Ксеркс I — машҳур Форс шоҳи ва Миср фиръавни, Элладага қарши юритган ҳарбий юришлари билан ном қозонган. Унинг биографияси ҳақидаги маълумотларнинг катта қисми қадимги юнон тарихчилари, хусусан, 17 йил Форсда яшаган Ктесий Книдский асарларидан олинган. Археологлар томонидан қадимий форс, элам ва вавилон тилларида ёзилган 20 та клинопис ёзувлари ҳам ўқилган.
Юнонликлар Ксерксни заиф ва ҳаволанган деб мазах қилган бўлса, форслик муаллифлар уни доно ҳукмдор ва қаҳрамон қирол сифатида олқишлашган. Қадимги манбаларга кўра, Ксеркс боқий фаоллиги ва жисмоний қудрати туфайли қийинчиликларга бардош бера олган, кўп сонли соғлом авлод қолдирган.
Ёшлиги ва тахтга келиши
Ксеркс, яъни "Қаҳрамонлар ҳукмдори" номи билан машҳур, милоддан аввалги 520 йилда туғилган. Онаси орқали Кир II Буюк, Аҳомонийлар империясининг асосчиси авлодидан бўлган. Отаси Дарий I уни тахтга меросхўр деб белгилаганида, Ксеркс унинг олти ўғлидан каттаси эди. Форсда ворислик қатъий тартибга солинмаган, шунинг учун тахт алмашиши одатда исёнлар ва қонли курашлар билан кечарди. Аммо бу сафар ворислик тинчлик билан ўтди. 486 йил ноябрида Дарий I вафотидан сўнг, Ксеркс I тахтга ўтирди.
Ҳукмронлиги
Ксерксга мустақилликка интилаётган империя қолган эди. Дарий давридаёқ Мисрда исён бошланган бўлиб, ёш қирол 484 йилда уни бостирди. Маҳаллий зодагонларни жазолаб, уларнинг бойликларини тортиб олди ва Мисрга ўз акаси Аҳамонни волий этиб тайинлади. Ксеркс ўзига фиръавнлардай маъбудларга сиғинтириш ёки маҳаллий қоҳинларнинг маслаҳатларини қабул қилишдан бош тортди.
Ксеркс Мисрда ва Бобилдаги воситачиликдан сўнг Элладага қарши юриш бошлади. У Афон ярим ороли орқали канал қурдириб, юриш учун хавфсиз йўл қурди. Кўп ўлкаларда хавфсизлик омборлари қурилган ва дипломатлар Эллададаги қатор давлатларнинг ёрдамини олган. Лекин Спарта раҳбарлигидаги юнон давлатлари қарши чиқишга тайёрланди ва машҳур Фермопил жангида Ксеркснинг армияси қаҳрамон қаршиликка дуч келди. 479 йилдаги Платея жангида юнонликлар персияликлардан устун келган ва бу урушнинг борасини тубдан ўзгартирган.
Шахсий ҳаёти
Ёзма манбаларда Ксеркснинг биргина қонуний хотини Аместрида номи сақланиб қолган. Аместрида Ксерксга уч ўғил туғган: каттаси — Дарий, ворис сифатида тайинланган; ўртанчи ўғил Гистасп Бактрия сатрапи бўлган; кичик ўғли Артаксеркс эса тахтни мерос қилиб олиб, милоддан аввалги 465—424 йилларда ҳукмронлик қилган. Ксеркснинг бошқа хотинлари ва канизаклари номлари сақланмаган, лекин маълумки, улардан ҳам қўшимча фарзандлари бор эди.
Ўлими
Ксеркс 54 ёшида, тахминан 20 йиллик ҳукмронликдан сўнг вафот этган. Унинг ўлими қасрдаги сарой ишларига бўлган ишончсизлик ва ички фитналар натижаси эди. Шоҳга яқин бўлган Артабан ва Аспамитр унинг ўғли Артаксеркс билан тил бириктириб, уни кечаси ўлдиришган. Шу тариқа, тахтдан ажраганидан сўнг, Ксеркснинг ўлдирилиши турли афсоналар ва фарзлар орқали турлича тасвирланган.
Абу Муслим тайёрлади
