Қадимги Греция тарихида кўплаб афсонавий шахслар, файласуфлар, жангчилар ва сиёсатчилар из қолдирган. Аммо улар орасида Герострат исмли бир кишининг хатти-ҳаракати ўзининг мантиқсизлиги ва фақатгина бузғунчиликка қаратилган мақсади билан ажралиб туради. Милоддан аввалги IV асрда яшаган Герострат ҳеч қандай илмий кашфиёт, бадиий асар ёки қаҳрамонлик билан эмас, балки дунёнинг етти мўъжизасидан бири бўлган Артемида ибодатхонасини ёқиб юбориш орқали машҳурликка эришган. Унинг бу ҳаракати ортида қандай мотивлар ётган эди ва у жамиятда қандай акс-садо берди?
Эфесдаги Артемида ибодатхонаси: тарихий контекст
Геростратнинг жиноятини тушуниш учун, аввало, унинг содир этилган жойи – Эфесдаги Артемида ибодатхонасининг аҳамиятини англаш лозим. Кичик Осиёнинг ғарбий қирғоғида жойлашган Эфес қадимда муҳим савдо ва маданий марказ бўлган. Артемида ибодатхонаси эса нафақат диний маскан, балки санъат ва меъморчиликнинг гўзал намунаси ҳисобланарди. У нафис услуби, улкан ўлчамлари ва безаклари билан машҳур бўлиб, бутун қадимги дунёдан зиёратчиларни ўзига жалб қилган. Ибодатхона Эфес шаҳрининг иқтисодий ва маънавий маркази бўлиб, унинг қурилиши ва безатилишига катта маблағлар сарфланган. Бундай муқаддас ва улуғвор бинога зарар етказиш оғир жиноят ҳисобланар эди.
Геростратнинг жинояти ва мотивлари
Милоддан аввалги 356 йилда (айрим манбаларга кўра, Буюк Александр таваллуд топган кун) Герострат Артемида ибодатхонасини атайлаб ёқиб юборади. Бу ҳаракатнинг асл сабаби тарихчилар томонидан узоқ вақт муҳокама қилинган. Қадимги тарихчилар, жумладан Страбон (Strabo) ва Плутарх (Plutarch), Геростратнинг ягона мақсади – қандай бўлмасин тарихда номини қолдириш эканини таъкидлашган. У ҳеч қандай сиёсий, диний ёки шахсий адоват туфайли эмас, балки фақатгина шон-шуҳратга бўлган васваса туфайли бу жиноятни содир этган. Унинг нияти эзгу ишлар билан эмас, балки вайронкорлик орқали танилган, "ёмон шуҳрат" (damnatio memoriae) қозонган бўлса-да, исмини абадийлаштириш эди.
Эфесликлар Геростратнинг бу ишидан қаттиқ ғазабланишган. Улар бундай жинояткорнинг номи тарихдан ўчирилиши керак деб қарор қилишган. Шу мақсадда, улар Геростратнинг номини тилга олишни тақиқловчи қонун қабул қилишган. Бу қонун "damnatio memoriae" – яъни, "хотирани лаънатлаш" ёки "хотирани ўчириш" тамойилининг қадимги даврдаги ёрқин намуналаридан бири эди. Бунда шахснинг барча эслатмалари, ёзувлари ва номи йўқ қилинар, унинг мавжудлигини бутунлай унутишга ҳаракат қилинарди.
"Герострат шуҳрати" атамасининг пайдо бўлиши
Бироқ, эфесликларнинг бу уринишлари зое кетди. Қадимги тарихчилар, масалан, Феопомп (Theopompus), бу воқеани ўз асарларида ёритиб, Геростратнинг номини тилга олишган. Натижада, Геростратнинг исми унутилиш ўрнига, айнан салбий коннотацияга эга бўлган машҳурликнинг рамзига айланди. Бугунги кунда "Герострат шуҳрати" (ёки "Геростратча шон-шуҳрат") атамаси кенг қўлланилади ва ўзини машҳур қилиш мақсадида вайронкорлик, жиноят ёки бошқа ёмон ишлар қилиш орқали эришилган шуҳратни англатади. Бу атама, шахснинг исми ёки ҳаракати ёмон маънода, аммо жуда кенг тарқалганини таъкидлаш учун ишлатилади.
Геростратнинг тарихи бизга бир нечта муҳим сабоқларни беради. Биринчидан, инсоннинг шон-шуҳратга бўлган иштиёқи нақадар кучли бўлиши мумкинлигини кўрсатади, ҳатто бу иштиёқ салбий оқибатларга олиб келса ҳам. Иккинчидан, жамиятнинг жиноятчини унутишга бўлган уринишлари ҳар доим ҳам муваффақиятли бўлмаслиги мумкинлигини исботлайди, айниқса тарихчилар бу воқеаларни ёзиб қолдирса. Геростратнинг хатти-ҳаракати ўзидан кейинги авлодларга мантиқсиз вайронкорлик ва шуҳрат васвасасининг оқибатлари ҳақида эслатма бўлиб хизмат қилмоқда. Унинг номи нафақат тарихий ёзувларда, балки тилимизда ҳам "ёмон шуҳрат"нинг абадий рамзи сифатида қолган.
Геростратнинг ҳаракатини бутпарастликка қарши кураш сифатида баҳолаш мумкинми?
Тарихий манбалар ва қадимги дунёнинг диний контекстини инобатга олганда, Геростратнинг Артемида ибодатхонасини ёқишини "бутга сиғинишга қарши ширкхонани ёқиш" деб талқин қилиш нотўғри. Бунинг бир неча сабаблари бор:
1. Мотив ва мақсад: Қадимги тарихчиларнинг бир овоздан ёзиб қолдиришича, Геростратнинг ягона мақсади — машҳурликка эришиш бўлган. У ҳеч қандай диний эътиқод, фалсафий қараш ёки бутпарастликка қарши кураш ғояси билан ибодатхонани ёқмаган. Унинг ҳаракати ортида диний ислоҳот ёки яккахудолик ғоялари эмас, балки шахсий шон-шуҳрат васвасаси турган. Агар у диний мотивга эга бўлганида, тарихчилар буни албатта қайд этишган бўларди.
2. Диний контекст: Герострат яшаган даврда қадимги Грецияда политеизм (кўпхудолик) кенг тарқалган эди. Артемида ибодатхонаси маҳаллий аҳоли учун муқаддас қадамжо, диний эътиқод ва маданиятнинг муҳим қисми бўлган. Бу ибодатхонани вайрон қилиш диний исён ёки ислоҳот эмас, балки аҳолининг чуқур ҳурмат қилган қадриятига қарши қилинган ҳурматсизлик ва жиноят деб қабул қилинган. Қадимги Грецияда бутпарастлик тушунчаси ҳозирги Ислом ёки Яҳудийлик каби яккахудолик динларидаги "ширк" тушунчасидан фарқли бўлган. Улар ўз худоларига сиғинишни ширк деб ҳисоблашмаган.
3. Ижтимоий муносабат: Эфес шаҳри аҳолиси Геростратни қаҳрамон ёки диний ислоҳотчи сифатида эмас, балки жиноятчи, вайронкор ва исмсиз қолишга лойиқ бўлган шахс сифатида кўрган. Унинг номини эслашни тақиқловчи қонун (damnatio memoriae) ҳам бунинг яққол далилидир. Агар унинг ҳаракатида диний ёки ахлоқий бирор эзгу мақсад бўлганида, жамиятнинг унга муносабати бутунлай бошқача бўларди.
Хулоса қилиб айтганда, Геростратнинг ибодатхонани ёқишини диний эътиқод ёки "ширкка қарши кураш" билан боғлаш тарихий фактларга зиддир. Унинг ҳаракати фақатгина шахсий шон-шуҳратга бўлган мантиқсиз истак натижаси бўлган ва шу сабабли "Герострат шуҳрати" салбий маънога эга бўлган атамага айланган.
Абу Муслим
