Жанубий Америкада энг фантастик ва ҳайратланарли бош суяклар топилган. Улардан бири машҳур «Роқ Бош суяки» бўлиб, у 1927 йилда археолог Митчелл-Хеджеснинг қабул қилинган қизи Анна Митчелл-Хеджес томонидан майяларнинг қадимий Луантуна шаҳри харобаларидаги ибодатхонада топилган. Бош суяк тоғ кристаллидан табиий ҳажмда тайёрланган. Аввалига у пастки жағсиз ҳолда топилган, бироқ уч ойдан сўнг Анна уни 1,5 метр масофада тасодифан яна топган.
Жанубий Америкада энг фантастик ва ҳайратланарли бош суяклар топилган. Улардан бири машҳур «Роқ Бош суяки» бўлиб, у 1927 йилда археолог Митчелл-Хеджеснинг қабул қилинган қизи Анна Митчелл-Хеджес томонидан майяларнинг қадимий Луантуна шаҳри харобаларидаги ибодатхонада топилган. Бош суяк тоғ кристаллидан табиий ҳажмда тайёрланган. Аввалига у пастки жағсиз ҳолда топилган, бироқ уч ойдан сўнг Анна уни 1,5 метр масофада тасодифан яна топган.
Номаълум усталар томонидан ясалган бу буюм ноёб оптик тизимга эга. Унинг тўлқинсимон кўз чуқурликлари ёрдамида шундай нур йиғиладики, бош суяк ичида ёниб тургандай туюлади. Тахминларга кўра, маълум бурчакда жойлаштирилганида, унинг очиқ турган жағларидан кўзни қамаштирадиган ёруғлик чиқарган. Балки жозибагарлик қудратини яхши билган жозугарлар уни ўз манфаатларига ишлатган бўлиши мумкин.
«Ҳюлетт-Паккард» мутахассисларининг фикрига кўра, бундай бош суякни фақат замонавий технологиялар ёрдамида ясаш мумкин. Бир тадқиқотчининг ҳисоб-китобига кўра, уни ясаш учун камида 7 миллион иш соати керак бўлган. Бу эса қадимий усталар бундай ишга шунчалик узоқ вақт сарфлаганига ишонишни қийинлаштиради.
Бош суяк топилган қадимий ривоятларга кўра, «Роқ Бош суяки»дан ҳар қандай инсонни йўқ қилиш учун фойдаланиш мумкин бўлган. У гўёки бутун олам ёвузлигининг жисмоний ифодаси сифатида қаралган. Ҳатто бош суяк «фиръавнлар лаънати»га ўхшаб, унга тегишли бир неча тушунарсиз ўлимларга сабаб бўлган деган миш-мишлар тарқалган. Бироқ, эҳтимол, бундай гап-сўзларнинг тарқалиши Митчелл-Хеджеснинг ўзига ёрдам берган, у нафақат топилма, балки ўзининг «Хатар – менинг иттифоқдошим» китобига ҳам эътибор қаратишни истаган.
Жанубий Америкада топилган яна бир хрусталли бош суяк Британ музейида 1898 йилдан бери сақланиб келмоқда. У Анна Митчелл-Хеджес топилмасидан фарқли равишда бир бутун тошдан ясалган, бироқ табиий ҳажмга мосдир. Қизиғи шундаки, ҳар икки бош суяк ҳам аёл қиёфасида ясалган. Уларнинг асосий модели ёш индиан қизига ўхшаган.
Бу сирли бош суякларни қандай ясалганига оид турли гипотезалар мавжуд. Айримлар уларни сайёрага ташриф буюрган чет элликларнинг «сувенирлари» деб ҳисоблашади, бошқалар эса уларни Атлантидага тегишли деб таъкидлайди. Бошқа тадқиқотчиларнинг фикрича, хрусталли бош суяклар қандайдир йўсинда қадимги даврлар ҳақида маълумот сақлаб туради ва эҳтимол, бир кун келиб бу сирлар бизга маълум бўлади.
Оддий бош суяк шаклидаги буюмлар археологларни ҳайрон қолдирмайди, чунки инсон боши қадимдан муҳим аҳамиятга эга бўлган ва бош суяклар турли диний маросимларда қўлланиб келган. Масалан, ацтекларда ҳақиқий бош суяклардан тайёрланган даҳшатли ниқоблар мавжуд бўлган. Уларнинг орқа қисми олиб ташланган, пешонага эса ип ўтиш учун махсус тешик очилган. Ниқоб ичидан тош пичоқлар жойлаштирилган: бири – бурни, иккинчиси эса тилини ифодалаган. Табиийки, бундай ниқоб ҳар қандай оддий кишини қўрқувга солган.
Кентуккида (АҚШ) топилган шаман бош суяки ҳам қизиқарли. Унинг юқори тишлари олиб ташланиб, ўрнига бўри жағининг бир қисми ўрнатилган. Эҳтимол, айнан шундай артефактлар «бўриволклар» ҳақидаги ривоятлар пайдо бўлишига сабаб бўлган.
Бош суяклар баъзан амалиёт мақсадларида ҳам ишлатилган. Инклар забт этилган душманлар бош суякидан ўз қабилаларининг бошлиқлари учун косалар тайёрлашган. Улар бундай косалардан маҳаллий ичимлик – чича (кучли пиво) ичишган.
Майяларнинг машҳур «Қурбонлик қудуғи»да эса археолог-ҳавскор Эдвард Томпсон ёш эркакнинг бош суякидан ясалган тамаки қурбонлик идишини топган. Идиш ичида ҳанузгача хушбўй ёғ қолдиқлари мавжуд эди. Ацтеклар эса бош суякларни бирюза ва қора янтар билан безашган, кўзларига эса пирит дисктар ўрнатилган.
Қадимги трепанация (бош суягини ёриқ қилиш) жараёнлари ҳам олимларни ҳайратга солди. Айниқса, инклар бундай жарроҳлик амалиётларини жуда маҳорат билан бажаришган. Ҳолбуки, Африка ва Европада ҳам суякларнинг бир қисмини олиб ташлаш амалиётлари топилган, аммо бу жараёнлар асосан диний маросимлар учун ўтказилган ва ўликлар устидан бажарилган, деб ҳисобланган. Бироқ инклар бундай мураккаб жарроҳликни тирик инсонларда ўтказишган ва кўп ҳолларда улар операциядан сўнг ҳам тўлиқ ҳаёт кечиришни давом эттирган.
Перу ҳудудида илк трепанация операциялари тахминан милоддан аввалги 400 йилларда амалга оширилган.
СИРЛИ БОШ СУЯКЛАР
Инклар нафақат трепанация санъатида муваффақиятга эришган, балки сунъий йўл билан бош суягини деформация қилишда ҳам катта маҳорат кўрсатишган. Бундай усул орқали ҳайратга солувчи фантастик шаклдаги бош суяклар пайдо бўлган. Илк топилган намунавий бош суяклар тухумсимон, ғалати қаваришган бўлиб, археологларни ҳайратга солган ва уфологларни космик келгинчилар ҳақида ўйлашга мажбур қилган. Кейинроқ олимлар тушуниб етдиларки, қадимги ҳиндулар болаларининг бошини махсус арқонлар ёрдамида сиқиб, исталган шаклга келтиришган. Балки бундай «тухумбошлар» диний маросимлар учун керак бўлган.
Шунингдек, болалар бош суягининг табиий деформацияси ҳам кузатилган. Масалан, қадимги Адена маданияти (Мексика) халқлари ўз чақалоқларини кўчма бешикка жуда зич боғлаб қўйгани сабабли, уларнинг бошлари ёпиқ қисмда босилиб қолган ва шу туфайли орқа томони текислашган.
Яқинда аниқландики, наfaqat инклар, балки бошқа халқлар ҳам нейрохирургияда катта маҳоратга эришган. Франциянинг Энсисхайм қишлоғида топилган қадимий қабрда 50 ёшли эркакнинг скелети аниқланди. Уни ўрганган тадқиқотчилар бош суякда икки доирасимон тешикни топишди (биринчи тешик пешона қисмда – 6 см диаметрида, иккинчиси юқори қисмида – бир неча сантиметр каттароқ). Бу аниқ жарроҳлик йўли билан ясалган бўлиб, жароҳат ёки тасодифий шикастланиш натижаси эмас эди. Шифоланиш жараёни тўлиқ тугаллангани, инфекция излари йўқлиги эса бу одам операциядан кейин ҳам камида икки йил ҳаёт кечирганини кўрсатади. Бу жараён милоддан аввалги 5000 йилларда амалга оширилган!
1983 йилда эса Ўлик денгизнинг жанубий ғарбий соҳилидаги тошлар билан тўлиб кетган ғордан «торли бош суяклар» топилди. Улар қора рангли, чорраҳа шаклида чизилган қalin чизиқлар билан қопланган эди. Археологлар дастлаб бу чизиқлар битум билан чизилган деб тахмин қилишди, чунки ғор яқинида битум конлари мавжуд эди. Аммо анализлар натижасида чизиқлар ҳайвон териси, суяклари ва хрящларидан ажратиб олинган коллаген моддаси билан чизилгани аниқланди. Бу эса шундай хосиятга эга ёпишқоқ модда 8000 йил аввал ҳам инсонлар томонидан яратилганини кўрсатди.
1995 йил октябрь ойида Гоби чўлида топилган бош суяклар эса тадқиқотчиларни лол қолдирди. Археологлар кўзларига ишонмадилар: бир неча, аниқ инсонга тегишли бўлган бош суякларда ҳақиқий… шохлар бор эди! Ер юзида рогат одамлар яшаган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги фикр фантастикага яқин эса-да, бу қолдиқлар ҳам космосдан келган келгинчиларга тегишли эмаслиги аниқ. Эҳтимол, қадимги инсонлар ҳайвонлардан шох олиб, уларни бош суягини ўрнатишни уддалашган. Бу диний маросимлар ёки душманларини қўрқитиш мақсадида қилинган бўлиши мумкин.
Шунингдек, Жанубий Африкада 1924 йилда топилган Таунг боласининг бош суяки ҳам ғаройиб ҳисобланади. Айрим уфологлар уни ерга тегишли бўлмаган мавжудот деб ҳисоблашади. Улар бу фикрни бош суякнинг ғайриоддий шакли ва унинг ёши – 2,5 миллион йил билан изоҳлайдилар. Агар Ика тошларидаги инсонлар томонидан динозаврларнинг бўйсундирилгани тасвирланган расмларни эсласак, бу бош суяк ҳам ҳақиқатан мўъжизавий кўриниш олади.
Айрим ҳолларда сирли бош суяклар наfaqat олимларга, балки оддий одамларга ҳам катта муаммолар туғдиради. Англиядаги Беттискомб усадбасининг «фиғон қилувчи бош суяк» ҳақидаги тарих шунга мисол. Ривоятларга кўра, у XVIII асрда Африкадан олиб келинган қора танли қулга тегишли бўлган. Унинг хўжайини Жон Фредерик қулни яхши кўрар ва вафотидан кейин унинг жасадини Африкага қайтаришга ваъда берган эди. Аммо вафотидан сўнг ваъда бажарилмаган ва жасад усадба ёнидаги қабристонга кўмилган.
Шундан сўнг, уй ичида ғалати воқеалар юз берди: кечаси хонадон ичида оғринишлар, дод-вой ва сирли товушлар эшитила бошлади. Буларнинг барчаси Фредерикни қулнинг жасадини қабрдан чиқариб, уни уйдаги чердакка жойлаштиришга мажбур қилди. Қизиғи шундаки, шу кундан бошлаб уй ичида барча ғалати ҳодисалар тўхтаган.
Кейинроқ қулнинг тана қолдиқлари йўқолди, аммо унинг бош суяки мураккаб тарихга эга бўлиб, хонадонда сақланган. Жон Фредерик бош суякга жуда жиддий ёндашган ва 1847 йилда меҳмонларидан бирига шундай деган: «Ҳеч қандай арвоҳ бу уйда пайдо бўлмайди, агар у бу ерда қолса».
Кейинги авлод эгаларидан айримлари уни ташлаб қутулишга уринишган. Бир киши ҳатто бош суякни икки метр чуқурликка кўмган, аммо эртасига у ерда пайдо бўлган. Гўё у ердан ухлаб тургандай, ҳеч нарсани билмаган одамлардан кулаётгандек, уни яна хонадон ичига олиб келишга мажбур бўлишган.
Беттискомб усадбасидаги машҳур бош суяк ҳақида маҳаллий аҳоли кўплаб даҳшатли ҳикояларни сўзлаб бера олади. Масалан, айримлар унинг чердакда қўрқинчли визиллаганини бир неча марта эшитишганини таъкидлайдилар, бошқалар эса бу «талисман»нинг хотиржамлигини бузишга журъат этганларнинг тезда вафот этгани ҳақида гапиради.
Балки «фиғон қилувчи бош суяк» ҳақидаги ривоят шунчаки уйдирма бўлиши мумкин. Бундан ташқари, профессор Гилберт Коузи бош суякни текшириб чиққач, унинг қора танли қулга эмас, балки қадимги даврда яшаган аёлга тегишли эканини қатъий маълум қилди. Аммо усадбанинг ҳозирги эгалари ҳамон бош суякга тегишга журъат этмайдилар, чунки унинг қадимда ритуал қурбонлик натижасида қолгани ҳақидаги тахмин уларни қўрқувга солади. Илгари янги бино қурилганда, худоларни рози қилиш мақсадида, қурбон қилинган инсон жасади бинолар пойдеворига мустаҳкамланиб қўйилган.
Шу каби «фиғон қилувчи бош суяк» Америка Қўшма Штатларида, калифорниялик журналист А.Дж. Пьюнинг қўлида ҳам мавжуд. Унинг сўзларига кўра, бош суяк XVII асрда унинг аждодлари томонидан Франциядан Америкага олиб келинган оилавий реликвия ҳисобланган. Гўёки, у бир пайтлар инквизиторлар қўлида ҳалок бўлган оила аъзосига тегишли бўлган. «Биз уни уйдан олиб чиқишга уринишимиз биланоқ, жонхоналарни титратувчи дод эшитиларди. Агар бош суяк уй ичида кутилмаганда нола қилса, бу оила аъзоларидан бири учун тезда келадиган ўлим аломати эди», — дейди журналист. Аммо текширув натижаларига кўра, бош суяк аслида Америка ҳиндуларига тегишли бўлиб, эҳтимол, у Америкада сотиб олинган.
Бундай даҳшатли «оилавий» бош суяклар ҳақидаги ҳикоялар жуда кўп, эҳтимол уларнинг баъзилари уйдирма бўлиши ҳам мумкин. Баъзилар ўз насабини сирли тарих билан боғлашни хоҳлайди, бошқалар бу йўл билан сайёҳларни жалб қилади, яна бир қисми эса ўз номларини журнал саҳифаларида кўришни истайди. Археологларнинг ҳайратланарли топилмалари билан солиштирганда, «оилавий» бош суяклар фақатгина уларнинг эгалари орқали машҳур бўлиб кетган.
