1916 йилда Россия империясининг Туркистондаги мусулмон халқларига қарши амалга оширган ҳарбий ва иқтисодий зулмлари оқибатида кенг қамровли халқ қўзғолони авж олди. Бу воқеа тарихга “1916 йил қўзғолони”, ёки “Уркун”, “Туркистон қўзғолони”, “Қозоқ-қирғиз исёни” деган номлар билан кирган. Қўзғолон фақат ҳарбий ёки иқтисодий мазмунга эга эмас эди, у миллий ғурур, эрк ва адолат учун кураш сифатида тарихда ўчмас из қолдирди.
Тарихий замин: мустамлакачилик сиёсатининг кескинлашуви
19 асрнинг охирида Россия империяси Туркистонни босиб олиб, бу ҳудудларда ўз маъмурий тизимини ўрнатган эди. Ушбу сиёсатида:
• Яхши ерлар рус кўчманчиларига берилар,
• Маҳаллий халқлар иккинчи даражали фуқаро сифатида кўрилиб, солиқлар билан зулм қилинар,
• Маданият, мактаб, дин каби соҳаларда ҳам руслаштириш сиёсати юритилар эди.
Аммо 1914 йилда бошланган Биринчи жаҳон уруши Россия иқтисодиётини заифлаштирди, фронтдаги йўқотишлар эса миллионлаб қўшимча аскар талаб қилди.
1916 йил 25 июн фармони: қонли сабаб
1916 йил 25 июнь куни Россия императори Николай II махсус фармон чиқарди. Унга кўра, Туркистон ва Қозоғистондаги мусулмон аҳоли:
“ҳарбий хизматга чақирилади”, яъни “форст-работа” (орқа хизмат ишлари — окоп қазиш, кўприк, темир йўл қурилиши) учун 19–43 ёшли эркаклар фронтга юборилиши керак эди.
Бу халқ орасида қаттиқ норозилик уйғотди:
• Чунки мусулмонлар аввалдан Россия армиясига чақирилмас эди,
• Хизмат қилганларга фуқаролик ёки ҳуқуқ берилмас эди,
• Қишлоқлардан минглаб ёшларни олиб кетиш — иқтисодий ҳалокатга олиб келарди.
Қўзғолоннинг бошланиши ва кенгайиши
Июль ойидан бошлаб Туркистоннинг барча ҳудудларида халқ ҳаракати бошланди. Энг кучли қаршилик:
• Қирғизистонда (Чуй, Нарын, Иссиқкўл, Талас)
• Қозоғистонда (Жетису, Семиречье)
• Фарғона водийсида (Наманган, Қўқон, Андижон)
• Хоразм ва Қорақалпоқ ҳудудларида кузатилди.
Қозоқ ва қирғизлар орасида қўзғолон яхши ташкиллаштирилди. Миллий саркардалар — Амангелди Иманов, Жусупбек Шарипов, Жолош уулу Садайбек, Жангарачи датқа кабилар қўзғолонга раҳбарлик қилдилар.
Қон тўкилиш ва оммавий қатағонлар
Россия ҳукумати Туркистон генерали Куропаткин бошчилигида махсус жазо отрядларини юборди. Улар:
• Қишлоқ ва шаҳарларда оммавий отишмалар, уйларни ёқиш, аҳолини қирғин қилиш билан шуғулланди,
• Аёл, бола, қарияларга қарамасдан қатллар амалга оширилди,
• Минглаб халқ Қашғар (Шарқий Туркистон), Хитой, Афғонистон томон қочишга мажбур бўлди.
Фақат Қирғизистоннинг ўзида 100 мингдан зиёд одам ҳалок бўлгани ҳақида тарихчилар қайд этади. Бу тарихда “Уркун” (қочиш, қувилиш) деб номланган.
Ўзбеклар орасидаги иштирок
Фарғона водийсида, айниқса Қўқон ва Наманганда халқ ҳаракатлари жуда кучли бўлди. Баҳром ва Абдурахмон каби халқ қаҳрамонлари саркарда сифатида танилди. Қўзғолон оммавий кўтарилиш шаклида бўлиб, Россиянинг ҳарбий базаларига ҳужумлар уюштирилди. Аммо қурол ва тайёргарлик камлиги сабабли, кўпчилик босиб туширилди.
Қўзғолон натижалари ва аҳамияти
1916 йил қўзғолони ҳарбий жиҳатдан босиб туширилган бўлса-да, унинг таъсири улкан бўлди:
1. Мустамлакачиликка бўлган умумий нафратни оширди
2. Миллий ўзлик ҳиссини уйғотди
3. Бошқа миллий ҳаракатларга (жумладан, 1917 йилдаги Қўқон автономиясига) замин яратди
4. Сиёсий ва диний етакчилар орасида янги авлод – мустақиллик тарафдорлари вужудга келди
1916 йил қўзғолони Туркистон халқларининг ноинсоф зулмга, адолатсиз босқинчи сиёсатга қарши миллий ва инсонпарварлик руҳидаги кураши эди. Бу қўзғолон мустамлакачилик давридан сўнг келган ҳар бир миллий ҳаракатнинг илк қадамларидан бири сифатида тарихда унутилмас даражада муҳкам жой эгаллайди. У — на фақат зўравонликка қарши бош кўтариш, балки миллатнинг шарафини, эътиқодини, иродасини муҳофаза қилиш ҳаракати эди.
Абу Муслим (профессор)
