида аёллар қандай мақомга эга эди? Ота-боболаримиз уларга қандай вазифани юклаганлар?
— Аслида кўчманчилар жамиятида аёлларнинг мавқеи ниҳоятда юқори эди. У одамлар одатда ўйлаганча чарчаган, ҳарамда ўтирган шарқона аёл эмас эди. Бундай бўлмади. Аёл эрининг шериги ва ёрдамчиси бўлиб, у ҳам раҳбарлик қилиши мумкин эди.
Эслатиб ўтамиз, яқинда Шакен Айманов номидаги “Қазақфильм” киностудияси павильонларида «The Golden Empire» номи остида халқаро тарихий сериал суратга олина бошлади.
Туркия кинокомпанияси Жўжихон ҳақидаги сериални фақат Қозоғистонда суратга олиши маълум қилинди.
Айтиш жоизки, Туркистон мусиқали драма театри репертуаридаги “Бўрте” спектакли жамоатчилик орасида катта талабга эга. Асарда Чингизхон ва Бўртенинг болаликдаги танишуви, турмуш қуришлари, ўша даврдаги буюк тарихий воқеалар тасвирланган. Жўжи роли икки-уч жойда намоён бўлади. Бироқ, спектакль давомида Бўртенинг биринчи ўғли ҳақида доимий равишда маълумот берилади.
Манба
