Буюк Доро I - Аҳамонийлар давлати подшоси, милоддан аввалги 522-486 йилларда ҳукмронлик қилган.
Доро I даврида форслар ҳукмронлиги Мисрдан Ҳиндистонгача чўзилган ва 80 дан ортиқ халқларни қамраб олган. Унинг ҳукмронлиги давридан минглаб миххат ёзувлари сақланиб қолган: қадимги форс тилидаги қоятош ёзувлари элам ва аккад тилларига параллел таржималари, турли тиллардаги иқтисодий, ҳуқуқий, маъмурий ва диний матнлар, Аҳамонийларнинг ижтимоий тузилиши ва маданияти, иқтисодиётга оид маълумотларга эга. Доро ҳукмронлиги Аҳамонийлар ҳокимиятининг энг катта кенгайиш даври эди, аммо унинг даврида давлатнинг заифлиги кўзга ташлана бошланди.
Тахтга чиқиши
Доро I, Аҳамонийларнинг ёш авлоди вакили, Виштаспанинг ўғли (қадимги юнонча - "Гистаспа"), Гаумата ўлдирилганидан кейин фитначилар томонидан шоҳ деб еълон қилинди. Тахтга ўтирганида у 28 ёшга тўлганди. Ҳокимиятига бўлган ҳуқуқларини тўлиқ таъминлаш учун Доро Кир II нинг қизи Атоссага уйланди.
Тобе мамлакатларнинг қўзғолонлари.
Элам ва Бобил қўзғолони
Доро ўз ҳукмронлигини Форс зодагонларининг Гаумата томонидан бекор қилинган барча имтиёзларини тиклашдан бошлади. Бу форсларга бўйсунган халқлар орасида кескин қаршиликларга сабаб бўлди. Эламликлар ва бобилликлар биринчи бўлиб исён кўтардилар. Эламда Ассина исмли шахс ўзини Элам шоҳи деб эълон қилди, лекин уни боғлаб, Форс шоҳига олиб келинди ва бу ерда қатл қилинди.
Бобилликлар ўзини Набониднинг ўғли Навуходоносор деб эълон қилган Нидинту-Бел бошчилигида исён кўтардилар. Милоддан аввалги 522 йил 3 октябрда, яъни Гаумата ўлдирилганидан бир неча кун ўтгач, Нидинту-Бел Бобилнинг Сиппар, Борсиппа ва бошқа шаҳарларида шоҳ сифатида тан олинган. Бобил қўзғолони шу қадар кенг тарқалдики, Доро уларга қарши юришни шахсан ўзи бошқаришни зарур деб топди. Бобил қўшини Дажла яқинида мудофаа позицияларини эгаллаб, дарё ўтиш жойларини қоплади, аммо Доро ўз аскарларини туялар, отлар ва шишган териларга миндириб, Дажла бўйлаб сузиб ўтди ва тўсатдан зарба билан Бобил қўшинини тарқатиб юборди (Ассиядия ойининг 24-куни - милоддан аввалги 522 йил 13 декабр). 6 кундан сўнг (Анамака ойининг 2-куни - 18 декабр) Доронинг қўзғолончилар билан иккинчи жанги Фурот дарёсининг Зазана шаҳри яқинида бўлиб ўтди. Бобилликлар яна мағлубиятга учрадилар, уларнинг қўшинларининг катта қисми дарёга сиқиб борилди ва сувга ташланди. Нидинту-Бел қочиб, Бобилда паноҳ топди. Доро Iсёнкор шаҳарни эгаллаб олди. Нидинту-Бел ва қўзғолоннинг бошқа 48 нафар етакчиси қатл этилди. Нидинту-Бел ҳақиқатан ҳам унинг асир олинганидан атиги 17 йил ўтган Набониднинг ўғли бўлган бўлиши мумкин. Беҳистун рельефида Нидинту-Бел кекса одам сифатида тасвирланган. Қизиғи шундаки, Нидинту-Бел қўлга олингандан сўнг, Доро буни одатда қадимги сулолалар вакиллари сифатида кўрсатган қаллоблар билан қилганидек, одамларга кўрсатмади.
Геродот ҳам бобилликлар қўзғолони ҳақида гапиради, лекин уни кейинроқ рўй берган деб айтади ва Беҳистун ёзуви ҳикоясига деярли мос келмайдиган тафсилотларни айтади. Бобилликлар ўта раҳмсиз бўлган. Улар ортиқча нонхўр деб кўплаб аёлларни ўлдириб юборган; Доро йигирма ой давомида Бобилни самарасиз қамал қилди, фақат қамал қилинганларнинг масхарасини бошидан кечирди. Кирнинг мисоли (дарёнинг бурилиши) ҳам ёрдам бермайди ва Бобил фақат Зопирнинг фидойилиги туфайли қулади. Зопир ўзини майиб қилиб, гўёки Дородан ўч олиш учун душманлар томон қочган, кейин еса, Бобил қўмондони бўлиб, шаҳарни Дорога топширган. Доро Бобил истеҳкомларини вайрон қилади, уч минг бобилликни қатл қилади ва қолганларини бегона аёлларга уйланишга мажбур қилади, чунки ўз аёлларини улар ўлдириб юборганди. Зопир содиқлиги учун Бобилия сатрапи этиб тайинланган. Кўринишидан, бу Геродот томонидан юнонларга қочиб кетган Бобиллик сатрапи Зопирнинг набираси Зопирнинг сўзларидан келиб чиққан оилавий афсонани акс эттиради. Бироқ, Геродот томонидан кўрсатилган узоқ қамал вақти учун бизда тегишли хронологик чегаралар йўқ.
Марғиёна ва Эламдаги қўзғолонлар
Доро Бобилда жазолаш ҳаракатлари билан банд бўлган бир пайтда Форс, Мидия, Марғиёна, Парфия, Арманистон, Саттагидия, Сагартия, Ўрта Осиёдаги сак қабилалари, Миср ва яна бир марта Элам унга қарши исён кўтарди.
Марғиёнада Фрада исмли шахс ўзини подшоҳ деб эълон қилди ва Дорога қарши курашга раҳбарлик қилди. Дорога содиқ қолган Бақтрия сатрапи Дадаршиш исёнчиларга қарши чиқди. Милоддан аввалги 522 йил 10 октябрда марғиёналиклар мағлубиятга учрадилар. Бунинг ортидан қирғин содир бўлди, унинг давомида жазоловчи кучлар 55200 дан ортиқ одамни ўлдирди ва деярли 7 минг марғиёналик асирга олиниб, кейин қулликка сотилди. Бу рақамларнинг ўзи Марғиёнадаги қўзғолоннинг умумхалқ ҳаракати эканлигини кўрсатади.
Эламда қўзғолонга Хумпаникаша номи билан ўзини Элам шоҳи деб эълон қилган форс Мартия бошчилик қилди. Доро бу қўзғолонни бостириш учун қўшин юборди, аммо яқинлашиб келаётган жазодан қўрқиб кетган эламликлар Мартияни ўлдиришди.
Форс ва Арахосияда қўзғолон
Форснинг ўзида Кир II Бардиянинг ўғли номи билан форс Ваҳяздат Доронинг рақиби сифатида ҳаракат қилди ва у халқ орасида катта ёрдам топди. Милоддан аввалги 522 йил декабр ойининг иккинчи ярмида Форсдаги қўзғолон шу қадар кенг кўламга эга бўлдики, Ваҳяздат Форсдан юзлаб километр узоқликда жойлашган Арахосияда жанг қилди.
Милоддан аввалги 522 йил 29 декабрда Арахосияда, Капишаканиш қалъаси яқинида, бир томондан, Ваҳяздата томонидан юборилган қўшин ва Дорога содиқ қолган сатрап Арахосиа Вивана қўшини ўртасида жанг бўлиб ўтди, аммо бу жангда Ваҳяздата тарафдорларининг 303 нафари ҳалок бўлди, ҳеч бир томонга ҳал қилувчи ғалаба келтирмади. Милоддан аввалги 521 йил 21 февралда Гандутава вилоятида Вивана қўзғолончилар армияси устидан ҳал қилувчи ғалаба қозонди. Қўзғолончилар бу жангда ҳалок бўлган 4579 кишини йўқотиб, Аршад қалъасига чекинишди. Март ойида қўзғолончиларнинг Арахосиядаги сўнгги таянчи бўлган Аршад қалъаси Вивана қўшинлари томонидан босиб олинди ва исёнкор қўшин бошлиқлари қатл этилди.
Милоддан аввалги 521 йил 25 майда Доро қўмондони Артавардия Форсда Раха шаҳри яқинида Вахаяздатнинг асосий армиясини мағлуб этди. Исёнчилар 4404 кишини йўқотди. Ваҳяздат қочиб кетди; янги қўшин тўплади, лекин милоддан аввалги 521 йил 16 июлда яна мағлубиятга учради, 6246 киши ҳалок бўлди ва 4464 киши асирга олинди. Ваҳяздат энг яқин 52 ёрдамчиси билан қўлга олиниб, қозиққа ўтқазилган.
Арманистон ва Сагартияда ҳарбий ҳаракатлар
Арманистондаги қўзғолонни бостириш учун Доро саркардалар Дадаршиш ва Ваумису қўмондонлиги остида қўшин юборди. Милоддан аввалги 522 йил декабрда қўзғолончилар қўшини жанубга қараб ҳаракатлана бошлади ва Оссурия вилоятига бостириб кирди. Ваумиса уни кутиб олиш учун чиқди ва 31 декабрь куни Изара ҳудудида исёнчилар билан жангга кирди. Гарчи Беҳистун ёзувида қўзғолончилар тўлиқ мағлуб бўлган деб даъво қилинган бўлса-да, афтидан, аксинча, қирол армияси мағлуб бўлган, чунки бундан кейин Ваумиса 5 ой давомида фаол ҳарбий ҳаракатлардан қочган. Ва унга ёрдам бериш учун Доро унга содиқ арман Дадаршиш қўмондонлиги остида бошқа қўшин юборишга мажбур бўлди. Милоддан аввалги 521 йил 21 майда Дадаршиш Зуза қишлоғи яқинидаги жангда арманларни мағлуб этди. Орадан 6 кун ўтиб, 27 май куни Дажла қалъасидаги жангда яна ғалаба қозонди. 21 июн куни у Виама қалъасида учинчи ғалабани қўлга киритди. Июн ойининг охирида Ваумиса исёнчи арманлар устидан якуний ғалаба қозонди. Шундай қилиб, 7 ойлик кураш ва 5 та жанг давомида Арманистондаги қўзғолон барҳам топди. Бу жангларда ҳалок бўлган арманларнинг умумий сони 5097 киши бўлиб, 2203 киши асирга олинган.
Сагартияда Чиссатаҳма исмли шахс ўзини шоҳ деб эълон қилди ва у Киаксарлар оиласидан чиққан деб даъво қилди. Бу қўзғолонни бостириш учун Доро ўзининг содиқ мидиялик Таҳмаспадасини юборди. Чиссатаҳма мағлуб бўлди, асирга тушди ва Доро ҳузурига олиб кетилди. Доро унинг бурнини, қулоқларини кесиб, кўзларини ўйиб ташлади. Кейин Чиссатаҳма Арбелада қозиққа ўтқазилди.
Африкадаги ҳарбий ҳаракатлар
Беҳистун ёзувидаги Миср қўзғолонда иштирок этган давлатлар рўйхатига аниқ киритилган, бироқ бу ерда қўзғолон бостирилгани матнда тилга олинмаган, шунинг учун Миср ҳақиқатда исён кўтарганми, деган савол мунозарали бўлиб қолмоқда. Геродотдан маълумки, Юнон Кирениясида тартибсизликлар бўлиб, Камбизга бўйсунган Аркесилай III ни шафқатсизлиги учун қувиб юборган. У Баркада ўлдирилганида, онаси Феретима Мисрнинг Форс ҳокими Ариандга ёрдам сўраб мурожаат қилди. Арианд бу баҳонадан фойдаланиб, Ливия қабилаларини ва Киренаика юнонларини ўзига бўйсундиришни мақсадида унга ёрдам бериш учун Форс қўшини ва флотини юборди. Форс шоҳига бир нечта қабилалар бўйсунган Ливиядан ўтиб, форслар Баркани қамал қилишди. Тўққиз ойлик қамалдан сўнг, Барка аҳолиси форслар шаҳарда вайронагарчиликка олиб келмаслик шартига жавобан таслим бўлдилар, аммо улар қул қилиб, Форсга олиб кетилди ва у ерда Парфияга жойлаштирилди. Арcесилаус III нинг ўлимида асосий айбдорлар Феретимега топширилди, у уларни шаҳар бўйлаб қозиққа ўтқазишни, хотинларини эса кўкракларини кесиб, шаҳар деворига осиб қўйишни буюрди. Шундан сўнг Форс қўшини Киренадан ўтиб, орқага қайтди; форслар бу шаҳарни эгаллашга ҳаракат қилишди, аммо муваффақиятга эришмади. Қайтиш йўлида ливияликларнинг ҳужумлари туфайли кўплаб форслар ҳалок бўлди.
Форсларнинг Кушни (Нубия) забт этишини ҳам худди шу даврга боғлаш мумкин. Ҳатто узоқ Карфагенликлар ҳам Доро ҳокимиятини тан олишди. Юстиннинг хабар беришича, Форс элчилари Карфагенга келиб, буюк подшоҳнинг одамларни қурбон қилмаслик, ит емаслик ва ўликларни ерга кўммаслик талабини эълон қилишди. Карфагенликлар бунга рози бўлишди, лекин юнонларга қарши иттифоқ тузиш таклифини рад этишди. Гарчи бунинг акси кутилган бўлса-да; бу ҳикоя, эҳтимол, кейинги даврдаги зардуштийликнинг диний эксклюзивлигини аввалги даврга кўчиришдир. Карфаген форсларнинг кучини қай даражада тан олганини айтиш қийин. Қандай бўлмасин, Нақш-Рустам тобе халқлар рўйхатида Африкадаги Куш, Пунт ва Максия (Ливия) ёнида "Карха", яъни Карфаген ҳам бор.
Кейинчалик Доро, Геродотнинг сўзларига кўра, ўзини мустақил тута бошлаган ва ҳатто ўз тангасини зарб қила бошлаган Ариандни қатл қилди, чунки бу фақат қиролнинг ҳуқуқи эди. Унинг ўрнига форс Ферендат тайинланди. Поленус, аксинча, Мисрликларнинг ўзлари Арианднинг шафқатсизлигидан ғазабланиб, исён кўтаришганини айтади. Доро Арабистон чўли бўйлаб Мемфисга саёҳат қилди ва Мисрнинг Апис учун мотам тутаётгани устидан чиқди. У янги Аписни топган одамга 100 та талант миқдорида мукофот эълон қилди ва бу исёнчиларни ташлаб кетган мисрликларни ўзига тортди. Бу Доронинг 4-йилида, яъни милоддан аввалги 518 йилда содир бўлган деб ҳисобланади, ундан бизда Аписнинг ўлими ҳақидаги ёзуви бўлган Серапеум стеласи бор. Аммо Доро ҳукмронлигининг 31-йилида ҳам худди шундай ёзув бор ва умуман олганда, бу ҳикоя фантастикага ўхшайди. Диодорнинг таъкидлашича, у Камбизнинг қилмишларини тузатишга ҳаракат қилгани учун мисрликлар Дорони жуда қадрлашган ва уни ўз қонун чиқарувчиларидан бири деб ҳисоблашган.
Мисрда Доро фиръавн сифатида ва Сетут-Ра ("Ранинг авлоди") номи билан пайдо бўлади. Маълумки, у шахсан Мисрда бўлган ва Нил водийсида ҳам, Буюк воҳада ҳам унинг номидан маъбад қурилишлари амалга оширилганлиги ҳам маълум. Ҳаммамат конлари Доро ҳукмронлиги даврида маъбад бинолари учун фаол фойдаланилган; улар қисман маҳаллий аҳолига (масалан, насл-насабини илоҳийлаштирилган Имхотеп билан боғлаган Хнумабрага), қисман форс меъморлари томонидан бошқарилган, Миср маданияти шу қадар таъсирланганки, улар Миср худоларига ибодат қилганлар ва уларнинг ёзувлари Миср иероглифларида қилинган. Доро I номи Миср ёдгорликларида бошқа барча Форс шоҳларининг номларидан кўра кўпроқ учрайди.
Доронинг қўзғолончилар устидан ғалаба қозониш сабаблари
Шундай қилиб, 150 мингга яқин қўзғолончи ҳалок бўлган 20 та жанг давомида Аҳамонийлар давлати ҳудудида Форс шоҳининг ҳокимияти тикланди. Доронинг қўзғолончи халқлар устидан қозонган ғалабалари кўп жиҳатдан улар ўртасида бирдамлик йўқлиги билан боғлиқ эди.
Доро қирол гвардиясининг полклари (10 минг "ўлмас" деб аталадиган), унга содиқ қолган сатраплар қўшини ва қоидага кўра ҳар бир минтақада чет елликлардан ташкил топган гарнизон қўшинлари томонидан қўллаб-қувватланган. Доро бу қўшинлардан жуда моҳирлик билан фойдаланган, айни пайтда қайси қўзғолон энг хавфли эканлигини аниқ топган. Бир вақтнинг ўзида барча йўналишларда жазолаш операцияларини ўтказа олмай, Доро бир қўзғолонни бостириб, ва кейин бошқа қўзғолончиларга қарши биринчи қўзғолонни бостирган ўша қўшинни ташлади.
Ҳиндистоннинг бир қисмини босиб олиш
Милоддан аввалги 517 йил атрофида форслар Ҳиндистоннинг шимоли-ғарбий қисмини босиб олдилар, у ерда ўша пайтда кўплаб кичик давлат бирлашмалари мавжуд эди. Беҳистун ёзувида Ҳиндистон Дорога содиқлик кўрсатишга мажбур бўлган давлатлар қаторида қайд этилмаган. Бироқ, Доронинг Персеполис ёзувида мамлакат шарқий вилоятлар орасида Арахосия ва Гандҳара ўртасида жойлашган бўлиб, у форслар ҳукмронлиги остида эканлиги қайд этилган. Ҳиндистон, шунингдек, Нил дарёсини Қизил денгиз билан боғлайдиган канални қуриш бўйича улуғвор ишларни давом эттириш учун Мисрда Доро томонидан замонавий Сувайш яқинида ўрнатилган машҳур гранит стеласида ("Сувайш ёзуви") ҳам мавзулар рўйхатида жойлашган. Сузада қазилган шоҳ ҳайкалидаги каби. Бу ҳудудни забт этишдан олдин Доронинг буйруғи билан Ҳиндистонга ва у ердан Ҳинд океани орқали Арабистон денгизига кария денгизчиси Скилак экспедицияси амалга оширилган ва бу ҳудудлардаги қабилалар ҳақида керакли маълумотларни тақдим этган. Ҳиндистон деб номланган янги сатрапия Ҳинд дарёсининг ўрта ва қуйи оқими бўйлаб водийни қамраб олди.
Эгей денгизи ҳавзасидаги истилолар
Шу билан бирга, Самос ороли кучли ҳарбий флотга эга бўлган сўнгги йирик мустақил давлат бўлган Эгей денгизи ҳавзасида истилолар давом этди. Золим Самос Поликрат милоддан аввалги 522 йилда Форс сатрапи Лидия Оретес томонидан хоинлик билан ўлдирилган ва орол Поликратнинг котиби Меандрий томонидан бошқарила бошлаган. Милоддан аввалги 517 йил атрофида Гауматани ўлдиришда иштирок этган 7 фитначилардан бири Отана бошчилигидаги Форс қўшини кутилмаган ҳужумдан кейин Самосни эгаллаб олди. Орол вайрон бўлиб, Форс давлати таркибига кирди ва Доро пайдо бўлишидан олдин ҳам у билан таниш бўлган ва унга озгина хайрихоҳлик кўрсатишга муваффақ бўлган Поликратнинг укаси Силосон унинг вассал ҳукмдори этиб тайинланди. Худди шу милоддан аввалги 517 йилда Форс ҳокимиятини Хиос ороли ҳам тан олди.
Доро Iслоҳотлари
Маъмурий бўлиниш
Шундан кейин Доро бир қатор ислоҳотларни амалга оширди. У давлатни маъмурий ва солиқ округларига бўлиб, уларни сатрапиялар деб атаган.
Асосан, сатрапияларнинг чегаралари Аҳамонийлар давлати таркибига кирган мамлакатларнинг эски давлат ва этнографик чегараларига тўғри келган. Туманларга, худди аввалгидек, сатраплар бошчилик қилган, энди улар маҳаллий амалдорлардан эмас, балки мамлакатнинг барча етакчи лавозимлари уларнинг қўлларида тўпланган форслар орасидан тайинланган. Кир II ва Камбиз II даврида фуқаролик ва ҳарбий функциялар сатраплар қўлида бирлаштирилган. Энди сатраплар фақат фуқаролик губернаторларига айландилар. Тинчлик даврида сатраплар ихтиёрида фақат кичик шахсий қўриқчи бўлган. Қўшинга келсак, унга сатраплардан мустақил бўлган ва тўғридан-тўғри подшоҳга бўйсунувчи ҳарбий бошлиқлар бошчилик қилганлар.
Солиққа тортиш
Доро Iслоҳотлари аграр муносабатлар тизимида жиддий ўзгаришларга олиб келди. Ернинг бир қисми босиб олинган халқлардан тортиб олинди. Аҳамонийлар бу ерларни йирик мулклар бўлиб тўлиқ ва меросхўрлик қилиш учун қирол оиласи аъзолари, форс дворянлари вакиллари, йирик амалдорлар ва бошқаларга тақсимлаганлар.Бундай ер эгалари давлат божи тўлашдан озод қилинган. Шу билан бирга, подшоҳ ўз аскарларини ерга ўтқазганда, улар бутун гуруҳларга бўлиниб ажратилган ерларни деҳқончилик қилиб, ҳарбий хизматни ўтаб, маълум пул ва натура солиқларини тўлаганларида ердан фойдаланишнинг бундай тизими кенг қўлланилган.
Милоддан аввалги 518 йил атрофида Доро янги миллий солиқ тизимини ишлаб чиқди. Барча сатрапиялар ҳар бир минтақа учун экиладиган ерлар миқдори ва унумдорлик даражасини ҳисобга олган ҳолда белгиланган қатъий белгиланган пул солиқларини тўлашлари шарт эди. Биринчи марта босиб олинган ҳудудлардаги черковларга ҳам солиқлар киритилди. Форсларнинг ўзлари, ҳукмрон халқ сифатида, пул солиқларини тўламадилар, аммо, афтидан, табиий етказиб беришдан озод қилинмаганлар. Бошқа халқлар, жумладан, автоном штатлар аҳолиси (масалан, Финикияликлар, Киликияликлар ва бошқалар) йилига жами 7740 та Бобил таланти миқдорида кумуш (230 тоннадан ортиқ) тўлаган. Қолаверса, бу миқдорнинг катта қисми Кичик Осиё, Бобилия, Финикия, Сурия ва Мисрнинг иқтисодий ривожланган мамлакатлари халқларига тўғри келган. Ўз кумуш конларидан маҳрум бўлган мамлакатлар солиқ тўлаш учун қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотиш ва ҳунармандчилик орқали кумуш олишга мажбур бўлган, бу эса товар-пул муносабатларининг ривожланишига хизмат қилган.
Танга тизими
Милоддан аввалги 517 йилдан кейин Доро Аҳамонийлар давлатига бутун империя учун ягона пул тизимининг асосини ташкил этувчи пул бирлигини, яъни оғирлиги 8,4 г бўлган олтин дарикни киритди.Олтин тангалар зарб қилиш фақат Форс шоҳининг ваколати эди. Дарик таркибида атиги 3% аралашма бўлганлиги сабабли, у бир неча асрлар давомида савдо дунёсида асосий олтин танга ўрнини эгаллаган. Кумуш ва ундан кичикроқ мис тангалар Форс сатраплари, шунингдек, автоном шаҳарлар ва қарам подшоҳлар томонидан зарб қилинган.
Марафон жанги.
10 та Афина филаси (10 минг жангчи) контингентини стратеглар бошқарган. Олий қўмондон архон-полемарх Киллимах эди. Аммо Марафон жангини ташкил этиш ва ўтказишда ҳал қилувчи ролни стратег лавозимини эгаллаган Милтиад ўйнади. У узоқ вақт форслар ҳукмронлиги остида яшаб, уларнинг юришларида қатнашган, уларнинг ҳарбий ташкилоти ва тактикасини яхши билган.
Бир неча кун давомида қўшинлар жанг бошламасдан бир-бирига қарши туришди. Форслар Афинадаги тарафдорларининг сигналини кутишган бўлиши мумкин, афиналиклар спарталикларнинг ваъда қилинган қўшимчаларини кутишган. Жанг спарталиклар йўлга чиққан куни бўлиб ўтди. Форс қўмондонлиги Афинани ҳайратда қолдириб, қўшимча кучлар келишидан олдин ҳал қилувчи зарба беришга умид қилиб, отлиқ қўшинларининг муҳим қисмини тунда кемаларга юклади ва Афинага жўнатди. Юнон қўмондонлиги бу ҳақда (скаутлар ва Форс қўшинидан қочиб кетган иониялик юнонлар орқали) ва милоддан аввалги 490 йил 12 сентябрда хабардор бўлди. Жанг форслар учун ноқулай вақтда бошланди. Натижада, айниқса юнонлар учун хавфли бўлган форс отлиқлари жангда қатнашмади. Форсларнинг сон жиҳатдан устунлигини ҳисобга олиб, Милтиад юнон қўшинини марказ ҳисобига қанотларни сезиларли даражада мустаҳкамлайдиган тарзда қурди. Форс камончилари томонидан отилган бўшлиқни тезда енгиб ўтиш ва зарба бериш учун куч олиш учун юнон фалангалари ҳужумни югуришда бошлади. Фаланганинг зарбаси даҳшатли еди, Форс қўшинининг биринчи сафлари тор-мор этилди. Бироқ, форслар қаршилик кўрсатишди ва ўз навбатида юнонларни энг заиф ҳимояга эга бўлган марказда босишни бошладилар. Юнон марказини осонгина ёриб ўтган форслар ғалаба қозонганларини тасаввур қилиб, юнон лагерига чуқурроқ киришди. Аммо уларнинг орқасида ёпилган юнонлар, қанотларда туриб, чекиниш йўлини кесиб, уларни уришни бошладилар. Соҳилга қочган баъзи форслар ўз кемаларига чиқишга муваффақ бўлишди, бошқалари эса йўлда ботқоқликда ҳалок бўлишди. Афиналиклар 7 та форс кемасини қўлга олиб, уларни йўқ қилдилар. Форслар қолган кемаларни денгизга олиб чиқдилар.
Геродотнинг ёзишича, бу жангда 192 афиналик ва 6400 форс ҳалок бўлган. Ёдгорлик стеласида ҳалок бўлган афиналикларнинг исмлари қайд этилган, аммо Марафонда ўлган платаликлар ва қуллар рўйхатга кирмаган. Ҳалок бўлган форсларнинг сонига келсак, бу ҳақиқатан ҳам ҳисобланган, чунки афиналиклар маъбуда Артемидага ўлдирилган ҳар бир киши учун бир эчкини қурбон қилишга ваъда беришган. Улар бу ваъдани дарҳол бажара олмагани учун йилига 500 та эчки сўйишга қарор қилишди.
Доро ва забт этилган халқлар
Доно, адолатли ҳукмдор ва шарқ деспотларининг энг яхшиси сифатида Доро ҳатто душманларининг ҳурматига сазовор бўлган. Марафон жангида қатнашган Эсхил ўзининг "Форслар" асарида юнонлар бошига жуда кўп офатларнинг сабабчиси бўлган бу подшоҳ ҳақида жуда илиқ гапиради. Яҳудийлар ҳам у ҳақида миннатдор хотирани сақлаб қолишди: ҳукмронлигининг 2-йилида у Қуддуснинг 2-маъбадини қуриш бўйича ишларни давом эттиришга рухсат берди (Езра китобига кўра) ва 6-йилда маъбад муқаддас қилинди. Диодорнинг сўзларига кўра, мисрликлар бу подшоҳни қонун чиқарувчи фиръавнлар билан тенг равишда ҳурмат қилишган; ҳатто узоқ Карфагенликлар ҳам унинг ҳокимиятини тан олишган.
Умрининг охирларида Доро муайян қийинчиликларни бошдан кечира бошлади; хусусан, милоддан аввалги 486 йилда Миср исён кўтарди. Қўзғолонга оғир солиқ зулми ва минглаб ҳунармандларнинг Суза ва Персеполисда қирол саройлари қуриш учун Эронга сургун қилиниши сабаб бўлган.
Геродотнинг сўзларига кўра, Доро Миср ва Афинага қарши юришни шахсан ўзи бошқаришни ният қилган, аммо бу йиғилишлар пайтида унинг ўғиллари ўртасида қироллик учун катта жанжал бошланган, чунки Форс одатига кўра, Доро юриш олдидан ўз ворисини тайинлаши керак эди. Доро тахтга ўтирмасдан олдин ҳам биринчи хотини Гобряснинг қизидан учта ўғил ва ўтиргандан кейин Кирнинг қизи Атоссадан яна тўртта ўғил кўрди. Олдинги ўғилларнинг каттаси Артобазан, кейин туғилганлардан эса Ксеркс эди. Турли маликаларнинг тўнғич ўғиллари сифатида иккаласи ҳам ҳокимиятга даъво қилишган. Шундай қилиб, Артобазан ўзини уруғнинг энг каттаси деб таъкидлади ва барча халқлар орасида одат бўйича ҳокимият энг каттага тегишли эканлигини айтди. Ксеркс ўз даъволарини унинг Кирнинг қизи Атоссанинг ўғли, Кир эса форсларни озод қилувчи эканлиги билан асослаган. Бундан ташқари, Артобазан Доро шоҳ бўлишидан олдин туғилган ва Ксеркс Доро тахтга киргандан кейин, у форслар ҳукмдори бўлганида туғилган.
Доро милоддан аввалги 486 йил октябр/ноябр ойларида, 64 ёшида, Мисрдаги Псамметих IV бошчилигидаги қўзғолонни тинчитишга улгурмасдан вафот этган. Кўп сонли релефлар билан безатилган Доро қабри Персеполис яқинидаги Нақше-Рустам қояларида жойлашган. Эшик кирадиган қабрда учта катта саркофаги улкан бўшлиқларда жойлашган бўлиб, улардан бирида Доронинг жасади, қолган иккитасида эса унинг оила аъзоларининг жасадлари жойлашган. Қабрга кириш тўртта устунли айвондан ташкил топган. Ҳайкалтарошлик тасвирлари айвон узра кўтарилади. Доро ўзининг сарой аъёнлари билан ўралган ҳолда, ўзига хос антропологик ва этнографик хусусиятлари билан батафсил тасвирланган давлатнинг ўттиз халқи вакиллари тутган тахтда ўтиради. Расмлар барча ўттизта вакилнинг миллатини кўрсатадиган ёрлиқлар билан акс эттирилган.
Геродотнинг ёзишича, Доро ҳукмронлиги 36 йил давом етган. Доро вафотидан кейин тахт Ксерксга ўтди, унда бош ролни Атосса ўйнади, Геродотнинг айтишича, Доро қўл остида у ҳамма нарсага қодир эди. Ктесийнинг ёзишича, Доро 31 йил ҳукмронлик қилган ва 72 ёшида касалликдан вафот этган.
Абу Муслим тайёрлади
