Халдейлар (акадча māt Kaldu, ибронийча כַּשְׂדִּים — Касдим, арамейча)
Улар оромий тилида гаплашган. "Халдейлар" сўзи (аслида - "Касдим", қадимги ибронийча כַּשְדִּйĝ) Библияда бир неча марта - масалан, Хабаққук (Ҳаб. 1:6) ва Еремиё (Ерем. 32:42) пайғамбарларда), Жудит китобида (Юдиф 5:6) ва бошқа кўплаб жойларда эслатиб ўтилган. Кейинчалик Бобилдаги руҳонийлар табақасигина халдейлар деб аталган. Улар астрономия билимлари билан ажралиб туришганлиги сабабли, астрономия ва астрологияни ажрата бошлаганларидан сўнг, Қадимги Римдаги халдейликлар гўёки юлдузларнинг жойлашуви бўйича келажакни белгилаш санъатини биладиганларнинг барчаси деб аталганлар. Жодугарлар, афсунгарлар, сеҳргарлар, фолбинлар ва мунажжимлар халдейлар деб атала бошланди. Беда Достопочтенный таъкидлашича, туғилган Исога сажда қилиш учун келган сеҳргарлар Халдей сеҳргарлари бўлган ва у ҳатто уларнинг исмларини ҳам кўрсатди: Каспар, Валтасар ва Мелхиор.
Халдейлар ҳақида биринчи марта милоддан аввалги 878 йилда, Оссурия шоҳи Ашурназирпал II йилномаларида тилга олинган. Улар Форс кўрфазининг қирғоқларида, Дажла ва Фуротнинг қуйи оқими бўйлаб ботқоқ ва кўллар ҳудудида яшаган. Милоддан аввалги 9-асрда халдейлар Бобилнинг жанубий қисмини мустаҳкам эгаллаб, аста-секин шимолга қараб ҳаракат қилишди, шу билан бирга қадимги Аккад/Бобил маданияти ва динини қабул қилишди. Барча халдей қабилалари ярим кўчманчи турмуш тарзини олиб борган ва чорвачилик (Аюб 1:17), балиқчилик ва деҳқончилик билан шуғулланган. Олтита халдей қабилалари (Бит) маълум; миххат манбаларидан маълумки, улар уруғларда (аниқроғи, ўз бошлиқлари назорати остидаги) яшаган:
Бит-Якин (Элам билан чегарадош қабила),
Бит-Дакури (энг катта қабила),
Бит-Амукани,
Бит-Адини,
Бит-Шилини
Бит-Ша’алли,
Улар бир-биридан ҳам, касситлар уни Кардуниаш ("Карду мамлакати", яъни халдейлар) деб аташган ва оссурияликлар Kaldu мамлакати Калду аташган Жанубий Бобилни ўз назоратига олишга уринаётган оссурияликлардан ҳам мустақилликни сақлаб қолишга интилган.
Милоддан аввалги 851 йилда Оссурия шоҳи Салманасар III халдей князлари Бит-Дакури, Бит-Амукани ва Бит-Якинни солиқ тўлашга мажбур қилди. Оссурия шоҳлари Шамши-Адад V ва Адад-нирари III милоддан аввалги 803 йилда, милоддан аввалги 796 йил ва милоддан аввалги 785 йилда улар билан уруш олиб борганлар, Приморьенинг барча халдей князларини солиқ тўлашга мажбур қилишган.
Милоддан аввалги 744 йилда Оссурия шоҳи Тиглатпаласар III (милоддан аввалги 745 - 727 йиллар) Бобилга бостириб кирди ва Сиппардан Форс кўрфази ботқоқларигача бўлган ҳудудда иттифоқдош халдей қабилаларини мағлуб этди ва "Шумер ва Аккад шоҳи" унвонини олди. Бобил Оссуриянинг ўз устидан ҳокимиятини тан олишга мажбур бўлди. Бобил шаҳарларининг руҳоний доиралари, амалдорлари ва савдогарлари аста-секин Оссурия ҳукмронлигининг кучли таянчига айланиб, мамлакат мустақиллиги учун курашда ташаббус халдеийлар ва қуйи шаҳар аҳолиси қўлига ўтди. Милоддан аввалги 732 йилда Бобил сулоласининг тугаши Оссурия, халдейлар ва Элам ўртасидаги Бобил мероси учун кураш учун сигнал бўлиб хизмат қилди.
Бобилни забт этиш
Шаҳзода Бит-Амуккани Укин-Цир Бобилни егаллаб, у ерда уч йил ҳукмронлик қилди, Оссурия шоҳи Тиглатпалассар III эса оромийлар пойтахти Дамашқни қамал қилди. Уни бир ёқли қилгандан сўнг, Оссурия шоҳи халдейлик Набуушабшига қарши чиқди: шаҳзода Бит-Шилини ўзининг Саррабан шаҳри деворлари олдида қатл қилинди, Бит-Шалдан Закиру ўз фуқаролари билан асирга олинди ва ниҳоят, Укин-Цир узоқ муваффақиятли қамалдан сўнг, Сапею қалъасини топширишга мажбур бўлди. Кейин Балас Бит-Дакурский ва Мардук-апла-иддин Бит-Якинский ўлпон тўлади. Тиглатпалассар ўзига Пулу исмли Бобил тожини олди; унинг вориси Шалманесер V ҳам худди шундай қилди ва Улулай номини олди.
Кейин милоддан аввалги 8-асрнинг охирига келиб Оссурия ҳокимиятининг пасайиши бошланди ва халдейлар қадимий Ур (Инжилдаги "Халдей Ури" (Ибт. 11:28) ибораси Инжил олимларининг фикрига кўра, бошқа шаҳар, эҳтимол Месопотамиянинг юқори қисмидаги), Ниппур, Киш, Куфа ва Сиппар шаҳарларида пайдо бўлади. Улар бирлашишга мойиллик пайдо бўлади. Ҳукмдор Бит-Якин аллақачон халдейлар шоҳи унвонига эга бўлди. Улулай вафотидан сўнг халдей шоҳи Мардук-апла-иддин II Оссурия ҳукмронлигига қарши чиқди ва Бобилни қўлга киритиб, у ерда 12 йил (милоддан аввалги 721-710-йиллар) ҳукмронлик қилди, Элам шоҳи Хумбонигашга таяниб, унинг қийинчиликларидан фойдаланган ҳолда ҳукмронлик қилди. Сурия ва Арманистонда Оссурия шоҳи Саргон II Оссурияга қарши иттифоқ тузишга ҳаракат қилди ва шу мақсадда ҳатто Яҳудо шоҳи Езикейнинг олдига ҳам хабарчилар юборди. Бироқ, бобилликлар Оссурияга қарши сиёсати Бобил қўшинларининг тўлиқ кучини талаб қиладиган ва унинг аҳолиси елкасига оғир юкни юклаган халдей князининг режимидан норози эдилар, шунинг учун Саргон II Мардук-апла-иддин устидан ғалаба қозонганидан кейин (710), бобилликлар томонидан озод қилувчи сифатида кутиб олинди. Мардук-апла-иддин Эламга қочди, лекин Саргон II вафотидан кейин милоддан аввалги 710 йил у Бобил тахтини қайта эгаллади. Бу сафар у бор-йўғи 9 ой ҳукмронлик қилди, Кишда оссурияликлар томонидан енгилди ва яна қочиб кетди.
Халдейлар марказий Месопотамиядан қувиб чиқарилди. Милоддан аввалги 700-йилда Мардук-апла-иддиннинг Бобилни эгаллашга янги уриниши муваффақиятга эриша олмади: Мардук-апла-иддин мағлубиятга учради, ўз тарафдорлари билан Приморега (қадимги Шумер), у ердан Эламга қочиб кетди. Мардук-апла-иддиндан ўч олмоқчи бўлган Оссурия шоҳи Синаххериб, айниқса, шу мақсадда Форс кўрфазида флот қуради ва ўз қўшинларини олиб бориб, халдей шаҳзодаси кичик мулкка эга бўлган Элам қирғоқларини вайрон қилади. Бироқ, юриш пайтида оссурияликлар томонидан олинган асирлар орасида Мардук-апла-иддин йўқ эди: оссурияликлар келишидан бир неча ой олдин у табиий сабаблардан вафот этган бўлиши мумкин.
Бу вақтда халдейлик Мушезиб-Мардук (юнонча: Μεσησιμόρδακος, оссур. Шузубу-халдей) Бобилни эгаллаб, Элам билан вассал муносабатларга киришиб, Эсагила ибодатхонаси хазиналари билан унинг ҳомийлигини сотиб олди (милоддан аввалги 692-689-йиллар). Иттифоқчилар милоддан аввалги 691 йилда Дажла бўйидаги Ҳалулда Синахериб қўшини билан учрашдилар, қонли жанг иккала томонга ҳам ғалаба келтирмади, аммо Элам шоҳи Ҳумпаннименнинг кутилмаган ўлими ишни бошқача тус олдирди. Бобил босиб олинди ва вайрон бўлди, Ассархаддон қўшилишидан кўп ўтмай Урда Оссурия ҳокимига босим ўтказаётган Меродах-Баладан Набу-зиру-киниш-лишир ўғли билан муомала қилишга мажбур бўлди. Эламга ҳайдаб юборилиб, у ўлдирилган. Унинг укаси Наид-Мардук ўз ихтиёри билан бўйсунди ва Бит-Якинда вассал сифатида тан олинган. Милоддан аввалги 677 йилда Бит-Дакур шаҳзодаси Шамаш-ибни исён кўтарди, аммо қўлга олинди ва унинг ўрнига содиқ Набу-Шаллим келди.
Шамашшумукиннинг Ашурбанипалга қарши қўзғолони чоғида халдейлар биринчисининг тарафини олдилар ва у йиқилганидан кейин ҳам узоқ вақт қаршилик кўрсатдилар. Якуний мағлубиятдан сўнг, уларнинг шаҳзодаси, Меродач-Баладаннинг набираси Набу-бел-шуме Эламга қочиб кетмоқчи эди, лекин сотиб қўйишларидан қўрқиб, у ўз жонига қасд қилди. Ашурбанипал, унинг сўзлари билан айтганда, "Халдеяни оёқ ости қилди ва унга Ашур худосининг бўйинтуруғини қўйди". Милоддан аввалги 648 йилдан кейин Бобилдаги барча халдей князликлари тугатилди. Жанубда Туртан Бел-ибни бошчилигидаги Оссурия вилояти ҳукумати жорий этилди. "Халдей" этноними Бобилнинг ўзида истеъмолдан чиққан. Халдейлар ва бобилликлар ўртасидаги этник тўсиқ бузилди. Бобиллашган халдейлар мамлакат аҳолисининг асосий қисмини ташкил қилган. Шунинг учун қўшни халқлар Бобил аҳолисини халдейлар деб аташган.
Янги Бобил шоҳлиги
Милоддан аввалги 625 йилдан Бобилда янги Бобил халдейлар сулоласининг асосчиси Набополассар ҳукмронлик қилди. Набополассар Урукни эгаллади (милоддан аввалги 616 йил), кейин асосан Мидия ёрдами билан Оссуриянинг қадимий пойтахти Ашурни (милоддан аввалги 614 йил) эгаллади. Милоддан аввалги 612 йилда Набополассар скифлар ва мидияликлар билан бирлашиб, Оссурия пойтахти Ниневияни эгаллади.
Бир неча ўн йиллар давомида халдеийлар Янги Бобил ҳокимиятининг бошида туришган, Навуходоносор ҳам Яҳудо шоҳлигини забт этиш орқали уни кенгайтирган ва қадимги дунёда охирги марта буюк семит монархиясини ташкил қилган. Библияда Навуходоносор "Халдейлар шоҳи" деб аталади (2 Пар. 36:17). Ички фаолият шаҳарни ободонлаштириш, босқинларга қарши мустаҳкамлаш, зиёратгоҳларни тиклаш, канал тармоқларини тартибга солиш, аҳолининг айрим қисмларининг қарама-қаршилигини юмшатишга қаратилган эди. Бироқ, буларнинг кейингисига ҳали эрта эди: Халдийлар сулоласи бардош бермади ва охирги Бобил шоҳи "бобиллик" Набонид (милоддан аввалги 556-539) бўлди. Берос Навухадоносорни "Халдейлар ва Бобил шоҳи" деб ҳам атаган. Аммо чет эллик форслар ҳукмронлиги остида бирлашиш катта муваффақиятларга олиб келди ва тез орада Ғарбда иккала этнографик атамани фарқлаш тўхтатилди. Форс истилоси халдейлар салтанатига барҳам берди.
Халдейлар коҳинлар сифатида
Бобил коҳинларининг астрономияси ва астрологияси қадимги дунёда яхши маълум бўлган. Страбон тўртта буюк "Халдей" астрономларини эслатиб ўтади: Киден, Набуриан, Судин ва Селевкиялик Селевк. Эллинизм даврида халдейлар номи ўзининг "илми" билан Бобил коҳинларининг номига айланди. Ктесийнинг сўзларига кўра, халдейлар Мисрдан уларнинг коҳинлар катасини ташкиллаштирган, уларга барча илоҳий ва инсоний доноликни ўргатган Бел билан бирга келган. Шундай қилиб, халдейлар сеҳргарлар, друидлар ва брахманлар билан бирга коҳин файласуфлар ва жаҳон донишмандлари обрўсига эга бўлдилар. Бу фикр ҳукмронлик қилди. Халдейлар Бобил маданиятининг синонимига айланди. Улар астрология ва астрономия асосчилари (Diod., II, 3 1, айтмоқчи, уларнинг минг йилликларни қамраб олган кузатишлари ҳақида гапиради), руҳнинг ўлмаслигини биринчи бўлиб эълон қилганлар (Paus. 4, 32), математиклар (Porphyr. v. Pythag. 9) ва табиатшунослар, теософлар ва бошқалар ҳисобланган. Ҳатто Зардушт дини ҳам улар билан боғланиб, уни халдейларнинг шогирди деб эълон қилган (Ammian Marcel. 23.6) ва ҳоказо.
Бутун дунёда ўзларини халдейлар деб атайдиган дайди лўттибозларни учратиш мумкин эди. Катон аллақачон римликларни уларга қарши огоҳлантирган (De agricult., 5). Милоддан аввалги 139 йилда Сенат Римдан халдейларнинг тўдасини қувиб чиқарди, бироқ тез орада бир консулнинг жасадида халдей ёрлиғи топилди (Plut. Mar. 42.). Сулла (Plut. S. 73), Цезарь, Помпей, Красс халдейларга ишонган ва уларнинг башоратларини тинглашдан тортинмаган. Халдейларнинг бутун окклюзив мактаблари мавжуд эди. Родосдаги Тиберий қандайдир бир Фрасилладан Scientiam Chaldaeorum artis (Tac. Ann. VI, 20) ўрганган, аммо кейин 16-йилда Римдан халдейларни қувиб чиқарган ва астрологик китобларни тарқатишни тақиқлаган. Халдейлар императорлар саройида ва зодагонлар орасида муваффақиятга эришдилар, вилоятлар учун эса, жамоат офатларидан сўнг, Фаворин каби одамларнинг норозилигига қарамай, хурофотдан фойдаланадиган ҳақиқий офат бўлди (у Gell. 14, 1: «Adversus eos, qui Ch. appellantur»).
Бундай шароитда халдейлар ва бобилликлар ўртасидаги фарқ, умуман олганда, "халдийлар" атамасининг этнографик маъноси ҳам бутунлай унутилган эди. Буни охирги марта англаган Страбон бўлган (16, 765: Βαβυλώνιοι χαί τό των Χαλδαίων έθνος). Бироқ, Парфиянлар ва Сосонийлар даврида, айниқса, Бобил аҳолиси янги элементлар: эронликлар, сурияликлар, араблар томонидан мураккаблашгани сабабли, фарқ ниҳоят текисланди. Маданиятларнинг аралашуви ва динларнинг синкретизми назарияларнинг кучайишига ёрдам берди. Қадимги маданиятга асосланган аралаш аҳоли вакиллари, унинг асосчиларидан келиб чиққан хаёлий келиб чиқиши билан фахрланиб, Аббосийлар давридаги мусулмон арабларни ҳам ҳайратга солган. Сохта халдейлик донолиги Бобилда (Бағдод), айниқса Месопотамияда узоқ вақт сақланиб қолди (қаранг Ҳарран), бир қанча олимларни (айниқса, Собит ибн Қурра, 826-901) ва гўёки қадимги Бобил рисолалари ва гўёки Бобил дини ва фалсафаси ҳақидаги ёзувларидан таржима қилинган (араб тилига) бутун бир адабиётни етиштирди. Бу атайлаб қилинган сохталаштиришлар ҳақиқий Бобил адабиёти билан яқиндан танишгунга қадар юқори баҳоланган.
Насроний халдейлар
Ҳозирги вақтда халдейлар ёки сиро-ъалдейлар (Оссурияликлар) номи билан Месопотамия ва Форс насронийлари маълум, улар ҳам несторианлар, ҳам православликни қабул қилганлар, айниқса Рим (Халдей католик черкови) билан иттифоққа ўтганлар.
Халдейларнинг сўнгги сими Рим папаси Евгений IV томонидан белгилаб қўйилган, аммо 16-аср ўрталарида, несториан католикос Симон VII вафотидан сўнг, непотизмдан норози бўлган партия 1553 йилда Римга бўйсуниш орқали Папа Юлий II томонидан халдей патриархи этиб тайинланган ўз номзоди Иоанни ўтказганида ҳақиқий аҳамиятга эга бўлган. Католикос Симон VIII нинг фитналари туфайли у 1555 йилда Диярбакир Вали томонидан ташланган қамоқхонада ўлдирилган. Аммо у томонидан тайинланган Абд-ишо унинг вориси бўлиб, Римнинг розилигини олди.
Унинг вориси Абдуллоҳ Римга қизиқмасди, аммо кейингиларнинг барчаси у билан 18-асрнинг охиригача, улар униядан ортда қолгунга қадар муносабатларни сақлаб қолишди, аммо 17-асрда папалар унга патриархларнинг консерватив бўлинмасини жалб қилишга муваффақ бўлди: Элиа VII даврида Амидада кенгаш бўлиб ўтди, унда олти епископ билан католикос «Диодор, Феодор ва Несторий» сохта таълимотларини қоралади. Унинг ворисларидан бири Элия XI 1778 йилда каффедрани ўз оиласига бириктирмоқчи бўлиб, иттифоқни мустаҳкамлашга ваъда берган жияни Мар-Ханнани тайинлади. Аммо уни эмас, балки 1804 йилда вафот этган Элия XII ни сайлашди. Айни пайтда Мар-Ханна ўз ҳуқуқларидан воз кечмади, фақат 1830 йилда папа томонидан "Халдейлар ва Бобил патриархи" сифатида тан олинган. Бу чизиқ ҳозирда ҳақиқий халдей униатидир.
Абу Муслим тайёрлади
