Уйғурлар – туркий халқлар орасида ўзининг бой тарихи, маданий мероси ва тили билан ажралиб турадиган халқ бўлиб, асосан Хитой Халқ Республикаси таркибидаги Шинжон-Уйғур автоном районида (Шарқий Туркистонда) яшайди. Шу билан бирга, уларнинг катта жамоалари Қозоғистон, Қирғизистон, Ўзбекистон, Туркманистон, Афғонистон, Покистон ва Туркия каби давлатларда ҳам мавжуд.
Этногенез ва тарихий ривожланиш
Уйғур халқи этногенези VII-VIII асрларда Турон ва Шарқий Туркистон ҳудудларида яшаган туркий қабилалар бирлашиши натижасида вужудга келган. VIII асрда Уйғур қағанлиги ташкил топиб, Марказий Осиёда йирик сиёсий куч сифатида намоён бўлди. Улар қадимда қидир, қанг, тоғлуқ ва саҳро уйғурлари каби турли таркибий қисмларга бўлинган.
840 йилда Уйғур ҳақонлиги қирғизлар босқини натижасида парчаланиб кетди ва уйғурлар бир қисми ғарбий йўналишда – Шарқий Туркистон ва Турфан водийсига кўчиб ўтди. Бу ерда улар қўнғиротлар, қарлуқлар ва бошқа туркий қабилалар билан уйғунлашиб, Шарқий Туркистон уйғурларининг асосини ташкил қилди. Улар X-XII асрларда Қарохонийлар ва Қиданийлар давлатлари таркибида яшаганлар.
Уйғурлар Ислом динини асосан Х-XII асрлар давомида қабул қилганлар ва бу уларнинг маданий ривожланишига катта таъсир кўрсатган. Улар илгари буддизм, манихейлик ва несторианлик каби динларга эътиқод қилганлар.
Маданий мерос ва анъанавий турмуш тарзи
Уйғурлар кўп асрлар давомида деҳқончилик, боғдорчилик, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан шуғулланиб келганлар. Шинжон ҳудудида уйғурлар анъанавий равишда пахта, гул ёғ, жигда, узум, олма ва бошқа мевалар етиштириш билан шуғулланади. Уйғур ҳунармандчилигида ипакчилик, заргарлик, кулолчилик ва кандакорлик катта ривож топган.
Уйғур халқи маданий меросида катта ўрин тутувчи жанрлардан бири – оғзаки ижод, айниқса достонлар, қўшиқлар ва мақол-маталлар ҳисобланади. Уйғур мусиқа анъанавий асбоблари – сатар, тамбур, дап ва дигар чолғу асбоблари орқали ижро этилади. Уйғурларнинг “Он икки муқам” номи билан машҳур мусиқа мероси ЮНЕСКОнинг инсониятнинг номоддий маданий мероси рўйхатига киритилган.
Уйғурларнинг миллий таомлари қаторида лағман, полў, манту, самса, гөшнан ва чапан каби таомлар алоҳида ўрин тутади. Уйғур миллий кийимлари ярқин рангли ипак ва пахта матолардан тайёрланиб, катта зеб-зийнатли бўлади.
Замонавий уйғурлар ва ижтимоий ҳаёт
Бугунги кунда уйғурлар Шинжон-Уйғур автоном ҳудудида жуда катта этник гуруҳ сифатида яшаб келмоқда. Шунингдек, улар Марказий Осиё мамлакатларида, Туркияда ва Европадаги уйғур диаспораларида ҳам фаолият юритмоқда. Уйғур тили туркий тиллар оиласига мансуб бўлиб, қўлланиладиган ёзув тизими асосан араб алифбосига асосланган. Айрим жойларда лотин ва кирилл алифбоси ҳам қўлланилади.
Уйғурлар ўз миллий маданий анъаналарини асраб-авайлаб келмоқда ва турли миллий байрамларини нишонлаб, ўз меросини сақлашга ҳаракат қилмоқда. Бундан ташқари, уйғурлар орасида илм-фан, адабиёт ва санъат соҳаларида таниқли зиёлилар, олимлар ва ижодкорлар етишиб чиққан.
Уйғурлар тарихий жиҳатдан кўп минг йиллик маданий ва давлатчилик анъанасига эга туркий халқ ҳисобланади. Улар ўз миллий анъана ва маданий меросини сақлаб қолиш йўлида кўплаб синовлардан ўтганлар ва бугунги кунда ҳам ўзлигини сақлаш учун интилиб яшамоқдалар.
Абу Муслим (профессор)
