Бир пайтлар туркийлар дунёнинг кўп қисмини бошқарган вақтлар бўлган. Улар давлатлар тузган ва давлатларни йўқ қилган. Хитойдан Мисргача, Венгриядан Ҳиндистонгача туркий ҳукмдорлар ҳукумат тизгинини қўлларида ушлаб туришган. Турк хоқонлиги, Хазар хоқонлиги, Олтин Ўрда, Илхонлар давлати, Темур (Тамерлан) империяси, мамлуклар Мисри, Буюк Мўғуллар давлати, Усмонийлар империяси - бу жаҳон тарихи ва маданиятига улкан ҳисса қўшган буюк туркий давлатларнинг кўринадиган қисмидир.
Ҳозирги кунда туркийларнинг асосий қисми мусулмонлар. Лекин ҳар доим ҳам шундай бўлмаган. Исломни қабул қилган биринчи туркийлар хазарлар эди. Бу 737 йилда, Марвон ибн Муҳаммад (688-750) араб қўшини муваффақиятли ҳарбий юриш ўтказиб, хоқон ва унинг даврасини тинчлик эвазига ислом динини қабул қилишга мажбур қилганидан кейин содир бўлди. Янги дин Хазарияда осонликча илдиз отгани йўқ, аҳолининг кўпчилиги мусулмон бўлгунича деярли уч аср ўтди.
Ўрта Осиёдаги воқеалар бутунлай бошқача сценарий бўйича кечди. 751 йилда ҳозирги қозоқ-қирғиз чегарасидан унча узоқ бўлмаган Атлах шаҳри яқинида араб халифалиги қўшинлари Хитой Тан империяси қўшинлари билан тўқнашади. Хитой армияси турлича бўлиб, уларни қул қилганлар учун жанг қилишни истамаган қарлуқ туркларининг отрядларини ўз ичига олган. Жангнинг ҳал қилувчи палласида қарлуқлар араблар томонига ўтиб, жанг натижасини ҳал қилдилар. Бу ғалаба туфайли Ўрта Осиё ҳудудининг катта қисми Араб халифалиги таркибига кирди.
Ўрта Осиёдаги туркий халқлар ислом дини билан танишиб, аста-секин янги динни қабул қила бошладилар. 10-асрнинг охирига келиб, маҳаллий аҳолининг катта қисми аллақачон мусулмон эди, гарчи маълум ҳудудларда буддизм ва насронийлик ўчоқлари мавжуд бўлган, шунингдек, кўплаб бутпараст культларнинг тарафдорлари, айниқса кўчманчи қабилалар орасида мавжуд эди.
10-аср Ўрта Осиёнинг бир қанча ҳудудларида қудратли туркий давлатларнинг вужудга келган асри бўлди. 962 йилда қўмондон Алп-Текин Афғонистоннинг Ғазна шаҳрини эгаллаб, у ерда Ғазнавийлар давлатини тузди. Рекорд вақт ичида, Алп-Текиннинг ворислари остида, янги мусулмон кучи бутун Афғонистонни, замонавий Покистон, Эрон ва Туркманистоннинг кўп қисмини ўз ичига олди.
Ғазнавийлар давлати ислом динининг тарқалишига ҳар томонлама ҳисса қўшди, айниқса илгари у ҳақида эшитилмаган ҳудудларда. Масалан, Афғонистоннинг ҳозирги пойтахти Кобул Х асрда буддизм марказларидан бири бўлганини кам одам билади. Шаҳар ва унинг атрофида кўплаб буддист монастирлари мавжуд эди. Бу ҳол Кобулни уни Ҳиндистонга йўлда мусулмонлар қўрғонига айлантирган Ғазнавийлар қўшини томонидан босиб олинмагунча давом этди.
13-аср бошларида Чингизхоннинг мўғул-туркий қўшини Хоразм ва Афғонистонни қор кўчкисидек босиб ўтди. Босқинчилар қадимий шаҳарлар ва кўплаб қишлоқларни вайрон қилишди. Кейин Чингизхон саркардалари хўжайинининг буйруғига биноан шимолга Эрон ва Кавказ орқали ҳаракатланиб, Волга Булғорияси ҳудудига етиб боришди ва у ерда биринчи мағлубиятга учрадилар. Бир пайтлар Булғория Хазар хоқонлиги таркибига кирган, аммо 922 йилда исломни қабул қилиб, мустақиллигини ҳимоя қилган.
1236 йилда Волга Булғорияси мўғуллар томонидан босиб олинди ва кейинчалик Олтин Ўрда улусларидан бирига айланди. Волга Булғориясидан кейин Россия ва Шарқий Европанинг катта қисми мўғул-татар қўшини томонидан босиб олинди. Мўғул қўшинлари қўмондони Ботухон (1209-1255) ўз қўшинига Дашти Қипчоқнинг барча туркий халқлари ва қабилаларини, биринчи навбатда, кўп отлиқ қўшинга эга бўлган ва узоқ масофаларга ҳаракатлана оладиган кўчманчи халқларни бирлаштиришга ҳаракат қилди. Боту қўшинларининг ғарбга, Европага юриши пайтида унинг жангчиларининг аксарияти туркийлар эди. Улар орасида мусулмонлар ҳам кўп эди. Кейинчалик бу омил Олтин Ўрданинг исломлашувида катта роль ўйнади.
Ботухоннинг ворислардан бири Берке (1209-1266) ислом динини қабул қилиб, ўз даврасида иложи борича кўпроқ мусулмонлар бўлишга интилади. Шу билан бирга, у эҳтиёткор бўлиб, исломни қабул қилишга ҳали тайёр бўлмаганларга янги динни куч билан киритишга ҳаракат қилмади. Бу сиёсат Буркега жангчиларнинг аксарияти бутпарастлар, насронийлар ва буддистлар бўлган кўп миллатли армия устидан назоратни сақлаб қолишга имкон берди.
Олтин Ўрдада кенг кўламли исломлаштириш фақат Ўзбекхоннинг ҳокимият тепасига келиши (тахминан 1283-1341 йиллар) билан амалга оширилди. Шу билан бирга, алоҳида ноёнлар (князлар) хонга қуролли қаршилик кўрсатдилар, аммо мағлубиятга учрадилар. Бу ғалабадан сўнг Ўзбек исломлаштиришга қарши бўлган кўпчиликни жисмонан йўқ қилди.
Лекин ҳамма жойда ҳам мусулмонлар ўз душманларини мағлуб эта олмадилар. Ўрта Осиёда Чингизийлар томонидан ташкил қилинган Чиғатой улусида ислом динига босқичма-босқич ўтиш жараёни Хон Тармаширин (1326-1333) томонидан бузилди. Балки, Ўзбекхондан ўрнак олиб, барча туркийларнинг ислом динини ўз ихтиёри билан қабул қилишини кутмасдан, воқеаларни зўрлашга қарор қилгандир. Тармаширин нафақат шахсан ўзи учун янги динни қабул қилди, балки ўзининг барча фуқароларини ота-боболарининг диний маросимларидан воз кечишга мажбур қилди. Бу вақтга келиб Ўрта Осиё аҳолисининг кўпчилиги аллақачон мусулмон эди, лекин кўчманчилар орасида мусулмонлар кам эди.
Улар ўз хонларининг кучишлатар усулларини маъқулламай, исён кўтардилар. Тармаширин ўлдирилди, унинг ўрнига қўзғолончилар Бузанхонни, кейин эса Женкшини тахтга ўтқаздилар. Бу хонлар католик черкови билан алоқалар ўрнатиб, улус аҳолиси ўртасида христиан миссионерларига ваъз қилишга рухсат бериб, исломга қарши сиёсат юритишга мажбур бўлдилар. Бироқ 14-асрнинг ўрталарига келиб, Чиғатой улусини исломлаштириш тугалланди. Ўрта Осиёда христианлик ва буддизмнинг сўнгги ўчоқлари Амир Темур даврида (1366-1405) йўқ қилинди.
11-аср бошларида салжуқий туркларининг қабилалари Туркманистон ва Эронда босқинчилик юришларини бошладилар. 1055 йилда улар Бағдодни, сўнгра бутун Ироқни эгалладилар. 1071 йилда Манцикерт жангида салжуқийлар Византия қўшинини тўлиқ мағлуб этишди. Шундан сўнг улар 11-асрнинг охирларида қўлга киритган Анадолуга кўчиб ўтдилар.
Муваффақиятларидан илҳомланган салжуқийлар аллақачон Константинополга ҳужум қилишни режалаштирган эдилар. Византия империяси фалокат ёқасида эди ва бунинг олдини олиш учун император Рим Папасидан ёрдам сўради. Папа бу чақирувга жавоб берди. Натижада Ғарбий Европа давлатлари биргаликда Биринчи салиб юришларини уюштирдилар, бу юришлар давомида салжуқийлар бир неча бор оғир мағлубиятга учрадилар ва мусулмон дунёси Қуддусдан маҳрум бўлди.
Византия Анадолудаги қирғоқбўйи ҳудудларини қайтариб олишга муваффақ бўлди, лекин унинг шарқий қисми Салжуқийлар давлати тасарруфида қолди. Салжуқийлар назорати остидаги ҳудудларда маҳаллий насроний аҳолининг бир қисми ислом динини қабул қилган.
13-асрда мўғул босқинчилари томонидан Ўрта Осиёдан қувиб чиқарилган туркман қабилаларининг Анадолуга оммавий кўчиши бошланди. Ушбу қабилалардан бири Византия билан чегарадош ҳудудга кўчиб ўтиб, янги мусулмон давлати - Усмонийлар империясининг пайдо бўлиши учун замин ҳозирлади.
13-аср бошларида Анадолуда салжуқийлар томонидан тузилган Коня султонлиги Яқин Шарқдаги энг қудратли мусулмон давлатларидан бири эди. Салибчилар томонидан берилган зарбалардан қутулган салжуқийлар нафақат қаршилик кўрсатишга, балки минтақада ўз кучларини сезиларли даражада мустаҳкамлашга муваффақ бўлдилар. Султонлар Кай-Кавус I ва Кай-Кубод I даврида салжуқийлар давлат чегараларини кенгайтириб, Ўрта ер денгизи ва Қора денгиз соҳилларига етиб бора олдилар.
Кония салжуқийларининг муваффақиятлари мўғул қўшинларининг босқинига чек қўйди. 1236 йилдан Коня султонлиги Мўғуллар империясининг вассалига айланди. Мўғуллар Кўсе-дағ жангида салжуқийларга ҳал қилувчи зарба бердилар, тажрибали қўмондон нўён Байжу мусулмонларни оғир мағлубиятга учратди. Шундан сўнг давлатнинг катта қисми мўғул қўшинлари томонидан босиб олинди ва ички тартибсизликлар янада кучайди. Қочқинлар оломони ғарбга, нисбатан тинч бўлган Византия чегараларига югурдилар.
Салжуқийлар Анадолуда бор-йўғи бир ярим аср ичида нафақат кучли давлат, балки моҳиятан мусулмончиликнинг ажойиб маданиятини ҳам ярата олдилар. Салжуқийлар Кичик Осиёга келишидан олдин маҳаллий аҳолининг катта қисми насронийлар бўлган бўлса, 12-аср ўрталарига келиб бу ҳудудда ислом дини тўлиқ ҳукмронлик қилган. Бу Салжуқий султонларининг насронийларга нисбатан мослашувчан сиёсати ва исломга ўтишни рағбатлантирадиган чоралар туфайли содир бўлди.
Мўғулларга қарам бўлиб қолган Коня султонлиги борган сари инқироз тубига ботиб борди – давлатнинг қулаши муқаррар эди. Бундай вазиятда туркманларнинг қайи қабиласи сардори Эртўғрул Ғарбий Анадолуда кичик бир бейлик – мустақил князликни тузади. Эртўғрулнинг ўғли Усмон (1299-1324) даврида бейлик ҳудуди, биринчи навбатда, Византияга муваффақиятли босқинчилик юришлари ҳисобига бир неча марта кенгайди.
Эртўғрул-Усмон бейлиги янги мусулмон давлати - Усмонийлар империясининг куртагига айланади. Баъзи тарихчилар Эртўғрул ва Усмон ҳукмронлиги ҳақидаги далилларга фақат умрбод ҳеч қандай ҳужжат сақланиб қолмаганлиги ва Усмонийлар империясининг асосчилари ҳақидаги барча маълумотлар кейинги манбалар, қайта ҳикоялар ва афсоналарга асосланганлиги сабабли шубҳа қилишади. Бу ёндашув аниқ бир томонламаликдан азият чекади, чунки тарихда бизга фақат афсоналар орқали маълум бўлган ва кейинчалик хроникаларда эслатиб ўтилган кўплаб машҳур шахслар мавжуд. Руснинг асосчилари - Рурик, Кароматчи Олег ва малика Ольга - улар ҳақида жуда кам ёзма хабарлар сақланиб қолганлигини эслаш кифоя.
Усмон Бейлиги нафақат ўзининг кичиклиги ва аҳамиятсиз таъсири, балки унинг ҳудудида мусулмонлар христиан аҳоли массаси орасида диний озчилик бўлганлиги учун ҳам ҳали тўлиқ империя эмасди. Фатҳ қилинган ерларга мусулмонларни жалб қилиш учун Эртўғрул, сўнгра Усмон ўзларини эътиқод учун курашувчи – ғозийлар деб эълон қилдилар. Бу уларга Византияни Анадолудан сиқиб чиқара бошлаган кичик, аммо яхши мотивланган армия яратиш имконини берди. Бу даврда туркманлар амалда янги масжидлар қурмаганлар: собиқ христиан черковлари ибодат уйлари сифатида фойдаланилган.
Мусулмонлар сонининг ўсиши ва изчил исломлаштириш сиёсати Усмонийларнинг кейинги муваффақиятлари учун шарт-шароитлар яратди. Усмоннинг ўғли Ўрхон (1324-1362) даврида мунтазам қўшин, жумладан яничалар корпуси тузилиб, Анадолудаги Византиянинг энг муҳим шаҳарлари: Никеа (Изник), Пруса (Бурса) ва Никомедия (Измит) босиб олинди. Византиядаги фуқаролар урушига аралашиб, Ўрхон Европада плацдарм ҳозирлади, унинг ёрдамида Усмоний султонлари кейинчалик насроний давлатларига қарши ҳужум бошлади. Ўрхон даврида Бурса пойтахтга айланди ва у ерда илк Усмонийлар масжидлари қурилиши бошланди.
14-аср бошларида Коня султонлиги якуний барбод бўлгач, бутун Анадолу туркман қабилалари томонидан улар аслида мустақил давлатлар бўлган бейликларга бўлинган. Бироқ, Султон Ўрхон даврида аллақачон бейликларнинг бир қисми Усмонлилар ҳукмронлигига бўйсунган. 15-асрнинг охирига келиб, Анадолунинг марказий ва шарқий минтақаларининг аксарияти деярли бутунлай исломлаштирилди. Насроний аҳолиси фақат қирғоқбўйи ҳудудларида устунлик қилишда давом этди.
15-асрнинг иккинчи ярмида Қрим хонлиги - Олтин Ўрда парчаланиши пайтида пайдо бўлган ёш туркий давлат Қрим ярим оролининг фақат бир қисмини назорат қиларди. Феодоро ва Генуя православ князлиги денгиз ва қуруқлик савдосининг катта қисмини ўз қўлида ушлаб турарди. Ўша пайтда Қримнинг мусулмон аҳолиси умумий аҳолининг 30% дан кўпини ташкил этмаган. У, асосан, 11-асрда Қрим ерларига жойлашиб олган туркий қипчоқларининг авлодларидан иборат эди.
1475 йилда Усмонийлар империяси ярим оролнинг насроний давлатларига қарши бир қатор ҳарбий юришларни бошлади. Феодоро князлиги вайрон қилинди, Генуя колониялари йўқ қилинди. Уч йилдан сўнг, 1478 йилда Усмонийлар империяси Қрим хонлигини ўзининг протекторатига айлантирди. Бу яриморолни исломлаштириш жараёнини бошлашга имкон берди ва 17-аср охирида якунланди. Бу вақтга келиб мусулмонлар Қримда тўлиқ ҳукмронлик қилишди. Нисбатан кичик насронийлар жамоаси асосан юнон православлари, шунингдек арманлар эди.
Қримнинг Россия томонидан босиб олиниши арафасида, 18-асрда, қрим насронийларининг аксарияти Екатерина II буйруғи билан Азов вилоятига депортация қилинди - қисқа вақт ичида Қрим татарлари давлати бутунлай туркий ва мусулмон бўлиб қолди.
Айрим туркий халқларнинг исломлашув жараёни 19-асрда ҳам давом этди. Шундай қилиб, баъзи Шарқий Қозоғистон қабилалари ўз ерлари Россия империясига қўшиб олинган даврдаёқ исломни қабул қилганлар. Ислом динини қабул қилиш туфайли туркийлар мусулмон дунёси ютуқларига, унинг маданияти ва анъаналарига қўшилиш имкониятига эга бўлдилар. Шу билан бирга, туркий халқлар ислом цивилизацияси оғир иқтисодий ва сиёсий инқирозни бошидан кечираётган бир пайтда унинг ривожига янги туртки берди.
Абу Муслим тайёрлади
