XIX асрнинг иккинчи ярми Россия тарихида "ислоҳотлар даври" сифатида тилга олинади. Бу даврда ҳукмронлик қилган император Александр II (1855–1881) кўпинча тарихий адабиётларда "Озод этувчи" сифатида мадҳ этилади. Чунки у крепостной ҳуқуқини бекор қилди, суд, таълим, армия соҳаларида ислоҳотлар ўтказди. Аммо ушбу "озод этувчи"нинг Ўрта Осиё халқларига келтирган озор ва зулмлари, унинг аслида босқинчи бир империя раҳбари эканини очиқ-ойдин кўрсатади.
Ўрта Осиёга босқин: "цивилизация" ниқобида мустамлакачилик
Александр II ҳукмронлиги даврида Россия Империяси ўз чегараларини жануб томон – Туркистон, Бухоро, Хива ва Қўқон сингари мустақил давлатлар ҳисобидан кенгайтиришга бел боғлади. Бу ҳарбий юришлар қонли бўлди, минглаб одамлар ҳалок бўлди, бутун-бутун шаҳарлар ва қишлоқлар талон-тарож қилинди. Россия босқинчиларининг ўз ҳаракатларини оқлаш учун ишлатган асосий шиори — "ўлканинг цивилизацияга олиб борилиши" эди. Амалда эса бу – золим мустамлакачилик сиёсатидан бошқа нарса эмас эди.
Халқлар иродасини эгаллаш – ҳақоратли вассаллаштириш
Айнан Александр II даврида:
• 1865 йилда Тошкент босиб олинди.
• 1868 йилда Бухоро амирлиги Россия вассалига айлантирилди.
• 1873 йилда Хива хонлиги зўравонлик билан тўнтарилди.
• 1876 йилда Қўқон хонилиги тугатилиб, Фарғона водийси Россияга қўшиб олинди.
Бу босқинлар натижасида Ўрта Осиёдаги аҳолининг сиёсий мустақиллиги йўқотилди. Россия маъмурияти маҳаллий аҳолининг тили, маданияти, диний ҳаётига тажовуз қилди, уларни "аҳмоқ, ҳарбий жиҳатдан ночор, мутеъ халқлар" сифатида таърифлади.
Ҳарбий зўравонлик, иқтисодий эксплуатация ва ирқий кибр
Александр II ҳукумати фақатгина ҳарбий куч билан Ўрта Осиёни эгаллаб қолмаган, балки уни иқтисодий жиҳатдан ҳам эксплуатация қилишни бошлади. Қишлоқ хўжалиги ерлари тартибсиз равишда мусодара қилинди, пахта етиштиришга мажбурлаш сиёсати йўлга қўйилди, маҳаллий ҳунармандчилик йўқ қилинди.
Бундан ташқари, рус маъмурияти маҳаллий аҳолига нисбатан ирқий устунлик ғояларини илгари сурди. Улар ўзларини "ўқимишли, хирасли, цивилизацияли" деб ҳисоблаб, маҳаллий туркий ва форсий халқларни пастки ирқ деб кўрсатишга уриндилар. Бу – охиригача давом этган мустамлакачилик мафкураси эди.
Тарихий ёлғон: Александр II ни “озод этувчи” сифатида ёд этиш
Агар Россияда Александр II "крепостной ҳуқуқини бекор қилган подшо" сифатида эслаб қолинса, Ўрта Осиёда у халқларнинг манфаатларини барбод қилган, миллатнинг юрагига ханжар бўлиб қадалган шахс сифатида тарихда қолган. Унинг давридаги ҳарбий юришлар, мажбурий солиқлар, тил ва маданиятга қарши қилинган зўравон сиёсатлар, бугунги кунгача ҳал қилинмаган тарихий адолат муаммосини юзага келтирган.
Александр II — фақат озод этувчи эмас, балки бир неча миллатларнинг озодлигини зўравонлик билан тортган босқинчи подшоҳ эди. Унинг даврида Ўрта Осиё халқлари мустақиллигини йўқотди, халқлар ҳаёти зулматга ботди. Бундай "ислоҳотчи"ларнинг қилмишларини фақат тарих эмас, эл хотираси ҳам ҳеч қачон унутмайди.
***
Россия императори Александр II 1881 йил 1 март куни (Юлий тақвими билан) Санкт-Петербург шаҳрида террорчилик ҳужуми натижасида ўлдирилган. Бу воқеа Россия тарихидаги энг катта сиёсий қотилликлардан бири сифатида танилган.
Воқеа тафсилотлари:
• Ушбу қотиллик “Народная воля” (Халқ иродаси) номли инқилобий-террористик ташкилот аъзолари томонидан амалга оширилган.
• Александр II бугунги Исаакевский майдони атрофидаги Михаиловский зобити ёнида ота аробада кетар эди.
• Унга бомба отилган, аммо биринчи портлашда у жароҳатланмаган.
• Кейин у яраланганларни кўриш учун арабадан тушган, шу пайтда иккинчи террорист Игорь Гриневицкий иккинчи бомбани портлатган, ва у
Александр II ни оғир тан жароҳатига учратган.
• У бир неча дақиқадан кейин Қишки саройга олиб борилган ва у ерда мусулмонлар душмани қийналиб, бўкириб ўлган.
Вафотидан кейин:
• Александр II нинг қони тўкилган жойда кейинчалик “Спас на Крови” (Қон устида қурилган черков) номли ибодатгох қурилган — бу Санкт-Петербургдаги энг машҳур тарихий бинолардан бири ҳисобланади.
• Унга қарши уюштирилган ушбу ҳужум давлатдаги радикал ғояларнинг ўсиши, қониқмаслик ва сиёсий эзилишлар натижаси эди.
Хуллас, Александр II террористик ҳужум натижасида ўлдирилган ягона Россия императори ҳисобланади. Унинг ўлими либерал ислоҳотларни тўхтатди ва ўрнини босган Александр III мамлакатни қаттиқ автократик тизим билан бошқарди.
Абу Муслим (профессор)
