Балх, Вазиробод — Афғонистоннинг шу номдаги вилоятида жойлашган шаҳар. У вилоят пойтахти, Мозори Шарифдан 20 км шимоли-ғарбда, Амударё дарёсидан 74 км жанубда, Балх дарёсининг ўнг қирғоғида жойлашган. Аҳолиси – 77000 киши.
Асрлар давомида, шаҳар Бақтрия маркази, Юнон-Бақтрия, Кушон, Балх давлатлари пойтахти, Ғазнавийлар ва Аштархонийлар даврида иккинчи пойтахт бўлган.
Антик даврнинг энг йирик шаҳарларидан бири, Афғонистоннинг тарихий Амударё бўйи (Бақтрия) маркази. Буюк Ипак йўлининг гуллаган даврида аҳоли сони 1 млн кишига етган, одатда антик ва илк ўрта асрларда 200 мингга яқин киши бўлган. Эллинизм давридан олдин Гупта империясида иқтисодий манфаатлар туфайли кучли ҳинд таъсирини бошдан кечирган Форсдаги зардуштийлик, иудаизм ва буддизмнинг маркази бўлган. 20-аср бошларига келиб, у урушлар натижасида катта зарар кўрди. Қалъа девори ва катта масжид қолдиқлари сақланиб қолган. Ҳозирги кунда шаҳар пахта саноати, шунингдек, кўнчилик, "форс қўй териси" маркази ҳисобланади. Шаҳар бозорга бодом ва қовун етказиб беради.
Ҳозирги Балх яқинида қадимий Бақтра шаҳри жойлашган. Бақтра дунёдаги энг қадимий шаҳарлардан бири бўлиб, орийлар томонидан Амударёдан ортидан ҳаракат пайтида барпо этилган биринчи шаҳар саналади. Аҳоли пункти эрамиздан аввалги биринчи минг йилликнинг биринчи ярмида, Бақтрия Аҳамонийлар давлати таркибида бўлган пайтда вужудга келган. Бақтра вилоятнинг асосий шаҳри эди. Кейин Бақтрия Александар Македонский империяси таркибида бўлган. Милоддан аввалги III-II асрларда Бақтра Юнон-Бақтрия подшолигининг, кейин эса Кушонлар подшолигининг пойтахти эди. Афсонага кўра, шаҳар зардуштийликнинг дастлабки маркази бўлиб, Зардуштнинг туғилган жойи ҳисобланган. Антик даврда шаҳар ёки унинг бир қисми Зариаспа номини ҳам олган бўлиб, бу афтидан зардуштийларнинг олов ибодатхонаси Азар-и-Асп номидан келиб чиққан.
Балхнинг қурилиши Эроннинг афсонавий шоҳларидан 14-си Лоҳраспга тегишли. Балхда у ўғли Виштасп фойдасига тахтдан воз кечди ва умрини Новбекҳарда нафақага чиқариш билан якунлади. Афсоналар Лоҳраспни милоддан аввалги 586 йилда Яҳудияни эгаллаб, Қуддусни вайрон қилган машҳур Бобил шоҳи Навуходоносор II билан боғлайди.
Икки минг йил аввал яшаган хитойлик географ олим Балхда дунёнинг турли бурчакларидан келган турли хил товарларни топиш мумкин бўлган бозор борлигини таъкидлаган.
Сўнгги антик даврда Бақтра Ҳинаяна буддизмининг Марказий Осиёдаги муҳим марказига айланди. Сюанцзаннинг маълумотларига кўра, 7-асрда шаҳарда юзга яқин буддист монастирлари (вихаралар) бўлиб, уларда 30 минг роҳиб яшаган. Монастирларнинг энг йириги унда Будданинг улкан ҳайкали жойлашган Навбаҳар (sanskrit. नवविार - "янги монастир") эди.
Араблар истилоси
Ёзма манбалардаги маълумотларга қараганда, Балх исломгача бўлган даврда ҳам катта, гуллаб-яшнаган шаҳар бўлган. Араблар истилоси арафасида у олтита дарвозали мустаҳкам шаҳар эди: Сетменд, Беҳи, Боб ал-Ҳинд, Яҳудия, Боб ал-Турк ва Боб-и Чин.
Араблар биринчи марта 645 йилда Балхда пайдо бўлган, лекин уни талон-тарож қилгандан кейин кетишган, 709 йилда (бошқа маълумотларга кўра 715 йилда) Умавийлар халифаси Ал-Валид I (705-715) даврида узоқ давом этган қонли курашдан сўнг уни тўлиқ қўлга киритишган. Улар шаҳарни вайрон қилдилар ва талон-тарож қилдилар ва аҳолини Барукан қишлоғига кўчирдилар. Навбаҳор ҳам ўша вақтнинг ўзида вайрон қилинган. Араблар 400 га яқин брахминлар ва роҳибларни ўлдиришди. Балх минтақанинг пойтахти мақомини йўқотиб, уни қисқа вақт ичида Баруканга ўтказди.
Хуросон пойтахти
736 йилда арабларнинг Хуросон ҳокими Асад ибн Абдуллоҳ (735-738) Балхни қайта тиклашга киришди ва халифа Ҳишом ибн Абдулмалик (723-743) рухсати билан пойтахтини Нишопурдан Балхга кўчирди. Шаҳарда кўплаб мусулмон диний муассасалари билан бир қаторда Навбаҳор ҳам тикланди. Асад ибн Абдуллоҳдан бошлаб Умавийлар ва Аббосийларнинг барча Хуросон ҳокимлари Балхда яшаб, бутун Хуросонни шу ердан бошқарганлар.
Мусулмон Уйғониш даври
Аббосийлар ва Сомонийлар даврида Хуросоннинг тарихий вилояти маркази сифатида "шаҳарлар онаси" сифатида машҳур бўлган. Бу халқаро савдо маркази бўлиб, у орқали товарлар Шарқдан Каспий денгизига, у ердан Волга бўйлаб Булғорга ва ундан кейин Новгород ва Скандинавияга, шунингдек Кавказ орқали Қора денгиз соҳилидаги шаҳарларга олиб келинган. XI-XII асрларда Ғазнавийлар давлати, Салжуқийлар давлати ва Ғурийлар султонлиги таркибида бўлган.
Ёқут ал-Ҳамавий ўзининг машҳур географик луғатида шундай ёзган: "Балх Хуросоннинг энг йирик шаҳарларидан бири, энг машҳур ва бой, ғалла ҳосили бўйича энг бой; бутун Хуросон ва Хоразмни нон билан таъминлаган. Айтишларича, уни биринчи бўлиб шоҳ Луҳрасф, унинг ўртоғи Навуходоносор Қуддусни вайрон қилганда қурган. Аксинча, Александр уни қурган ва қадимги даврларда у Александрия деб номланган, дейишади. У билан Термиз орасида 12 фарсах бор. Жайҳун дарёси билан Балх орасида 10 та фарсах бор, дейишади. У Усмон ибн Аффон даврида Абдуллоҳ ибн Амир ибн Қурайз (р.a.) номидан иш олиб борган Аҳнаф ибн Қайс томонидан фатҳ қилинган.
Мўғуллар истилоси
1221 йил баҳорида мустаҳкам мустаҳкамланган Балх Чингизхон қўшинлари томонидан босиб олинди ва вайрон қилинди. Балхнинг мўғуллар томонидан босиб олиниши ва вайрон қилингани ҳақида манбаларда турлича маълумотлар бор. Ибн ал-Асирнинг ёзишича, шаҳар ўз ихтиёри билан таслим бўлган ва шунинг учун Чингизхон уни сақлаб қолган. Жувайний мўғул хони шаҳарни таслим қилган улуғ зотларга берган ваъдасини бажармай, уни вайрон қилганини қайд этади.
Сайфи Хиравийнинг ёзишича, Балх халқи мўғулларга ўттиз етти кун давомида қаттиқ қаршилик кўрсатган. Қамалнинг ўттиз саккизинчи кунигина катта йўқотишларга учраган душман Балхни эгаллади. "Кейин бутун шаҳар аҳолиси битта қўймай ўлдирилди". Мирзо Улуғбек ва унга боғлиқ бўлган Маҳмуд бин Амир Валий бу ҳақда қизиқарли маълумотларни етказадилар. Чингизхон Балхнинг юқори мартабали амалдорларининг сўнгги Хоразмшоҳ Жалолиддин Мангуберди ва унинг қавмларини шаҳарда яширганликларини эслаб, раҳм-шафқат сўрашини рад этади. Мирзо Улуғбекнинг яна бир қизиқ тафсилоти бор: мўғуллар Балхни зўрлик билан эгаллашга беҳуда уриниб, Балхоб дарёсидаги машҳур Банд-и-Амир тўғонини вайрон қилиб, бутун шаҳарни сув босди. Тўфондан қутулиб қолган аҳоли йўқ қилинди, шаҳар талон-тарож қилинди, муҳташам бинолар, кўплаб диний ва жамоат бинолари ёқиб юборилди.
Балх узоқ вақт харобаларда қолмади, тахминан XIII асрнинг 30-йилларида уни қайта тиклаш бошланган. 1262 йилда Балхни кўрган Marko Поло уни «лойиқ ва улуғ» ва «кўп гўзал саройлар, кўплаб гўзал мармар уйлар бўлган» улуғ шаҳар, деб таърифлаган. Бироқ шаҳарнинг мудофаа истеҳкомлари ҳали тикланмаган эди.
Чиғатойлар даврида Балх
Чиғатойлар даврида Балх Чиғатой улуси тахти вориси жойлашган ҳудуднинг пойтахти бўлиб қолаверди.
Темурийлар даврида Балх
Балх темурийлар даврида ўзининг сўнгги гуллаб-яшнаши даврини бошидан кечирди. Шаҳар Темур томонидан 1392 йилда Пирмуҳаммаднинг набираси учун ташкил қилган мулк таркибига Қандаҳор, Кобул, Зобул, Тохаристон ва Хутталия билан бир қаторда киритилган. Мулкчилик маркази дастлаб Қандаҳор, кейин Ғазна бўлиб, 1405 йилда Пир Муҳаммад Балхга кўчиб ўтиб, уни пойтахтга айлантирган.
Дурбекнинг ёзишича, у ўзининг "Юсуф ва Зулайҳо" достонини 1409 йилда душман қўшинлари томонидан қамал қилинган Балх шаҳрида шаҳарликларнинг маънавиятини мустаҳкамлаш мақсадида ёзган. Дурбек қамалда қолган шаҳар ҳаёти ва воқеаларини тасвирлайди.
Шоҳруҳ ўз ҳукмронлиги даврида ўз империясининг шарқдаги иқтисодий, ҳарбий-сиёсий муҳим марказларидан бири сифатида Балхга катта эътибор берган.
Балх хонлигининг пойтахти
16-19-асрларда шаҳар Бухоро хонлиги, Форс ва афғонлар ўртасидаги жанг майдони бўлиб, 1850 йилда Афғонистон амири томонидан босиб олинди.
Балх аста-секин таназзулга юз тутди ва шунинг учун афғонлар 1850 йилдан кейин Мозори-Шариф яқинидаги Тахтапулда Туркистон ҳокими маъмуриятини ўрнатишни танладилар ва 1866 йилда у қўшни Мозори Шарифга кўчиб ўтди.
Ёдгорликлар
Бир қатор меъморий ёдгорликлар XV-XBI асрларга тааллуқли: Бало Ҳисор қалъаси қолдиқлари, шаҳар деворлари, масжидлар, мадрасалар, ҳаммомлар; Хожа Абу Наср Парса мақбараси-масжиди.
Хожа Парса қабри, яъни Яшил масжид номи билан ҳам танилган, 1460 йилда Балхда вафот этган илоҳиёт олимининг мақбараси. Фасаднинг ён томонларида қиррали фируза гумбаз билан безатилган миноралар жойлашган.
17-асрда қурилган Саид Субхонқулихон мадрасаси, девор бўлаклари ва арк ҳозирги кунгача сақланиб қолган.
Форс тилида ижод қилган ислом даврининг биринчи шоири Робия Балхий қабри.
Шимоли-шарқий чеккаларида биринчи минг йиллик бошларига оид қадимий шаҳар "Бала Ҳисор" қолдиқлари жойлашган.
Масжиди Нуҳ Гумбад ("Тўққиз гумбазли масжид") – эҳтимол, 794 йилда буддистлар монастири ўрнида қурилган.
Абу Муслим тайёрлади
