САЙРАМ — қадимги шаҳар ва вилоят. Арис дарёси водийсида (Чимкент ш. дан 8 км узоқликда) жойлашган.
Тарихда Исфижоб, Ўрунгкент, Еттикент, Мадинат улбайзо, Сарём номлари билан қайд этилади. Сайрам қалъасининг қад. ўрни 28 га дан кўпроқ жойни эгаллаган. Қалъа биринчи марта 840 й. да сомонийлар амири Нуҳ ибн Асад томонидан бунёд этилган. Кўчманчилардан сақланиш учун девор жуда қалин қилиб қурилган. Шаҳарнинг барпо этилгани яқин пайтларгача 1,5 минг йилдан кўпроқ вақт ўтган деб юритиларди. 1988 й. ги археологик қазишмалар шаҳарнинг анча илгари бунёд қилинганлигини исботлади. Қад. аждодлар яшаган манзилгоҳдан Iа. га оид буюмлар топилди. 6 — 19-а. давомида Сайрам 13 марта босқинчилар ҳужумининг гувоҳи бўлган. Манбаларда Сайрам номи биринчи марта Хитой сайёҳи Сюань Цзан (7-а.) томонидан тилга олинади. Араблар босиб олгунига қадар, С халқи буддизм, зардуштийлик, христианлик динларига эътиқод қилган. Мас, унинг кўҳна дарвозаларидан бирининг номини будда ибодатхонаси сифатида таржима қилиш мумкин. Муҳаммад Шайбонийхон 15-а. охирида Ўтрор, Ясси ва Сайрам шаҳарларини ўз қўлига олади. Бу даврдаги тарихий ёдгорликлардан Абдул Азиз бобо ва Қорасоч мақбараси диққатга сазовордир. 1510 й. қозоқхони Қосимхон шайбонийлар қўшинини тормор қилиб, Сайрамни Тошкентга борадиган муҳим таянч манзилига айлантирди. Бу ва ундан кейинги султон Абулхайр даврларида Сдан 3 км узокликда жойлашган Мортепада қозоклар давлатининг Кичик жуз, Ўрта жуз ва Катта жуз вакиллари ҳар йили май ойида тўпланишиб, қарорлар қабул қилишган, кейин уни Туркистонда тасдиқлашган. Улар эъзоз билан Сайрамни она шаҳар, Туркистонни ота шаҳар деб билишган. 1683 й. С. Абулхайр ихтиёркда бўлган бир пайтда жунғорлар (қалмоқлар) ҳужуми бошланади. Қалмоқ хони Хунтайжи Сайрамни талаган. 40 минг асир ҳайдаб кетилган. Асирлар бир йил мобайнида Или дарёси бўйида ушлаб турилган, сўнфа қад. Турфанға ҳайдаб кетилган. Кейинчалик асирлар Қашқарда ўзларининг бой Сайрам шаҳарини барпо этишган. 1758 й. С Қўқон хонлиги ҳудудига қўшиб олинди. 1864 й. Россия босиб олган. 1917 й. га қадар Сайрамда 35 та масжид бўлган. Ҳоз. кунга келиб сақланиб қолган тарихий ёдгорликлар: Қози Байзово мақбараси, жоме масжиди қолдиқлари, Хизр масжид ёнидаги мезана, Мирали бобо мақбараси, шунингдек, шаҳар марказидаги ер ости йўли (уз. 3 км дан ортиқ). Душман ҳужум қилган пайтда аҳоли ушбу ер ости йўлидан фойдаланган. Шаҳар эски қалъасини бузиш пайтида 13-а. га оид танга пуллар, бирбирига ихчам кийдирилган сопол қувурлар, сопол буюмлар, эски ўчоқ ўрни ва б. топилган.
Аҳмад Эргашхўжаев.
----------
Сайрам — Туркистон вилояти Туркистон туманидаги собиқ қишлоқ, 2014 йилда Қоратов маъмурий тумани таркибида Чимкент шаҳрида турар-жой массивига айланган. Сайрам-Су дарёси бўйида жойлашган.
Сайрам бой қадимий тарихга эга шаҳар бўлиб, бу ерда бир қанча ўрта аср ёдгорликлари қад ростлаган.
Ҳозиргача қадимги Сайрам ҳудудида археологлар 9-асрдан олдинги маданий қатламларни аниқлай олишмаган.
Бир қатор тадқиқотчилар (В. В. Бартольд, П. П. Иванов, Г. И. Пацевич, К. М. Байпаков) ҳозирги Сайрам ҳудудидаги турар-жой қадимий Испиджоб (Исфижоб) шаҳрига тўғри келади, деб ҳисоблайдилар. Ҳозирда Сайрам туманидаги яна бир аҳоли пункти Исфижоб қишлоғи шу ном билан аталади. Бошқа тадқиқотчилар (М. Е. Массон, А. Н. Бернштам, Е. И. Агеева) Испиджобни минтақадаги бошқа қадимги шаҳарлар билан боғлайдилар.
Қозоғистон археологлари томонидан Қозоғистон археология институти директори Б.A.Байтанаев раҳбарлигида олиб борилган сўнгги қазиш ишлари Сайрам манзилгоҳи ўрта асрлардаги Исфижобга тўғри келишини кўрсатди. Ўрта асрлар шаҳри ҳудуди, стратиграфик қазишмалар натижаларига кўра, кенглик бўйича 10 км га яқин узунликка эга бўлиб, Сайрам қишлоғининг ҳозирги ҳудудига тўлиқ мос келади.
Исфижоб Буюк ипак йўлидаги йирик савдо шаҳри бўлган. Исфижоб ҳақидаги биринчи эслатма 629 йилда хитойлик ёзувчи Сюанцзангнинг географик асарида учрайди.
893 йилда Исфижоб Сомонийлар давлати таркибига киритилган.
Сомонийлар 995-996 йилларда Исфижобда зарбхонага эга бўлиб, ўз тангаларини муомалага чиқарган, 998/99 йилларда эса икки хил дирҳамлар муомалага чиқарилган – аввалига Маттийлар сулоласидан маҳаллий ҳукмдор, сўнгра Сомоний ҳукмдорлар номи зикр этилган тангалар, ундан кейин Маттийлар дирҳамлари зарб этилган.
990 йилда у қорахонийлар сулоласи қўлига ўтди ва 1141 йилда қорахитойлар келгунига қадар уларнинг давлати таркибида қолди.
Қорахонийлар бу ерда зарбхона ташкил этиб, тангалар чиқаришган, 1013-14 ва 1016-17 йилларда чиқарилган дирҳамларида Исфижобнинг иккинчи номи - Мадинат ал-Байда ёки Мадинат ал-Байза (сўзма-сўз "Оқ шаҳар") пайдо бўлган.
Араб географи Ибн Ҳаукал Х аср воқеалари ҳақидаги ҳикоясида Исфижоб ҳақида шундай ёзган эди:
Бинкетдан тахминан 3 баравар кичикроқ бўлган Исфижобда шаҳаристон, қўрғон ва рабод жойлашган.Қалъа харобаларда бўлиб, фақат шаҳристон ва рабодда аҳоли яшайди. Шаҳристон атрофида, шунингдек, рабод атрофида девор бор ва деворнинг айланаси бир фарсаҳга тенг. Рабадда боғлар, суғориш каналлари бор. Шаҳар бинолари лойдан қурилган. Шаҳарнинг ўзи текисликда жойлашган бўлиб, у билан энг яқин тоғлар ўртасида тахминан 3 фарсах масофа бор. Шаҳристонда тўртта дарвоза бор. Уларнинг биринчиси Нужкет, қолганлар - Фарғона, Севакрат ва Бухоро номи билан машҳур. Барча бозорлар шаҳристон ва рабодда, ҳукмдорлар саройи, қамоқхона ва жоме масжиди шаҳристонда жойлашган. Исфижоб гуллаб-яшнаётган, ҳосили мўл шаҳар.
Маҳмуд Кошғарийнинг ёзишича, 11-асрда Сайрам-Исфижоб аҳолиси икки тилда: туркий ва сўғд тилларида сўзлашган.
13-асрдан шаҳар Сайрам номи билан машҳур. Сайрамнинг тарихий маркази Ўрта Осиёнинг 9-19-асрларга оид шаҳар маданиятига оид ёдгорликдир.
Сайрам сўфий Хожа Аҳмад Яссавийнинг туғилган жойидир. Айнан Сайрамда Хожа Аҳмад Аҳмад Яссавийнинг отаси Иброҳим ота дафн этилган, онаси Қорашаш онанинг қабри ҳам шу ерда жойлашган. Бу ерда меъморий ёдгорлик – Абдулазиз бобо мақбараси ҳам бор.
1220 йилда қаттиқ қаршиликларга қарамай, Сайрам мўғул қўшинлари томонидан босиб олинди ва Чингизхон империяси таркибига кирди.
1223 йилда Сайрамдан унча узоқ бўлмаган жойда Чингизхоннинг тўнғич ўғли Жўчи отаси ва акалари билан учрашади. Улар қурултой уюштирдилар, барча шаҳзодалар иштирокида катта ов бўлиб ўтди. Уларнинг барчаси 1223 йилнинг ёзини шу ҳудудларда бирга ўтказдилар.
1224-1340-йилларда Чиғатой улуси таркибига кирган.
14-асрнинг иккинчи ярмида Сайрам Темур империяси таркибига кирди. 1404-йилда Хитойга қарши юриш олдидан у Сайрам ва унинг атрофидаги ҳудудларни набираси Мирзо Улуғбекка берди.
1460 йилда кўчманчи ўзбеклар ёрдамида Сайрам Мирзо Улуғбекнинг набираси Муҳаммад Жукий томонидан босиб олинган, бироқ кейинчалик темурийлардан бўлмиш Абу Саид томонидан мағлубиятга учраган.
Сайрам маълум вақт темурийларга, масалан, темурийлар Султон Аҳмад Мирзога, кейин эса унинг укаси, темурий Бобурнинг отаси Умар Шайхга тегишли бўлган.
Ўрта асрларнинг охирлари тарихи
1503 йилда Шайбонийхон Сайрамни ўз давлатига қўшиб олди.
1513 йилда Сирдарё бўйидаги энг йирик шаҳри Сайрам қозоқ хони Қосим ҳукмронлиги остига ўтди.
1550-йилларда шайбонийлардан Навруз Аҳмадхон Сайрамда Абдулазиз бобо мақбарасини қуришга буйруқ берган.
1588-1598 йилларда Сайрам шайбонийлардан Паянда Муҳаммад Султон қўлида бўлган, аммо у 1598 йилда ўлдирилган.
1598-1784 йилларда Қозоқ хонлиги таркибида бўлган.
Тарихчи Мирзо Муҳаммад Ҳайдар "Қадимги китобларда Сайрам Исфижоб деб аталган" деб ҳисоблаган.
Шайбоний Абдуллахон II нинг солномачиси Ҳофиз-и Таниш Бухорий 1582 йил воқеалари ҳақидаги ҳикоясида Сайрам ҳақида шундай ёзган эди:
Тарихий асарларда Испижоб номи билан ёзилган Сайрам шу даражада мустаҳкамланган қалъа эдики, уни забт этишни тасаввур қилиш [имконияти] тафаккурнинг ожиз, тасаввур кучи саросимага тушиб қолган, уни қўлга киритишни ҳатто орзу қилиш ҳам [мумкин эмас] эди.
Мулла Мусо бин Мулла Оиса шундай ёзган эди: "Сайрам аҳли уч қабилага, яъни уч уруғга[бўлинган]: Хўжа уруғи, шоҳ уруғи ва амир уруғи... шоҳ уруғи деб аталганлар ўз насл-насабини қадимги Қайнонийлар ҳукмдорлари ва тожик шоҳлари билан боғлайди.. Амир уруғига келсак, уларнинг насл-насаби илгари ҳукмронлик қилган амир ва вазирларга бориб тақалади. Аммо Хўжа уруғи ўзининг юксак аслиятини исботлайди, ғурурланиб, ўзини кўтариб: "Биз Алилармиз, яъни Али уруғининг ўғиллари ва авлодлариданмиз – Аллоҳ унинг юзини ҳурмат қилсин", дейди.
1636 йилда аштархоний Имомқулихоннинг Ялангтуш-бий бошчилигидаги қўшинлари Сайрамга юриш қилдилар.
Сайрам узоқ вақт савдо маркази бўлган, 17-асрда узлуксиз урушлар олиб борган Жунғор хонлиги Бухородан қурол-яроғлар олиб келинган "Қурол йўли"нинг муҳим нуқтасига айланган. 1682 йилда Сайрам жунғорлар томонидан босиб олинади. 1683 йилда қўзғолончилар томонидан жунғор гарнизони вайрон қилинганидан сўнг, 1684 йилда жунғорлар яна шаҳарни эгаллаб олишди, жунғорлар Сайрам ва унинг атрофидаги шаҳарлардан ҳунармандларнинг кўп қисмини ўзлари билан бирга Жунғор юртига олиб кетишди.
1723 йилда Қозоқ хонлиги билан бўлган урушда қўмондон Цеван Рабдан — Лоузан-Шоно бошчилигидаги жунгорлар Сайрамни яна қўлга киритдилар.
1759 йилда Хитой Жунғор хонлигини мағлуб этганидан сўнг Сайрам ўзининг шаҳар функцияларини йўқотди ва "Қурол йўли" ўз фаолиятини тўхтатди. Бухоро савдогарларининг асосий савдо йўлларининг йўналишлари Россия билан савдога йўналтирилган ва ўша пайтдан бошлаб улар Сайрамни четлаб ўтган. 19-аср бошидан вилоятнинг асосий савдо маркази вазифасини ўз зиммасига олган Чимкентнинг жадал ўсиши Сайрамнинг вайрон бўлишига ва унинг шаҳар функцияларини йўқотишига олиб келди.
1781 йилги география қўлланмасида Сайрам шаҳар сифатида тилга олинган.
1784-1809 йилларда Сайрам Тошкент ҳукмдори Муҳаммад Юнусхўжа давлати таркибида эди.
Қўқон хони Олимхон 1809 йилда Сайрамни эгаллайди. 1809-1864 йилларда Сайрам Қўқон хонлиги таркибида бўлган.
1821 йилда қозоқ султони Тентек-тўра Қўқон хонлигига қарши қўзғолон кўтарди. Қўзғолончи қўшинлар Сайрам ва Чимкентни босиб олдилар, бироқ Қўқондан катта қўшин етиб келди ва бир неча жанглардан сўнг қўзғолонни бостирди.
Россия империясининг бир қисми сифатида
1864 йилда рус тарихчилари Сайрамни шаҳар деб аташган.
1864 йилда Сайрам Россия империясига қўшиб олинди ва 1865 йилда Оренбург Бош ҳукумати таркибига кирувчи янги ташкил этилган Туркистон вилояти билан бирга расман Россия таркибига кирди. 1867 йилдан Туркистон генерал-губернаторлигининг янги ташкил этилган Сирдарё вилояти таркибида. 1868 йилдан - Чимкент округи таркибига киради. Россия ҳукмронлиги даврида Сайрам шаҳар мақомига эга эмасди.
Машҳур совет шарқшуноси М.E.Массон ўтмишда Сайрамнинг "асрлик ўтмиши" бўлган шаҳар бўлганлигини таъкидлаб, аҳоли пунктининг ҳозирги ҳолатини "қишлоқ" сифатида тавсифлаган.
Совет даври
1943 йилда Ўрта Осиё мусулмонлари Ўрта Осиё диний бошқармасининг биринчи бошлиғи бўлиб Эшон Бобохон, кейин эса ўрта асрлар Сайрами ҳудудида яшаган Яссавий шайхлари оиласидан чиққан ўғли Зиёвиддин Бобохонов сайланган.
Мустақил Қозоғистон даври
Аҳоли
1999 йилги аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига кўра қишлоқ аҳолиси 25 408 кишини ташкил этган бўлса, 2009 йилги аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига кўра аллақачон 32 757 кишини ташкил қилди.
Ижтимоий тузилма
Сайрамда 10 та умумтаълим мактаби, 1 та асосий ўрта таълим мактаби, 1 та лицей мактаби, 1 та махсус мактаб ва 2 та коллеж мавжуд. Давлат вилоят ўзбек драма театри ҳам мавжуд бўлиб, у 2003 йилдан фаолият кўрсатмоқда. Сайрам ўлкашунослик музейида ўрта асрларга оид кўплаб турли экспонатлар мавжуд.
Абу Мусмлим тайёрлади
