Ялангтўш Баҳодир — ўзбек ҳарбий бошлиғи, сиёсатчи, Самарқандда Бухоронинг хонлари (амирлари) волийси. Унинг бошқа исмлари ҳам манбаларда қайд этилган: Низомиддин ва Абдулкарим.
Ёзма манбалар ва ҳуқуқий ҳужжатларга кўра, Ялангтўш Баҳодир ўзбекларнинг алчин уруғидан бўлган, отаси Бой Хожи номи билан машҳур эди. (Қозоқларда ҳам алчин уруғи бор. Шунинг учун баъзи қозоқлар уни қозоқ бўлган дейишади, бироқ бу асоссиз гап...)
Бобурий шох Жаҳонгирнинг (1605—1627) хотираларида Аштархонлилар саркардаси Ялангтўш ўзбек сифатида қайд этилган.
Ўзбек алчин уруғи XVI асрдан бошлаб Зарафшон водийсидаги бошқа узбек уруғлари орасида ёзма манбалaрдa зикр этилган. Ўзбек алчинларининг кексалари XVI—XVII асрларда Бухорода «улкан тахтдан» чап томонда жойлашган.
Ота-ўғил Хожа Хошим Дагбеди — машҳур Нақашбандия суфийлик йўналишининг раҳбари Маҳдуми Аъзамнинг (1461—1542) авлодлари бўлган. Ялангтўш Баҳодир ва унинг қизлари (Иқлима бону, Ойбиби) Дагбеда Хожа Хошим Дагбеди ёнида дафн этилган. 1643 йилдаги ҳужжатга кўра, унинг Байбек номли ўгли бўлган, у ҳам саводли эди. Аммо у отасидан аввал вафот этган, 1650 йилда эса у вафот этгани ҳақида ёзилади.
Рус муаллифлари, на рус инқилобидан олдинги, на совет даврида, Ялангтўш Баҳодирни ўзбек саркардаси сифатида атайдилар. А. П. Хорошхиннинг айтишига кўра, «Тилла-қори ва Шердор 200 йилдан ортиқ олдин Самарқанднинг Йаланг-бий ёки Яланг Тош Баҳодир томонидан Машҳадда, Эронда тўпланган пул ва хазиналарига қурилган». Яланг-Тош (гладкий камень) алчин уруғидан чиққан ўзбек сифатида зикр этилган.
Д. И. Эварницкий: «Тилла-қари масжиди 1618 йилда Ялангтўш Баҳодир томонидан ўзбек алчин уруғидан қурилган. Шер-дар масжиди эса 1616 йилда, юқорида зикр этилган Ялангтўш Баҳодир томонидан қурилган бўлиб, Регистондаги уч масжиднинг энг зебо биноси ҳисобланади».
В. И. Масальский: «Тилла-қари масжиди ва мадраса (яъни, боқийланган) 1647 йилда Ялангтўш Баҳодир (Имомқулихон саркардаси) томонидан алчин уруғидан қурилган. Тилла-қори бўйича, ундан 90 даража чапда, Шердор масжиди (яъни, арслонлар билан безатилган) 1618 йилда шу Ялангтўш томонидан қурилган».
П. П. Иванов шундай ёзади: «Аштархонлиларнинг Бухородаги сиёсий аҳамияти камайиб борганида, баъзи ўзбек аристократлари орасида ҳарбий-сиёсий қудрат ўсди, улардан бири, масалан, Абдулазиз хони (1645—1680) аталиғи, Ялангтўш бўлиб, у машҳур Самарқанд мадрасаларини — Шердор ва Тилла-қорини қурди».
Ялангтўш Баҳодирнинг отасининг исми — мураккаб масала, чунки қозоқларнинг оғзидошлик анъанасига кўра, унинг отасининг номи Сейитқул, ёзма юридик ҳужжатларга кўра, унинг отасининг номи Бойходжа. Эҳтимол, икки алоҳида инсон ҳақида гап бораётган бўлиши мумкин. Жалантос батир кўпинча авлодини қолдирган, Ялангтўшбий эса фақат бир ўғилга эга бўлган, у эркак авлодини қолдирмай, вафот этган. Ялангтўш тарихини афсоналаштириш 1920-йилларда содир бўлди, фахрий, врач Х. Достмухамедов икки тарихий шахснинг тарихини бирлаштиришга уриниб, Ялангтўш Бойходжа ўгли ва Жалантос Сейиткул ўғлини бир киши сифатида танитган.
Таълим
Ялангтўш-бий Бухорода мактаб ва мадрасада ўзбек хони Абдулла-хон II даврида таълим олади. Ялангтўш-бийнинг манбаларга асосланган карьераси шундай ташкил этилган: унинг отаси Бойходжа эмир бўлган — шайбоний хонлари орасидаги юқори сановчилардан бири, шунга кўра, Ялангтўш-бий кичик ёшидан бошлаб, Бухоронинг шайбоний хонлари дастурига тегишли тарбия олган. Мактабда Ялангтўш-бий форс тилини ўрганган. Унинг номи билан тузилган барча юридик ҳужжатлар, шу жумладан, Регистондаги мадрасалардан бирининг ёзуви форс тилида ёзилган.
Сиёсий фаолият
1605 йилда Аштархоний Баки Муҳаммадхоннинг вафотидан кейин Ялангтўш аввал Вали Муҳаммадхонни, кейин 1611 йилда Имомқули хонини қўллаб-қувватлаган. Ялангтўш 1612 йилда амир сифатида Самарқандга таъин қилинган.
Ялангтўш Баҳодир ўзбек хонлари орасида юридик ҳуқуқга эга бўлмаган, чунки Самарқанддаги пул шохобчалари барча пулларни аштархон хонлари — Баки Муҳаммад, Имомқулихон ва бошқалар номидан чиқарган.
Ялангтўш Баҳодир бир неча марта Самарқанд вилояти хакими бўлган. У биринчи марта 1612-1632 йилларда, кейин Имомқули-хоннинг амалиётига биноан, амакиси Надир девонбеги сифатида мансаб олган. 1633 йилда Ялангтўш Баҳодир қайтадан хаким сифатида тайинланган ва 1642 йилгача бу лавозимни эгаллади. У 1645-1656 йилларда қайтадан хаким бўлган.
У Туркистоннинг турли ҳудудларида катта ерларга эга эди. Масалан, 1650 йил 30 апрелда Бой Хўжа бийнинг ўғли Ялангтўш Бий 1000 тангага Ниёз бек ва Хожа бек, Ошур қушбеги ўғиллари билан 2/6 соти ва 2/6 ер участкасини сотиб олиш тўғрисидаги шартномалар тузилган.
Жанглардаги муваффақиятлари
Ялангтўш Баҳодир ҳақиқатан ҳам Марказий Осиё тарихида ўзининг ҳарбий ҳизматлари ва ташкилотчилик қобилияти билан ёдда қолди. Унинг Аштархонийлар волийги сифатида Балхга тайинланиши ва кейинчалик Имомқули-хоннинг Самарқанддаги волийлигига кўтарилиши унинг таъсирининг ортиб бораётганини кўрсатади.
Қозоқларга қарши самарали ҳарбий фаолиятлари унинг авторитетини мустаҳкамлади ва назоратидаги ҳудудларни кенгайтиришга олиб келди. Хонлар томонидан берилган иқта заминлари унинг сиёсий ва иқтисодий таъсирини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, ҳозирги Афғонистон ҳудудига тўғри келади. Кейинчалик, Зарафшон водийсида ерларни сотиб олиш орқали у ўз ўрнини янада мустаҳкамлади.
Бундан ташқари, у олаган бий ва аталиқ унвонлари унинг ижтимоий мавқеини ва ўзбек ҳамда Марказий Осиё аристократиясидаги аҳамиятини таъкидлайди. Бундай унвонлар одатда ҳудуд ва аҳолини бошқариш ва муҳофаза қилиш учун раҳбарлик ва жавобгарлик билан боғлиқ.
Ялангтўш Баҳодир ҳарбий таланти ва ташкилотчи сифатида аъло ишлар кўрсатган, Аштархонийларга кўмаклашгани учун амир унвонига эга бўлган. Бошида, у Аштархонийлар волийси сифатида Балхда тайинланган, кейин Самарқандда. 1641 йилда Самарқандни забт этишда иштирок этган.
Бошқарув даврида Ялангтўш Баҳодир ижтимоий ислоҳотларини олиб борди, турли хил сиёсий ва ҳарбий мажлисларни ташкил қилди.
Ялангтўш Баҳодир халқ орасида Ватанимиз учун жанг қилиш, мамлакатни муҳофаза қилиш, Ватанни кутқариш, ноўрин инсонлардан ҳимоя қилиш, ўзбек халқининг қадриятлари ва манфаатлари йўлида жанг қилган шахсдирдир. У халқаро муносабатларда фаол қатнашган, иш жадаллиги билан улардан шунча фойдали билим олиш имконини берган.
Ялангтўш Баҳодир ўзбек тарихида муҳим шахс бўлиб, у ўз замонидаги сиёсий ва ҳарбий ҳаракатларнинг марказида турди, ўзбек халқининг қадриятлари ва манфаатларини муҳофаза қилди. Унинг ҳаёти ва фаолияти Ўрта Осиёдаги сиёсий ва ижтимоий ўзгаришларга таъсир кўрсатди.
Ялангтўш-бий Бухоро хонлигини шимолий кўчманчилардан (қозоқлардан) ҳимоя қилишда энг катта ҳисса қўшди.
1609 йилда Ялангтўш Баҳодир Самарқанд вилоятига ҳамла қилган қозоқ ҳукмдори Абули султани тўсиб, унинг армиясини Сиғнаққача қувди.
1612 йилда у Бухоро хони Имомқули-хон бошчилигидаги қўшин билан Тошкент ва Туркистонни забт этди. Қозоқ уруғларига қарши қўлга киритган ғалабаси учун Балх вилояти амири унвонига эга бўлди.
1612 йилда Имомқули-хон уни Есим-хонга қарши қўшин бошлиғи этиб юборди.
1614 йилда Ялангтўш Ҳурасонга, 1618 йилда эса Ҳиротга юриш қилган. 1620-йилларда у ҳозирги Афғонистон ҳудудида жойлашган давлатдан Аштархонийларнинг жанубий чеккаларини ҳимоя қилиб, у ерда жанглар ўтказган.
1621 йилда у казоқлар Турсун-султани томонидан содир этилган ҳужумга қарши Аштархонийлар армиясини бошқарди.
1628 йилда Имомқули-хон буйруғи билан Ялангтўш Тошкентда қозоқ Абули султанига қарши жанг ўтказиб, уни Кашғарга қочишга мажбур қилди.
1636 йилда Имомқули-хон бошчилигидаги армия Ялангтўш-бий билан Сайрамга юриш қилган ва у ерда казоқ қабилаларига ҳужум қилган. Дашт-и Қипсоқ далаларигача давом этди.
Ялангтўш Баҳодирнинг Бухоро хонлиги ва Сафавийлар давлати ўртасидаги курашдаги роли
1613 йилга келиб Ялангтўш-бий бошчилигида ўзбеклар Сафавийлардан Хуросондаги муҳим қалъа ва шаҳарларни, жумладан Машҳад, Нишопур, Ҳирот ва бошқаларни қайтариб олишга муваффақ бўлдилар.
1621—1622 йилларда Эрон ҳукмдори Шоҳ Аббос Ялангтўшдан қасд олиш мақсадида Бухоро хонлигига қарши юришга отланди. У Ялангтўш Баҳодир билан жанг қилиш учун Халаф-бек бошчилигида 40 минглик қўшин жўнатди. Лекин Ялангтўш бу катта армиядан чўчиб, Қобулга чекинди. Бир муддат ўтгач, Шоҳ Аббос Бухоро хонлигининг тинчлик таклифини қабул қилди.
1633 йилнинг ўртасида Ялангтўш Хуросондаги Сарахс шаҳрини эгаллади ва у ерда минг кишилик гарнизон қолдирди. Сафавийлар қўшинлари 1633 йил сентябрь ойида Сарахсни босиб олиб, кўплаб асирларни қўлга туширди. Асирларнинг катта қисми қатл этилди, фақат Ялангтўшнинг жияни Бухоро хонлигига юборилиб, бу билан ҳарбий ҳаракатларни тўхтатишга умид қилинди.
Ялангтўш ва Надир Муҳаммад-хон
1642 йилда Бухоро хонлигининг янги ҳукмдори Надир Муҳаммад-хон Ялангтўш-бийни ҳокимликдан четлатди ва Самарқанд ҳокими лавозимига тахт вориси Абдулазиз-хонни тайинлади. Айтиш мумкинки, Ялангтўшбий Абдулазизнинг яқин маслаҳатчиси бўлиб қолди.
Ялангтўш ва Абдулазиз-хон
1645 йилда Бухоро тахтига Абдулазиз-хон ўтирди ва, эҳтимол, Ялангтўш яна Самарқанд ҳокими этиб тайинланди. 1646 йилда Абдулазиз-хон жунгарларга қарши курашда қозоқларга ёрдам бериш учун юришга отланди.
Ялангтўшнинг Бухоро хонлигининг жанубий чегараларини ҳимоя қилишдаги роли
1645 йилда Бухоро хони Абдулазиз-хон ва Буюк Мўғуллар империяси ҳукмдори Шоҳ-Жаҳон ўртасида Балх ҳудуди учун қарама-қаршилик юзага келди. Балхга ҳам Бухоро хонлиги, ҳам Шоҳ-Жаҳон даъво қилаётгани ортидан уруш бошланди. Икки йил давом этган урушдан сўнг, 1647 йилда Ялангтўш-бий бошчилигидаги қўшинлар Аурангзеб армиясини Бухоро хонлиги ҳудудидан ҳайдаб чиқаришга муваффақ бўлди.
Хожамқули-бек Балхийнинг «Тарихи Қипчоқ-хони» асарига кўра, Абдулазиз-хон барча ўзбек саркардалари ва қўмондонларини йиғиб, улуғ қурултой ўтказган. Маслаҳат ва фол очишдан сўнг, қозоқ султонлари ёрдамисиз бундай таҳдидни бартараф этиб бўлмаслигига қарор қилинди. Хон шайхлар, олимлар ва нуфузли шахслар билан бирга Тошкентга йўл олди, у ерда ўзбеклар, қозоқлар ва қарақалпоқлар катта йиғилиш ўтказишди. Мажлисдан сўнг, уч юз минг киши ва бир лак қўш тилла қозоқ аскарлари ёрдамга бел боғладилар (бир лак — юз минг кишига тенг).
Ялангтўшнинг Абдулазиз-хон билан душманлиги бор эди ва у Шоҳ-Жаҳонга қарши қўшма юриш пайтида ҳам бу душманликни тўхтатмади. Бироқ, кейинчалик компромисс топилди ва Абдулазиз-хон ҳукмронлиги давомида Ялангтўш Самарқанд ҳокими лавозимини сақлаб қолди.
Шиаларга қарши курашда Ялангтўш Хуросонга бир неча муваффақиятли юришлар қилиб, Машҳадни эгаллаб, ўша ердан кўплаб асир усталарни олиб келди.
Ялангтўш Самарқандда янги бино ва иншоотларнинг қурилишига қўшган улкан ҳиссаси билан ҳам машҳур. У қурилиш ишларида ўзининг Эрон ва ҳозирги Афғонистон ҳудудларидан олиб келган уч минг қулидан фойдаланган.
Самарқанднинг марказидаги Регистон майдонида, Ялангтўш бахадурнинг буйруғига биноан, XV асрда Мирзо Улуғбек томонидан қурилган ханака ва карвонсарой бузилиб, уларнинг ўрнида унинг маънавий устози Хожа Хошим Дагбедияга бағишланган Шердор мадрасаси («Шерли мадраса») ва Тилло Қори мадрасаси («Олтин билан безатилган») қурилди. Шердор мадрасасининг деворидаги форс-тожик тилидаги ёзувда унинг «адолатли амир ва саркардалик фазилатига эга Ялангтўш бахадур» томонидан қурилгани қайд этилган.
Ялангтўш вафотидан сўнг, унинг ўғил меросхўрлари қолмади ва мадрасанинг оро бериш ишлари унинг меросхўри — қизларидан бири томонидан молиялаштирилди.
Ялангтўшнинг авлодлари
Ялангтўш-бийнинг Бойбек деган ягона ўғли бўлган. Унинг вафотидан кейин Ялангтўшнинг эркак авлодлари қолмади. М.Е. Массон маълумотларига кўра, Регистондаги мадрасалар қурилишини унинг қизларидан бири давом эттирган.
Ҳозирги Самарқанддаги марказий кўчалардан бирига Ялангтўш Баҳодир номи берилган. 2014 йилда Самарқандда рассом А. Умаровнинг «Самарқанд ҳокими Ялангтўш Баҳодир Шердор мадрасаси қурилишда» деб номланган эпик асари тақдим қилинди.
Абу Муслим тайёрлади
