Беҳистун ёзуви — уч тилда (қадимги форс, элам ва аккад) Беҳистун (Бисутун) тоғидаги матн бўлиб, Эроннинг Кирмоншоҳ ва Ҳамадон шаҳарлари ўртасида, Экбатананинг жануби-ғарб томонида жойлашган. Бу ёзув подшоҳ Дорий I томонидан милоддан аввалги 523—521 йиллардаги воқеалар ҳақида ёзилишини буюрилган. Бу аҳомонилар подшоҳлари ёзувлари ичида энг муҳим ҳисобланади ва қадимги дунё ёзувчилигининг йирик ёдгорликларидан бири сифатида тан олинган. Ёзувни 19-асрнинг 30—40-йилларида инглиз олим Генри Роулинсон ўқиган, ва бу қадимий Шарқ халқларининг клинопис ёзувини шифрлашга асос солган.
Ёзув қадимги Мидия ҳудудида жойлашган бўлиб, у ердаги Бобил ва Экбатанани бирлаштирувчи йўлдан 105 метр баландликда жойлашган. Ёзувнинг ўлчами тахминан 7 метр баландлик ва 22 метр кенгликка эга. Барельефда Дорий, "худо Аҳуро Мазда"нинг қўл остида, ўз мағлуб душманлари билан учрашувда тасвирланган. Ёзувларнинг пастки қисми тик қилиб ўйилган, бу унинг сақланиши ва қийинчилик билан кўтарилиш имкониятини бермаслик учун қилинган.
Матн 4 та устундан иборат бўлиб, улар уч тилда (қадимги форс, элам ва бобил тилида) ёзилган. Матндаги воқеалар 521—520 йилларга тўғри келади. 5-устун фақат қадимги форс тилида ёзилган ва кейинчалик қўшилган. Беҳистун ёзувида Аҳуро Мазда ҳақидаги биринчи (қолган оригиналга қараганда) ёзув ва бу "худо"нинг энг қадимий тасвири мавжуд. Маг Гауматанинг тахт тўнтариши ва унинг Дорий томонидан ағдарилиши ҳақидаги маълумотлар Геродотнинг ўша воқеалар ҳақидаги ҳикояларини тўлдиради.
Матннинг юқорисида рельеф жойлашган: "худо" Аҳуро Мазда чап қўлини узатиб, Дорийга подшоҳлик ҳокимиятини рамзий тарзда тақдим этмоқда, ўнг қўлини кўтариб подшоҳга барака бермоқда. Дорий табиий ўлчамда, подшоҳлик тожида тасвирланган. Унинг ўнг қўли Аҳуро Маздага дуо қилиб кўтарилган, чап қўлида эса камон бор. Унг оёғи билан у ҳокимиятни қўлга киритишга уринган Гауматани босган. Гауматанинг ортида, Дорий тахтга ўтирганида исён кўтарган сак қавми йўлбошчиси Скунха билан бирга саккизта исёнчи тасвирланган. Қуллар занжир билан боғланган. Дорийнинг ортида унинг икки аскари — найзадор Гобрий ва камончи Аспатин тасвирланган. Рельефнинг икки томонида матн устунлари чўзилиб кетган.
Бугунги кунда ёзув ва рельефларни фақат узоқдан кўриш мумкин — уларни яқин масофадан кўришнинг имкони йўқ. 2500 йилдан ортиқ вақт муқаддам ҳайкалтарошлар ишни тугатгач, ёдгорликка чиқиш мумкин бўлган тош зинапояларни бузиб ташлашган. Мана шу сабабга кўра Беҳистун ёзуви ҳозиргача яхши ҳолда сақланган. Бунинг яна бир томони шунда эдики, қисқа вақт ичида одамлар бу ерда нималар тасвирланганини унутишди. V ва IV асрлар чегарасида Форс қўрғонида яшаган қадимги юнон шифокори ва географи Ктесий бу рельефни Бобил маликаси Семирамида ёдгорлиги деб атаган.
Беҳистун ёзуви мазмуни
«Подшоҳ Дорий I гапиради: Камбис исмли бир киши, Кирнинг ўғли ва бизнинг насабимиздан бўлган, шу ерда подшоҳ эди. Камбиснинг Бардия исмли акаси бор эди, у ҳам ота-онаси бир биродар эди. Камбис Бардияни ўлдирди. Камбис Бардияни ўлдиргач, одамлар Бардиянинг ўлдирилганини билмас эди. Шундан кейин Камбис Мисрга йўл олди. Камбис Мисрга йўл олгач, мамлакатда қўзғолон кўтарилди, ёлғон бутун мамлакатга, Форс ва Мидияда, қолаверса бошқа мамлакатларга ҳам тарқалди. Пишиявадада, Аракадриш тоғида бир маг (қоҳин) Гаумата исмли киши исён кўтарди; у ердан у қўзғолон бошлади. Виякне ойининг 14-кунида (милоддан аввалги 522 йил 11 март) у исён кўтарди. У одамларга: „Мен — Бардия, Кирнинг ўғли, Камбиснинг акаси“ деб ёлғон гапирди. Шунда бутун халқ Камбисдан юз ўгириб, унга эргашди — Форс, Мидия ва бошқа мамлакатлар ҳам. У ҳокимиятни эгаллади; бу гармапада ойининг 9-кунида (милоддан аввалги 2 апрелда) содир бўлди. Шунда Камбис ўзига ўлим тилак қилди ва ўлди... Маг Гаумата Камбисдан олиб қўйган бу ҳокимият қадимдан бизнинг насабимизга тегишли эди. Шундан кейин Гаумата Камбисдан Форс, Мидия ва бошқа мамлакатларни ҳам тортиб олиб, ўзини подшоҳ деб эълон қилди. Маг Гауматадан ҳокимиятни тортиб олишга қодир бўлган бирон бир одам, на форс, на мидиялик ва на бизнинг авлодимизда бор эди. Одамлар унинг ҳақиқий Бардия эмаслигини билишмаслиги учун Гаумата Бардияни танишган кўплаб одамларни ўлдирди. Ҳеч ким унинг ҳақида гапиришга журъат этмасди, токи мен келгунга қадар. Шунда мен Аҳуро Маздага ёрдам сўраб дуо қилдим. Аҳуро Мазда менга ёрдам юборди. Багаядиш ойининг 10-кунида (милоддан аввалги 29 сентябрда), мен оз сонли одамлар билан Гаумата ва унинг тарафдорларини йўқ қилдим. Нисайя ҳудудида жойлашган Сикаяуватиш қалъасида уни йўқ қилиб, ундан ҳокимиятни тортиб олдим. Аҳуро Мазданинг иродаси билан мен подшоҳ бўлдим; Аҳуро Мазда менга подшоҳликни топширди. Бизнинг насабимиздан тортиб олинган ҳокимиятни мен қайтардим ва уни илгариги ҳолатига қўйдим. Маг томонидан бузилган ибодатхоналарни тикладим, одамларга уларнинг оилаларини, подаларини ва уйларини — Гаумата томонидан олиб қўйилган уйларини қайтардим. Мен одамларнинг илгариги мавқеини тикладим, Форс, Мидия ва бошқа мамлакатларда ҳам. Мен ҳамма нарсани қайтардим. Аҳуро Мазданинг иродаси билан ҳаммасини амалга оширдим. Мен бизнинг уйнинг қадимий ҳолатини тиклаш учун ҳаракат қилдим, Аҳуро Мазданинг иродасига мувофиқ ҳаракат қилдим, худди Гаумата бизнинг уйни йўқ қилмагандек».
Беҳистун ёзувида Камбиснинг Мисрга уруш билан бориши ва ундан кейинги воқеалар ҳақида ҳикоя қилинади. Ёзувга кўра, Камбис Мисрга йўл олганидан аввал акаси Бардияни яширинча ўлдиришни буюрган. Шундан сўнг, бир маг (коҳин) Гаумата Бардия сифатида тахтга чиқиб, ҳокимиятни қўлга киритган. Камбис Форсга қайтиш учун йўлга чиққан пайтда сирли равишда вафот этган ва Гауматанинг ҳокимияти бутун форс давлатларида тан олинган. Лекин етти ойдан сўнг, милоддан аввалги 522 йилнинг 29 сентябрда, форснинг зодагонлари Гауматанинг қўрғонига яширин кириб, уни ўлдирган. Камбиснинг узоқ қариндоши бўлган 28 ёшли Дорий подшоҳ бўлган.
Бу воқеалар ҳақида Геродот ва бошқа қадимги юнон тарихчилари ҳам ёзишган, бироқ уларнинг ҳикоялари Беҳистун ёзувидаги версиядан анча фарқ қилади. Баъзи замонавий тарихчиларнинг фикрича, аслида Дорий Бардиани ўлдириб, уни маг Гаумата деб атаган ва шу йўл билан тахтни қўлга киритган. Шунга қарамай, Форс давлатларининг халқлари уларни Кирнинг ўғли Бардия ҳукмронлик қилаётганига ишонишган.
Ёзув нусхалари
Беҳистун ёзуви давлатнинг учта асосий тилида — қадимги форс (Дорийнинг она тили), аккад (бобилликлар ва ошурликларнинг тили) ва элам тилида ёзилган. Ёзув бошқа тилларга ҳам таржима қилиниб, давлатнинг барча ҳудудларига тарқатилган. Шундай нусхалардан бири Мисрдаги папирусда сақланган бўлиб, у арамей тилида — бутун форс давлатининг расмий тилларидан бири. Бобилнинг харобалари орасида аккад тилида ёзилган катта тош блок топилган, унда Беҳистун ёзуви аниқланади.
Дорий ўз давлатининг асосий тилларида кенг тарғибот ишларини олиб борган, эҳтимол, у Беҳистун ёзувини юнон тилига ҳам таржима қилиш ва уни Осиёдаги юнон шаҳарлари орасида тарқатишни буюрган. Нубия билан чегарадош Мисрдаги Элефантинада ва Бобилда арамей ва аккад тилларидаги ушбу ёзув нусхалари сақланган. Бунинг натижасида Беҳистун ёзуви кўплаб тилларга таржима қилинган ва бутун давлат бўйлаб тарқатилган. Библиядаги манбаларда ҳам Аҳомонилар "ҳар бир ҳудудга ўша ҳудуднинг тилида" ёзишгани ва "ҳар бир халқнинг тилида" ёзишгани тасдиқланган.
Ҳам Беҳистун ёзувида Арманистон ҳақидаги биринчи (Армина) маълумот учрайди, бундан ташқари, унинг бобилча версиясида «Арманистон» номи Урарту билан бир хил маънода келтирилган. Беситага кўра, бу ердаги исён Дорийнинг икки саркардаси, жумладан армян ёки Арманистондан келган Дадаршиш томонидан беш жангда босилган. Геродотга кўра, армян ерлари Аҳомонилар давлатидаги 13 ва 18-сатрапияларга қўшилган.
Абу Муслим тайёрлади
