Озарбойжон халқи – Кавказ минтақасининг жанубий қисмида асосан Озарбойжон Республикаси ва Эроннинг шимолий ҳудудларида яшовчи туркий халқдир. Улар ўзини озарбойжонлар деб атайдилар ва озарбойжон тилида сўзлашадилар. Озарбойжонлар туркий тиллар оиласига мансуб бўлиб, уларнинг тили оғуз гуруҳига киради.
Этник келиб чиқиши ва тарихи
Озарбойжон халқи этногенези жуда кўп қиррали бўлиб, турли замонларда Кавказда ва унга яқин ҳудудларда яшаган туркий, ирон, кавказ ва бошқа халқлар билан узоқ муддатли маданий ва генетик алоқалар натижасида шаклланган. Қадимги замонларда бу ҳудудда манна, мидия, албания каби давлатлар бўлган. VII асрдан бошлаб араблар ҳудудни забт этиб, ислом дини тарқалди. Кейинги асрларда селжуқлар, моғуллар, сафавийлар, қачорлар ва руслар ҳукмронлигида бўлган.
Озарбойжон халқи озодлик учун курашларда ҳам фаол иштирок этган. ХХ аср бошларида мустақил Озарбойжон Демократик Республикаси (1918–1920) тузилган, кейин эса Совет Иттифоқи таркибига кирган. 1991 йили мамлакат мустақиллигини қайта тиклади.
Маданияти ва анъаналари
Озарбойжон халқи бой маданий меросга эга. Озарбойжон халқ оғзаки ижоди, фолклори, ашула ва рақслари, миллий ҳунармандчилиги (гилам тўқиш, заргарлик), меъморлиги жаҳон маданиятида муҳим ўрин тутади. Маъшҳур озарбойжон мусиқа анъаналари орасида муғом санъати алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, у ЮНЕСКОнинг но моддий маданий мерос рўйхатига киритилган.
Дини ва урф-одатлари
Аксарият озарбойжонлар мусулмонлар бўлиб, уларнинг катта қисми шиалар мазҳабига мансубдир. Шу билан бирга суннийлар ҳам мавжуд. Урф-одатлари исломий анъаналар ва маҳаллий қадимий урф-одатларни уйғунлаштирган. Наврўз, Рамазон ва Қурбон ҳайитлари, ҳамда маҳаллий байрамлар кенг нишонланади.
Ҳозирги аҳволи ва тарқалиши
Бугунги кунда озарбойжонлар асосан Озарбойжон Республикасида (10 миллиондан ортиқ киши) ва Эронда (турли ҳисобларга кўра 15-25 миллионгача) яшайдилар. Шунингдек, Россия, Гуржистон, Туркия ва Марказий Осиё давлатларида ҳам катта диаспоралари мавжуд.
Озарбойжон халқи ўзининг бой тарихи, маданий мероси ва мустақиллик йўлидаги кураши билан дунё халқлари орасида ўзига хос ўрин эгаллайди. Уларнинг миллий ўзлигини сақлаш ва ривожлантириш борасидаги ҳаракатлари бугунги кунда ҳам давом этмоқда.
***
Эронда яшайдиган озарбойжонлар – мамлакатдаги энг йирик этник гуруҳлардан бири ҳисобланади. Улар асосан Эроннинг шимолий ва шимолий–ғарбий вилоятларида тўпланиб яшайдилар. Қуйида бу ҳақда илмий маълумотларни келтираман:
Тарқалиши
Эрондаги озарбойжонлар асосан қуйидаги ҳудудларда яшайдилар:
• Шарқий Озарбойжон вилояти (маркази Тебриз шаҳри)
• Ғарбий Озарбойжон вилояти
• Ардабил вилояти
• Занжан вилояти
• Ҳамадон вилоятининг айрим қисми
• Қизилбошлар ва озарбойжонлар қисман Қазвин, Гилон ва Курдистон вилоятларида ҳам учрайди
Сони
Эронда озарбойжонлар сони ҳақида аниқ расмий маълумотлар йўқ, чунки Эронда миллий мансубликка оид аҳоли статистикаси расман ўтказилмайди. Лекин турли халқаро ва маҳаллий тадқиқотчиларнинг баҳолашича, Эрондаги озарбойжонлар сони тахминан 15 миллиондан 25 миллионгача етиши мумкин.
Тили ва маданияти
Эрондаги озарбойжонлар озарбойжон тилининг оғуз гуруҳига мансуб шевасида сўзлашадилар. Уларнинг тили туркий тиллар оиласига киради. Шу билан бирга, улар форс тилини ҳам яхши билишади, чунки Эронда расмий тил форс тили ҳисобланади.
Дини
Эрон озарбойжонлари асосан шиалар мазҳабига мансуб мусулмонлардир. Улар Эрондаги шиалик маданияти ва диний ҳаётининг ажралмас қисми ҳисобланадилар.
Иқтисодий ва сиёсий аҳамияти
Эрон озарбойжонлари мамлакат иқтисодиётида муҳим роль ўйнайди. Улар саноат, савдо, қишлоқ хўжалиги ва илмий соҳаларда фаол иштирок этадилар. Тебриз шаҳри ва бошқа йирик марказлар Эрон иқтисодиётида стратегик аҳамиятга эга.
Абу Муслим
