Фотиҳ қонуни (ёки биродаркушлик қонуни) – Меҳмед Фотиҳнинг Қонунномаси (қонунлар тўплами) номларидан бири. У усмонийлар тахтининг султон бўлган ворисига жамоат манфаатларида (Nizam-I Alem) – урушлар ва фитналарнинг олдини олиш учун қолган тахт ворисларини ўлдиришга рухсат берарди.
Ушбу қонуннинг мавжудлиги ҳамма томонидан ҳам тан олинмасди; Меҳмед айбсизларнинг ўлдирилишини қонунийлаштирмаган, деган нуқтаи назар ҳам тарқалганди. Шубҳаланувчиларнинг фикрига кўра, бу қонунни европаликлар ўйлаб топган ва уни Фотиҳнинг номи билан боғлаб қўйган. Аммо, турк олимлари бундай эмаслигини исботлаб беришди.
Бундай ҳолатнинг қонунийлиги (шариат меъёрларига мувофиқлиги), шунингдек, ушбу қонуннинг Усмонийлар империяси тарихига таъсирига турлича баҳо берилади. Шариат қонунлари айбсиз одамнинг ўлдирилишини маъқуллай олмайди, деган фикрлар айтиларди.
Қонуннинг ролини ижобий баҳолаган олимлар, агар ушбу қонун қўлланилган бўлса, юқори мартабали муфтийнинг фатвоси зарур эди (яъни, уни қўллаш мақсадга мувофиқлиги ҳар сафар муҳокама қилинар эди) ва мамлакат мерос олиш учун кўплаб биродарлараро урушлардан қутулиб қолган деб кўрсатади. Уларнинг таъкидлашича, ушбу қонун уларнинг ҳар бири ҳукмрон сулола аъзолари орасида парчаланиб кетган бошқа туркий давлатлардан фарқли ўлароқ, империя яхлитлигини сақлашга имкон берган. Қонуннинг ролини салбий баҳолаган олимлар, қонун султонларнинг ўғиллари оталарининг ҳаёти давомида урушлар ва ғалаёнларни қўзғатган деб ҳисоблайди.
Биродаркушлик қонуни
Ифодаланиши
«Биродаркушлик қонуни» Меҳмед II Қонунномасининг иккинчи бобидан ўрин олган. Қонуннинг турли қўлёзмалардан ифодаланиши бир-биридан кичик орфографик ва стилистик фарқларга эга. Қуйида Меҳмед Ариф-бей томонидан 1912 йил чоп этилган матн варианти келтирилади:
«Салтанат ўғилларимдан қайси бирига насиб этса, жамоат манфаатлари йўлида у қондош оға-иниларини ўлдириши жоиздир. Бу уламоларнинг аксарияти томонидан ҳам қўллаб-қувватланади. Улар шунга мувофиқ ҳаракат қилсин.
Оригинал матн (усм.)
و هر کمسنه یه اولادمدن سلطنت میسر اوله قرنداشلرین نظام عالم ایچون قتل ایتمك مناسبدر اکثر علما دخی تجویز ایتمشدر انکله عامل اوله لر
Оригинал матн (турк)
Ve her kimseneye evlâdımdan saltanat müyesser ola, karındaşların Nizâm-ı Âlem için katl eylemek münasiptir. Ekser ûlema dahi tecviz etmiştir. Anınla amil olalar»
Матнлар
Қонунноманинг матн бўйича мос келадиган иккита рўйхати Вена шаҳрида жойлашган Австри миллий кутубхонасида сақланади (Cod. H. O. 143 и Cod. A. F. 547). 1650 йил 18 март санаси қўйилган қўлёзма Йозеф Хаммер томонидан айрим жойлари тушириб қолдирилган ҳолда «Султон Муҳаммад II кодекси» номи остида немис тилига таржима қилинган. Тахминан бир асрдан кейин Меҳмед Ариф-бей 1620 йил 28 окятбрь санаси қўйилган қадимийроқ қўлёзмани Ḳānūnnnāme-i āl-i’Os̠mān («Усмонийлар Кодекси») номи остида чоп эттирди. Рус тилида ушбу қўлёзма таржимаси 1990 йил чоп этилган. Хўжа Хуссайннинг Beda’i’u l-veḳā'i («Времена основания») тугалланмаган солномаси иккинчи жилди топилгунга қадар Вена кутубхонасидаги бу икки қўлёзма Қонунноманинг ягона машҳур рўйхатлари саналиб келган. Султон девонида раис ул-китоб (котиб) бўлиб хизмат қилган Хўжа Хуссайн усмонийлар архивларида сақланган ёзувлар ва матнлардан фойдаланган. Солноманинг нусхаси (518 бет, Nesta’lī Du-Duktus, қоғоз ўлчами 18 × 28,5 см, бир бета 25 сатро) 1862 йил Санкт-Петербург Осиё музейи томонидан хусусий коллекциядан сотиб олинган ва СССР Фанлар академияси Шарқшунослик институтининг Ленинград бўлинмасига тушган бўлиб, ҳохирги кунда ҳам шу ерда сақланади (NC 564). Ушбу қўлёзманинг биринчи факсимиле нашри узоқ вақт тайёргарликдан сўнг 1961 йил «Шарқ халқларининг адабиёт ёдгорликлари. Матнлар. Катта серия» сериясида пайдо бўлди.
Қонунноманинг яна битта, қисқароқ ва тўлиқ бўлмаган рўйхати (унда биродаркушлик қонуни йўқ) Хезарфен Хюсейн-эфендининг (1691 йил вафот этган) «Усмонийлар уйи қонунлари изоҳларининг қисқача мазмуни» асарида учратиш мумкин. Кириш сўзига асосан, у давлат девонхонаси раҳбари Лейсад Меҳмед бин Мустафа томонидан уч бўлим ёки боб қилиб битилган. Қўлёзманинг пайдо бўлиш вақти Караманли Меҳмед-паша (1477—1481) буюк вазир бўлган вақтларга тўғри келади.
Тахт ворислиги
Усмонийлар давлати вужудга келганидан кейин ҳукмдорлар сулоласида узоқ вақт давомида ҳокимиятни битта ҳукмдордан иккинчисига тўғридан-тўғри ўтказиш йўқ эди, меросхўрни белгилаш бўйича аниқ қоидалар мавжуд эмасди. Шарқда, хусусан, дор-ул-ислом мамлакатларида, кўчманчи давр мероси сифатида, бир тизим сақланиб қолган бўлиб, унга кўра эркак сулоласининг асосчисидан келиб чиққан эркак оиласининг барча аъзолари тенг ҳуқуқларга эга эдилар (Ekber-i-Nesebi). Султон ворис тайинламасди; ҳукмдор барча давогарлар ва меросхўрлардан қайси бири ҳокимиятни олишини олдиндан белгилаш ҳуқуқига эга эмаслигига ишонишган, чунки ҳокимият "тақдири ёрдам берган киши"га [Дукига кўра] ўтади. Вориснинг тайинланиши илоҳий тақдирга аралашиш сифатида талқин қилинди - "султон Аллоҳ Таоло айтади". Сулаймон исёнкор ўғли Боязидга шундай деб ёзган эди: «Келажакни Раббийга қолдириш керак, чунки шоҳликлар инсоннинг хоҳиш-иродаси билан эмас, балки Худонинг иродаси билан бошқарилади. Агар у мендан кейин давлатни сизга беришга қарор қилса, унга бирон бир тирик жон халақит беролмайди”. Амалда, тахтни даъвогар зодагонлар ва уламолар қўллаб-қувватлаган номзодлардан бири эгаллади. Усмоний манбаларида Эртогрулнинг вафотидан кейин унинг укаси Дундар-бей етакчилик ва сардор унвонини талаб қилганлиги, аммо қабила Эртогрулнинг ўғли - Усмонни афзал кўргани ҳақида далиллар мавжуд.
Салим ва Ахмед ўртасида Енишехир жанги, Салимнома
Ушбу тизимда Султоннинг барча ўғиллари назарий жиҳатдан тахтга тенг ҳуқуқларга эга эдилар. Кимнинг катта ва кимнинг кичкина, унинг хотини ёки канизагидан бўлган ўғил эканлиги муҳим эмасди. Қадимги даврлардан бошлаб, Марказий Осиё халқларининг урф-одатларига биноан, ҳукмдорлар барча эркак қариндошларини турли соҳаларни бошқаришга йўналтирган. Шу билан бирга, ҳукмрон султоннинг ўғиллари раҳбарлиги остида давлат ва армияни бошқариш тажрибасига эга бўлишарди. Санжак каби маъмурий бирликларнинг пайдо бўлиши билан Султоннинг ўғиллари Санжакбей лавозимини эгалларди. Маъмурий ишлардан ташқари, XVI асрнинг ўрталарига қадар Усмоний шаҳзодалар ҳарбий тажрибага эга бўлиб, жангларда қатнашиб, қўшинларга қўмондонлик қилишган. Сулаймоннинг ўғиллари: Меҳмед ва Салим 1537 йилда Дунай юришларида иштирок этишди, Салим ва Боязид 1541 йилда Буда қамалида иштирок этишди, Салим ва Жаҳонгир 1553 йилги Нахичеван кампаниясида қатнашдилар, Мустафо ҳам бу кампанияда қатнашди ва қатл этилди.
Султон вафот этганда, ким отасининг вафотидан кейин пойтахтга келиб, амалдорлар, уламолар ва қўшинлар томонидан қасамёд қабул қилишга муваффақ бўлса, ўша янги султон бўларди. Ушбу амалиёт тажрибали ва иқтидорли сиёсатчиларнинг ҳокимиятга келишига ёрдам берди, улар давлат элитаси билан яхши муносабатларни ўрнатиб, қўллаб-қувватлашга муваффақ бўлдилар. Султоннинг барча ўғиллари пойтахтга яқин бўлган бир санжакка тайинланишга ҳаракат қиларди. Боязид II нинг ўғиллари шаҳзода Аҳмад II ва шаҳзода Салим ва Сулаймоннинг ўғли шаҳзода Боязид ўртасидаги тартибсизликлар узоқроқ шаҳарга боришни истамаслиги билан боғлиқ эди. Аммо пойтахтга яқинроқ бўлишдан ташқари, султоннинг у ёки бу ўғлининг орқасида турган кучлар муҳим эди. Масалан, Меҳмед II нинг вафотидан кейин унинг иккала ўғлига (Жем ва Боязид) бу ҳақда хабар берувчи хатлар юборилди. Меҳмедга хизмат қилган Анджиолелло ёзганидек: "Ҳамма гап кимнинг пойтахтга биринчи бўлиб келишида эди"; "Ва у хазинани эгалларди", - қўшимча қилади Спандунес. Жем санжаги яқинроқ эди; бундан ташқари, Меҳмед унга кўпроқ хайрихоҳ эди деган фикр бор эди ва бундан ташқари, уни буюк вазир ҳам қўллаб-қувватлаган. Жемнинг кейинги султон бўлиши кутилган эди, аммо Боязиднинг тарафдорлари кучлироқ эди. Муҳим лавозимларни эгаллаган (Румелия бейлербейи, Анталия санжакбейи) Боязид тарафдорлари Жемга кетаётган хабарчиларни ушлаб олишган, барча йўналишларни тўсиб қўйишган ва Жем Истанбулга кела олмаган.
Шаҳзодаларни санжакларга юбориш амалиёти XVI асрнинг охирида тўхтатилди. Султон Салим II (1566-1574) ўғилларидан фақат катта ўғли, бўлажак султон Мурод III (1574-1595) Манисага борган, ўз навбатида Мурод III шунингдек, фақат ўзининг тўнғич ўғли бўлажак султон Меҳмед III ни (1595-1603) юборган. Санжакдаги "мактаб" бошқарувини тугатган сўнгги султон Меҳмед III эди. Кейинги ярим аср давомида султонларнинг тўнғич ўғиллари Истанбулда яшаган ҳолда Маниса cанжакбейи унвонини олишган.
1603 йил декабрда Меҳмеднинг вафоти билан унинг учинчи ўғли, ўн уч ёшли Ахмад I султон бўлди, чунки Меҳмед III нинг икки катта ўғли тирик эмас эди. Аҳмад ҳали суннат қилинмаган ва канизаклари бўлмаганлиги сабабли, меросхўрлик билан боғлиқ муаммоларни туғдирадиган ўғиллари йўқ эди ва шунинг учун Аҳмаднинг укаси Мустафо тирик қолди - анъанага зид равишда. Ўғиллари пайдо бўлганидан кейин, Аҳмад Мустафони икки марта қатл қилмоқчи эди, лекин ҳар икки сафар ҳам турли сабабларга кўра қатлни кейинга қолдирдилар. Бундан ташқари, ўз сабабларига эга бўлган Кўсем-Султон Мустафони ўлдирмасликка Аҳмадни кўндирди. Аҳмад 1617 йил 22-ноябрда 27 ёшида вафот этганида, етти ўғил ва ука қолдирди. Аҳмаднинг катта ўғли Усмон бўлиб, 1604 йилда туғилган. Уламолар, вазирлар ва яничарларнинг раҳбарлари Мустафони тахтга кўтаришга қарор қилдилар. Бу аввалги султоннинг ўғли султон эмас, балки укаси султон бўлган биринчи ҳолат эди. Ўша вақтдан бошлаб, султонлар ака-ука қатл қилмадилар, балки уларни доимий равишда қафасга қамаб қўярдилар. Ва меросхўрлар, қоидага кўра, ҳашаматли ҳолда ушлаб турилмасада, кўп шаҳзодалар зерикканидан ақлдан озарди ёки фоҳишабоз ва ичкиликбозларга айланарди. Бу тушунарли, албатта, чунки улар исталган вақтда қатл қилиниши мумкинлигини тушунишарди.
1876 йил Усмонийлар империяси Конституцияси қабул қилинди, унга кўра тахтни мерос қилиб олиш (мероснинг каттага тегиши) де-факто мавжуд бўлган сеньорат тамойил (ekberiyyet) де-юре бегилаб қўйилди:
«3-модда. Буюк халифа тимсолида гавдаланган Усмонийлар олий ҳукумати ab antiquo белгиланган қоидаларга мувофиқ, Усмонийлар салтанатининг катта шаҳзодасига тегишли»
Қўлланиши
Усмонийлар сулоласида ҳокимият учун кураш пайтида (ёки унинг оқибатида) яқин қариндошларини ўлдириш ҳолатлари, ҳар қандай сулола сингари, биринчи кунлардан бошлаб рўй берган: Усмон амакиси Дундар-бей сардорликка даъво қигани учун кечиролмай, унинг ўлимига ҳисса қўшган. Ва, албатта, тахт учун курашда рақибини қатл этишда, ёшидан қатъий назар, унинг ҳамма ўғиллари қатл қилинарди. Мурод II дан олдин барча ҳолларда фақат айбдор шаҳзодалар (ва уларнинг ўғиллари): исёнчилар ва фитначилар, қуролли курашдаги душманлар қатл қилинган. Ривоятга кўра, унинг укаси Боязиднинг буйруғи билан Косово майдонида Мурод I вафот этганидан кейин ўлдирилган Ёқубгина бу катордан шу сериядан чиқади. Мурод II мутлақо айбсиз бўлган вояга этмаган (8 ва 7 ёш) ака-укаларни кўзини кўр қилишга буйруқ бериб, биринчи бўлиб жазолаган. Уни ўғли Меҳмед II ортда қолдирди. Жулусдан кейиноқ (ҳокимият тепасига келганидан кейин) дарҳол Муроднинг бевалари Меҳмедни табриклаш учун келишди. Улардан бири Хатидже Ҳалиме Хатун, Жандарогуллар сулоласи вакили, яқинда Кичик Аҳмад исмли ўғил кўрганди. Аёл Меҳмед билан гаплашаётганда, унинг буйруғи билан Эвренос-бейнинг ўғли Али-бей Эвреносоглу чақалоқни сувга чўктирди. Дука бу ўғлига алоҳида аҳамият берган ва уни "порфиро туғилган" (отаси султон бўлганидан кейин туғилган) деб атаган. Византия империясида бундай болалар тахтни мерос қилиб олишда устувор бўлган. Бундан ташқари, онаси қул бўлган Меҳмеддан фарқли ўлароқ, Аҳмад сулолалар иттифоқидан туғилган. Буларнинг барчаси уч ойлик чақалоқни хавфли рақибга айлантирди ва Меҳмедни ундан қутилишга мажбур қилди. Усмонийларда тахтга ўтиргандан сўнг эҳтимолий муаммоларнинг олдини олиш учун бегуноҳ гўдак укасини ўлдириш (қатл қилиш) амалда бўлмаган. Бабингер буни "биродаркушлик қонунининг инаугурацияси" деб атайди.
Ушбу қонун қурбонларини санаш қийин. Бу қонун қабул қилингандан кейин у тез-тез қўлланила бошлади, дегани эмас. Бироқ, баъзи бир шаҳзодаларнинг қўзғолонлари, уларнинг акаси ҳукмронлик қилганида ўлдирилишдан қўрқиш туфайли юз берган бўлиши мумкин. Бундай ҳолда, Фотиҳ қонунининг қурбонлари шаҳзода Меҳмед, шаҳзода Коркут, шаҳзода Ахмет, шаҳзода Мустафо ва шаҳзода Боязидларга мурожаат қилиш мумкин эди, аммо бу барча ҳолатларда қатл этилган шаҳзодаларнинг ўзлари бу ёки бошқа йўл билан ўзларини айблашга олиб келди: ё исён қилдилар, ёки фитна уюштирдилар, ёки хоинона хатти-ҳаракатларида гумон қилинишган, яъни улар аллақачон исёнчилар сифатида қатл этилганлар.
Усмонийлар сулола аъзоларининг қони тўкилишига йўл қўйиш мумкин эмас деган фикрни мерос қилиб олдилар, шунинг учун султонларнинг қариндошлари уларни камон ипи билан бўғиш орқали қатл этиларди. Шу тарзда ўлдирилган султоннинг ўғиллари шараф билан, одатда вафот этган отанинг ёнига дафн этиларди. Боязид II ва Салим I тахтга ўтириш пайтида Фотиҳ қонунини қўлламадилар, чунки ака-укалар билан алоқалар қўлларидаги қурол-яроғ билан ҳал қилганлар, Сулаймон I дан фақат битта ўғил - Салим II тирик қолди, шунинг учун Фотиҳ қонуни соф кўринишда 1574 йилда Мурод III ҳукмронлигидан бошлаб 1640 йилда Мурод IV вафотигача амал қилган:
«...султон Мурод <...> кўзларида ёш билан, соқовларни жўнатди в уларга укаларини ўз қўллари билан ўлдиришни топширди, уларнинг етакчисига 9 та рўмол берди».
Салим III нинг ўғли Мурод III, 1574 йил тахтга ўтирганда Фотиҳ қонунига кўра вояг етмаган беайб укаларини қатл этиш ҳуқуқидан фойдаланди. Қатл этилганар сони бешта (Алдерсон), олтита (Пирс) ёки тўққизтага (Финкель шаҳзода Муроднинг «учинчи табиби» га ҳавола қилган ҳолда) тенг деб баҳоланади. Бундан ташқари, Муроднинг бир нечта канизаклари қатл этилди.
Мурод III нинг ўғли Меҳмед III тахтга чиққанида барча вояга етмаган укаларини қатл этиш ҳақида буйруқ беради. Унинг 19 та укаси бор эди. Уларнинг ҳаммаси суннат қилишга олиб кетиляпти деб айтилди, лекин оқибатда битта қўймай бўғиб ўлдирилди. Ўз ўғиллари томонидан фитнадан қўрққан Меҳмед шаҳзодаларни мамлакатни бошқариш санъатини ўрганиши лозим бўлган санжакларга жўнатмасдан, шаҳзодалар амалда ташқи дунёдан узилиб қолган султон саройи ҳудудида ушлашни одат қилиб олди.
Симон Контарини маълумотига кўра, Меҳмед III нинг катта ўғли Ахмед III Мустафони қатл қилиш ҳақида 2 марта буйруқ беради, лекин иккала сафар ирим-чиримларга ишонадиган султонни буйруқни бекор қилишга мажбур этган кўнгилсиз ҳодисалар рўй беради. Бир сафар бу кучли қорин оғриги, бошқа сафар эса – сарой узра кучли бўрон кўтарилиши бўлди.
Аҳмаднинг ўғли Усмон укаси Меҳмедни қатл қилишни буюрди. Усмон унинг йўқлигида Меҳмед султон бўлади деб қўрққан, унинг шахсан Меҳмедга қарши ҳеч қандай даъорси йўқ эди. Тез орада Усмоннинг ўзи тахтдан ағдарилди ва ўлдирилди.
Мурод IV камида иккита укасини қатл қилишни буюрди (Алдерсонга кўра, тўртта). Гўдакликдан ўтган ўғиллари бўлмаганига қарамай, Мурод сўнгги укасини ва ягона вориси Иброҳимни қатл қилишни буюрди. Аммо Иброҳимни онаси сақлаб қолди ва Иброҳим Муроднинг ўрнига тахтга ўтирди. Иброҳим кейинроқ, яничарлар қўзғолонидан сўнг тахтдан ағдарилишидан кейин ўлдирилган.
Кейинчалик Фотиҳ қонуни бошқа қўлланмади. Ҳисоб-китобларга кўра, бутун Усмонилар тарихи давомида 60та шаҳзода қатл қилдирилган. Шундан 16 таси исён кўтаргани учун ва 7 таси қўзғолонга ҳаракат қилгани учун. Қолган барча – 38 та шаҳзода – умумий манфаатлар йўлида ўлдирилди.
Тобут устига салла қўйишарди. Беайб қатл этилган шаҳзодалар одатда отасининг ёнига дафн этиларди.
Баҳолаш
Биродаркушлик ва Фотиҳ қонунининг роли турлича баҳоланади. Нуқтаи назарлардан бирига кўра, биродаркушлик султонларнинг вафотидан кейин Усмонийлар империясини фуқаролар урушларидан қутқарди ва империянинг яхлитлигини сақлашга ёрдам берди - бундан олдин мавжуд бўлган турк давлатларидан фарқли ўлароқ.
Бошқа томондан, Жем ва Боязид урушдан қочиб қутила олмади. Боязид II ўғиллари – шаҳзода Ахмет ва шаҳзода Салимнинг қўзғолонлари, уларнинг ҳар бири Фотиҳ қонунига биноан ўлдирилишидан қўрқиш билан изоҳланади. Султоннинг ўғли юборилган санжак рақибидан анча узоқроқда жойлашганлигини англаб, исённи бошлади. Сулаймон ўғилларининг фожиаси ҳам ушбу қонун билан қўзғатилган. Фотиҳ қонунининг қурбонлари сифатида шаҳзода Мустафа ва шаҳзода Боязидни ҳам келтириб ўтиш мумкин. Сулаймоннинг ўлимидан кейин ҳеч қандай фуқаролик уруши бўлмаган, аммо унинг ўғиллари унинг ҳаёти давомида курашишга муваффақ бўлишган. Яъни "ҳукмронлик қилиш ёки ўлиш" танлови султонларнинг ўғилларига босим ўтказиб, уларни ҳукмронлик қилиш учун барча чораларни кўришга мажбур қилди.
Фотиҳ қонуний – бу уйдирма деган нуқтаи назар ҳам мавжуд. XX асргача Фотиҳ қонунидан иборат фақат битта Қонуннома нусхаси мавжуд бўлганлиги ва ушбу нусханинг Венада сақланганлиги кодекс ғарб томонидан ўйлаб топлиган уйдирма деб гапиришга асос берди. Бироқ тадқиқотлар давомида бошқа нусхалар ҳам аниқланди. Тарихчилар Халил Иналджик ва Абдулкадир Озджан Қонуннома Фотиҳ томонидан яратилгани, лекин бизнинг кунларгача фақат Фотиҳнинг ўғли (Боязид II) ҳукмронлик даврига оид нусхалари етиб келганлигини кўрсатдилар.
Баъзи замонавий олимлар, ҳеч қандай айб қилмаган, қўзғолон кўтармаган ва фитначилар билан ёзишмалар олиб бормаган шаҳзодаларнинг қатл қилиниши ноқонуний бўлган ва шариат қоидаларини бузган деб ҳисоблашади. Айбсиз одамни келажакда қилиниши мумкин бўлган жиноятнинг олдини олиш учун жазолаш айбсизлик презумпциясига мувофиқ қонунга зиддир. Аммо Усмонилар (Шариат) қонунлари аксарият қоидаларда айбни исботлаш зарурлигини инкор этмади. Айбсиз одамнинг қатл этилиши фақат "зарари ками танланади" сифатида қонуний (асосли) деб тан олинган ва бу нуқтаи назар маслахат тамойилига асосланган эди. "Маслаҳа" жамоат фаровонлигини шахсий манфаатдан устунлигини англатади. Қуръонга биноан фитна (тартибсизлик, исён, қўзғолон) одамни ўлдиришдан ҳам баттарроқдир, шунинг учун Ислом қонунларининг баъзи тафсирчилари айбсиз одамни умумий манфаати учун ўлдиришга рухсат беришига ишонишади. “Фитна қотилликдан ҳам баттарроқдир” (Қуръон 2: 217). Ҳар бир бундай хатти-ҳаракатларга фатволарнинг "рухсатномаси" керак эди, ҳолбуки қонунни шарҳлаш ва қарор қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган турли уламолар вазият ва нуқтаи назарни бошқача тушунишган. Масалан, Усмоний султонлардан бири Усмон II қўзғолоннинг олдини олиш учун Хотинга кетишдан олдин ўз укасини қатл қилишни хоҳлади. Биринчидан, Усмон шайхулислом Ислом Хожазода Эсад-афандига мурожаат қилди, аммо у султонга рад жавобини берди. Кейин Усмон қозиаскар Румелия Ташоприузаде Меҳмед-афандига мурожаат қилди, у шайхул Исломдан бошқа ҳукм чиқарди ва шаҳзода Меҳмеднинг қатл қилинишига рухсат берди.
Ханбалий олимлардан бири бўлган Карми (1624 йилда вафот этган) Фотиҳ қонунини "Усмонли Империясининг кучи [фазилати]” деб атаган. Инқироз ва урушнинг олдини олиш учун ўғиллари ёки ака-укаларининг ўлдирилишини тасдиқлаган Карми қонунни жуда фойдали деб таъкидлади, қолганларини сақлаб қолиш учун уч кишининг қатлига фатво беришни афзал кўришини айтди. Карми, ўз нуқтаи назарига кўра, превентив биродаркушлик йўқлиги сабабли вафот этган Марокаш султонлиги (Саадита сулоласи) мисолида ўз позициясини тушунтиради.
Абу Мулим таржимаси
