Жаҳон тарихида тарихчилар томонидан бир томонлама баҳоланган забт этувчи шахслар деярли учрамайди. Бу фикр тўлиқ ҳолда Марказий Осиё ҳукмдори Амир Темурга тегишлидир. Унинг қилмишлари замондошлари томонидан батафсил ёзиб қолдирилган, бироқ, айни пайтда унинг шахсияти афсоналар билан қопланган ва сирли муҳитга ўралган. Улуғ саркарда ва ҳукмдор сифатида у Тибетдан то Кичик Осиёгача чўзилган улкан империя яратган ва нафақат Марказий Осиё, балки Ҳиндистон, Европа ва Россия халқлари тақдирига улкан таъсир кўрсатган. Унинг вайронкор юришлари Олтин Ўрда, Деҳли султонлиги ва Усмонийлар империясининг таназзулига олиб келган. Карл Маркснинг махсус таништиришни талаб қилмайдиган асарларида таъкидланишича, Темур «ўзининг янги давлатини давлат тузилиши ва қонунлар билан таъминлаган, бу унинг буйруғига кўра татар ўрдалари томонидан содир этилган ваҳшийликлар ва ёввойи вайрончиликларга қараганда катта контраст ҳосил қилган». Унинг сиёсатининг мазмуни «минглаб аёллар, болалар, эркаклар ва йигитларни қийноққа солиш, қатл этиш, қириш ва шу тарзда ҳамма ерда даҳшат уйғотишдан иборат эди» [Хронологик иқтибослар].
Шубҳасиз, К. Маркс ўз хулосаларини Тамерлан юришлари билан боғлиқ бўлган қатллар ва вайроналар ҳақидаги маълумотларга бой бўлган тарихий манбалар асосида қилган. Бироқ, ҳамма нарса шунчаки аниқ бўлганми?
Вайрончиликка бўлган иштиёқми ёки сиёсий прагматизм?
Француз шарқшуноси Луи-Матйё Лангл Темурга «катта қоралашга лойиқ бўлган ва бу ҳукмдорни энг шубҳали ҳаракатларга олиб келган иштиёқ» хос бўлганини таъкидлаган. Унинг фикрича, бу иштиёқ бутун дунёга эгалик қилиш хоҳишида намоён бўлган. «...Осиё давлатларини қийнаган низолар манзараси, раҳмсиз ҳукмдорлар томонидан қийноққа солинган халқларнинг ачинарли аҳволи уни шу фикрда мустаҳкамлаган», деб ёзади у [Темур ҳаёти].
Ўз навбатида, таниқли рус ва совет шарқшуноси Василий Бартольд Темурнинг шафқатсизлигидан «совуқ ҳисоб-китобдан ташқари», шунингдек, «азобли, нозик ваҳшийликни» ҳам кўрган. Бу, эҳтимол, унинг бутун ҳаёти давомида чеккан жисмоний азоблари билан изоҳланиши мумкин [Темур].
Шунингдек, Темур ҳаётини ўрганишга оид манбалар таҳлили унинг руҳий жиҳатдан қандайдир ножўяликларга учраганини тасдиқламайди. Ҳатто уни жуда ҳиссиётли шахс деб аташ ҳам қийин. Қизиғи шундаки, В. Бартольд ўзининг бошқа бир мақоласида «Темур қўшинида муайян “рыцарлик” идеали борлиги»ни тан олади. Аммо бу қўмондоннинг «нозик ваҳшийлик» сифатида талқин этилган ҳусусиятлари билан қандай боғланиши номаълум. Темур қўшинлари ва амалдорлари унинг фармонларига бўйсунмаганмиди? Ёки тарихчилар таъкидлаган ҳар бир шафқатсизлик ҳолатини алоҳида кўриб чиқиш керакми?
Шараф ад-Дин Яздининг хабар беришича, 1387 йилда Исфаҳонда ғалаёнчилар гуруҳи Темурнинг солиқ йиғувчилари бўлган кўплаб кишиларни ўлдирган. «Ўша кеча қўшиндан уч минг киши йўқолди. У шу даражада ғазабга тўлдики, шаҳарни забт этишга буйруқ берди». Натижада содир этилган қирғин натижасида 70 минг киши ҳалок бўлган, уларнинг бошларидан эса миноралар қурилган [Зафарнома].
Ибн Арабшоҳнинг таъкидлашича, Исфаҳон аҳолисига нисбатан шафқатсиз тазйиқларга сабаб бўлган ҳолат – солиқ йиғувчиларнинг шаҳар аҳолисига нисбатан зўравонлик қилгани ва ҳатто уларнинг аёлларига ҳам қўл теккизганига олиб келган. Бу ҳақдаги хабар Темурга етиб келганида, у шаҳарга боради ва уни бузиб ташлашни, аҳолининг қонини тўкишни, аёлларнинг шаънини топташни, уларни ўлдиришни, мол-мулк ва бойликларни тортиб олишни, биноларни вайрон қилишни, донни ва ҳатто қишлоқ хўжалигини ёқиб юбормоқни буюрган [Темур тарихи мўъжизалари].
Шунингдек, Темур Хоразмнинг пойтахти Урганчда ҳам жуда шафқатсиз бўлган. Шараф ад-Дин Яздийнинг ёзишича, 1388 йилда Темур қўшинлари Султон Суфийга қарашли бўлган одамларни таъқиб қилган, уларни қўлга олиб кўпларини ўлдирган ва саноқсиз миқдорда бойликни тортиб олган. Темур Урганчда бир неча кун тўхтаб, шаҳар ва унинг атрофидаги аҳолини Самарқандга кўчиришни буюрган, шунингдек, шаҳарни бутунлай вайрон қилиб, ўрнига арпа экин эккан. Аммо бунга ҳам Темурнинг ўз сабаби бўлган. Хоразм ҳукмдори Султон Суфий Олтин Ўрда хони Тўхтамиш билан иттифоқчилик алоқаларида бўлиб, Тўхтамишнинг Мовароуннаҳрга қилган юришида қатнашган ва у юришда Самарқанд ва Бухоро атрофи ҳамда жанубдаги Карши шаҳри вайрон қилинган [Турклар империяси, 480-бет].
Испан дипломат ва сайёҳ Руи Гонсалес де Клавихо 1404–1405 йилларда Кастилия қироли Энрике III топшириғи билан Самарқандда элчилик вазифасини бажариб, Темурнинг «оқ татарлар»га нисбатан қаратган тазйиқлари ҳақида ёзиб қолдирган. Уларнинг маълумотларига кўра, ушбу татарлар Туркия ва Сурия ўртасида истиқомат қилган бўлиб, Темурнинг Димашқ юришида мағлуб этилган. Асир олинганлари «Домоғон» ерларига кўчириб юборилган, у ерда улар яна бирлашиб, олдингидек, ҳар ерни ўмариш ва вайрон қилишни бошлашган ва ўз юртларига қайтиш учун ҳаракат қилишган. Темур уларни оғир жазолаш учун қўшин жўнатиб, ҳаммасини ўлдиришга амр берган. Уларнинг бош суякларидан тўртта минора қуришга буюрган. Миноралар қатлам-қатлам бош суяклари ва лойдан қурилган. Татарларнинг айтишларига кўра, Темурнинг буйруғи билан шаҳарларда ва йўлларда олтмиш мингдан ортиқ «оқ татарлар» ўлдирилган [Темур саройига саёҳат кундалиги].
Тамерланнинг қатъий муносабатини Грузия қироллиги ҳам ҳис қилган. Темурнинг ҳужуми вақтида Грузия энг юксак ривожланиш даврига етиб келган эди. Грузия дипломати ва тарихчиси Парсадан Горгиджанидзенинг ёзишича, Темур Табризда бўлган вақтда грузинлар Нахичеванга ҳужум қилиб, Аракс дарёсининг чап қирғоғини эгаллаб олган. Бу хабар Темурни қаттиқ ғазаблантирган ва у 1386 йилда ўз қўшинлари билан Кахетияга бостириб кирган. У ерда у топган барча одамларни ўлдирган, черковларни вайрон қилган, боғлар ва токзорларни кесиб ташлаган, уйларни ёқиб юборган ва ёнғоқ дарахтлари пўстини ҳам ечиб олган [Грузия тарихи].
Иоанн де Галонифонтибус (одатда Султаниядаги Форс шаҳрининг архиепископи бўлган Иоанн Султаний ёки баъзан Солдайя епископи Жон Гринлоу деб аталади), Темурни Европанинг пойтахтларига элчи сифатида юборилишидан олдин грузинларнинг «жуда бузуқ ва айниқса уларнинг шоҳи шармандали ишлар қилаётганини» таъкидлаган. Шунинг учун, унинг айтишича, Худо уларни жазолаган ва Темурланг ёрдамида уларни уриш ва жазолагандир. Темур бу мамлакатга уч марта ҳужум қилиб, уни талан-тараж қилиб, аҳолисини асир қилиб, шаҳарларини харобага айлантирган ва ўттиздан ортиқ ажойиб қурилган черковларини вайрон қилган [Дунё ҳақида билим китоби].
Темурнинг Грузияга қарши кейинги ҳаракатларини тасвирлаб, П. Горгиджанидзе унинг Қорабоғда қишлаганини ва баҳор бошланиши билан Тифлисга яқинлашиб, уни қамалда ушлаб туришини таъкидлайди. Турклар шаҳар деворини эгаллаганида ва шаҳар ҳимоячилари цитаделга яшириниб олишганида, Баграт V қаршиликнинг бефойдалигини тушуниб етди ва хавфсизлик кафолатини олиб, Темурнинг ҳузурига келди. Буюк амир унга яхши қабул кўрсатди ва уни ўзи билан Қорабоғга олиб кетди, у ерда грузин тарихчиси ёзишича, «мажбурий тарзда» исломни қабул қилган. Шараф ад-Дин Яздининг таъкидлашича, Темур грузин шоҳининг тўғри йўлга киришидан шу даражада қониққанки, уни ўз беклари қаторига қўшган, унга кўп меҳрибонлик ва эътибор кўрсатган, аввал уники бўлган қалъасини қайтарган ва ўз ҳудудига қайтишга рухсат берган [Темурнинг ғалабалари китоби].
Аммо, Баграт V Темурни алдашга қарор қилди ва, арман тарихчиси Фома Мецопскийнинг гувоҳлик беришича, «Муқаддас Руҳнинг ҳикматига тўлиб», ундан «бутун мамлакатни» эгаллаб, грузин қабилаларини «бизга ишончли имон»га киритиш учун катта қўшин сўради. Баграт бу қўшинни иберлар ҳудудига олиб келганда, уни тоғлар ва тожлар бўйлаб бошлади, ўз ўғилларини махфий равишда хабардор қилиб, улар қочоқ қўшинга ҳужум қилишди, «тошқинни тўхтатиб, қуролларини суғуриб олдилар ва кўпларини ўлдирдилар. Кейин айтишларича, уларнинг ўн икки мингдан ортиқ аскарини йўқ қилиб, ўз отасини олиб қайтишди» [Темурланг ва унинг ворислари тарихи]. Жазо узоқ куттирмади ва 1387 йилда Темур Грузияга иккинчи марта босиб кирди, ерларни вайрон қилди ва кўплаб қалъаларни харобага айлантирди.
Тимурнинг 1395 йилда Грузияга қилган яна бир жазо юришини "Темур тузуклари"да зикр этилади. Ҳиндистондан қайтганидан сўнг, "Гуржистон кофирлари" ҳаддан ошиб кетганликлари ҳақида маълумот келган. Ушбу ҳолатни кечиктиришни истамаган Буюк Амир, "ўша ердан бошқа қўзғолончилар ва ёвуз ниятли одамлар пайдо бўлишига йўл қўймаслик учун", Сивас ва Грузия қалъаларини эгаллаб, "у ердаги одамларни қирди".
Тимурнинг шафқатсизлиги ортида маълум бир сабаблар кўринмоқда, ва бу ҳол Герман Вамберининг уни "вайронкор, мустабид ҳукмдор" деб атаганларнинг фикрини икки ҳисса нотўғри деб баҳолашига сабаб бўлади. Вамбери уни "ўз замонинг удумларига кўра ғалаба қозонувчи қуроллардан фойдаланган осиёлик жангчи" деб тасвирлайди. Унинг душманлари томонидан унга нисбатан айбловлар ўртага ташланган "қўрқинчли ҳаракатлар ва харобалар" эса "ҳаддан ташқари қаттиқ, лекин доимо адолатли жазо" сифатида қаралади.
Шундай қилиб, ўтмиш тарихчилари бундай сабабларга қанчалик эътибор беришгани, уларни замондошлар ва келажак авлодлар учун қандай сақлаб қолишгани уларнинг ўз мақсадларига боғлиқ бўлган. Масалан, Багратнинг иккиюзламачилиги ҳақида ҳикоя қилган Фома Мецопский Тимурни фақат салбий томонлар билан тавсифлайди. Арман тарихчиси айтишича, у "шафқатсиз, виждонисиз ва шафқатсиз, катта қаҳр, нафрат ва дунёвий шайтоннинг фитналаридан тўла" бўлган шахсдир.
Тимур 1387 йилда «Орарат ўлкаси»га юриш қилганида, епископни ўлдирган ва «бошқа кўплаб имонли [насронийлар] қийноқлар ва азобларга дучор бўлган; Арманистоннинг катта ҳудуди очлик, қилич, асирлик ва инсонга хос бўлмаган муомала орқали хароба ҳолатга келган». 1395 йилги юриш ҳақида гапирганда ҳам, тарихчи шундай эпитетларни ишлатади. Ўша юришда Тимур шарқий Анатолия шаҳарларини вайрон қилиб, арманлар яшайдиган ҳудудларда кўплаб асирларни ўзи билан олиб кетган, қолганлари орасида эса очарчилик тарқаган. Тимурнинг қўшинлари бу ҳудудларни «хароба, бўш ва талон-тарож қилинган ҳолда қолдирган» [Тимур-Ланка ва унинг ворислари тарихи].
Совет ва ўзбек тарихчиси Борис Лунин фикрига кўра, Фома Мецопскийнинг матни «Тимурга нисбатан қаттиқ нафрат ва ғазаб билан тўлдирилган, унинг манзилига энг кучли қарғишлар ва энг ёмон эпитетлар билан бойитилган». Бу фақатгина Тимур «Фоманинг ватани Арманистонга юриш қилгани» туфайли бўлган. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, Лунин хулоса қилади: арман хроникаси «Тимурнинг вайронкор юришлари ва унга қарши кураш жараёнлари ҳақидаги ҳикояларнинг асосий мавзуси ва қизил йўналиши бўлиб ҳисобланади» [Ўзбекистонда ижтимоий фанлар, 1992, № 9-10, 68-бет].
Бироқ, буюк амирнинг ўта шафқатсизлиги ҳақида Шараф ад-Дин Яздий ҳам ёзган, у ҳам ўз асарларида кўплаб қурбонликлар ва ўлимлар ҳақида гувоҳлардан ёки Тимурнинг ҳаётидаёқ ёзилган эртаги хроникалардан олиб келган. Масалан, у ўзининг “Амир Темурнинг ғалаба китобида” Буст томонга бўлган юришни тасвирлар экан, Хазарбар ва Дахна қалъаларининг забти ва уларнинг аҳолиси қирғин қилингани, уларнинг бошларидан миноралар қурилганини ёзган. Бу миноралар, гўёки, “Ғалаба қуёши шу ёқдан чиқиб, бутун дунёга ғалаба ҳақида хабар бериши, қолганлар эса Соҳибқиронга бўйсунишга мажбур бўлишлари учун” қурилган эди. Шунингдек, Исфаҳонни забт этиш ҳақида ҳам шундай қайдлар бор. Яздийнинг баҳосига кўра, у ерда ўлдирилганлар сони етмиш минг кишини ташкил қилган. [Амир Темурнинг ғалаба китобидан.]
Шундай даҳшатли тафсилотлар Тамирлангнинг юришлари билан боғлиқ бўлиб, ҳозирги замонда одамларда бош суяклардан қўйилган миноралар айнан унинг номи билан боғланади. Шу билан бирга, бу қўрқинчли манзараларни Соҳибқироннинг биографи жуда ҳотиржам тилда тасвирлагани, ўша даврда бундай ҳодисалар камёб бўлмаганини тахмин қилиш имконини беради. Лекин, айрим муаллифлар бу воқеаларни жуда бўрттириб кўрсатишгани ҳам маълум. Масалан, Фома Мецопский Тимурнинг Дамашқни забт этиши ҳақида сўз юритар экан, унинг қўшини 700 минг кишидан иборат бўлганини, ҳар бир аскар жазо таҳдиди остида бош суякларидан еттита минора ясаш учун бирдан бош кесиб олиб келишга мажбур бўлганини айтади. Давлат раҳбарининг ғазабидан қўрққан қўшин барча эркакларни ўлдирган, эркаклар қолмаганда эса, аёлларнинг ҳам бошларини кеса бошлашган. Бу ҳолатда тарихчи "Ван шаҳрилик Мхитар номли рухий ота"нинг ҳикоясига таянган [Тимур-Ланг ва унинг ворислари тарихи].
Бу ҳикояга ишониш мумкинми? Умуман олганда, 700 минг кишилик қўшини тасаввур қилиш мумкинми, уларни кўплаб ҳафталар давомида озиқ-овқат ва таъминлаш билан таъминлаш мумкинми? Ва бу миқдордаги одамлар Дамашқ ва унинг атрофида яшаганми? Йўқ, арман тарихчиси келтирган рақамлар шубҳасиз ортиқча бўртиб кўрсатилган. Хусусан, Де Клавихо Тимурнинг қўшинлари 600 мингдан ортиқ "Оқ Татарлар"ни йўқ қилгани ҳақидаги ривояти каби.
Бу ҳақда Николай Рерихнинг айрим мавжуд тарихий баёнотларга танқидий ёндошиш кераклиги ҳақидаги фикри ўринли. Унинг фикрича, «кўп нарсалар келажак хроникалар томонидан қайта кўриб чиқилиши лозим. Балки, Тимурга нисбатан машҳур қонхўрлик хулосалари ҳам қайта баҳоланар? Ким билади, эҳтимол, буюк истилочи умуман бунчалик шафқатсиз бўлмаган. Маълумки, у дарвешлар руҳий жамоаларини ташкил қилган ва ўз аскарларининг маънавий таълимига эътибор берган» [Кундалик саҳифалари].
1926 йилнинг мартида биринчи Марказий Осиё экспедицияси пайтида Николай Рерих шундай деб ёзган эди: «Тамирлан катта дезинфектор бўлмаганмикан? У кўплаб шаҳарларни вайрон қилган. Биз билганимиздек, гилим шаҳарчаларни йўқ қилиш нима эканини биламиз. Биз ўн икки шаҳарни кесиб ўтдик. Уларни нима қилиш мумкин? Халқ манфаати учун уларни ёқиб, яқинида янги қишлоқларни режалаштириш керак. Эскилари чиришдан қолганида, одамларни янги жойларга юзлантириш жуда қийин» [Алтай — Ҳимолай].
Жуда қизиқ кузатиш, бу, табиийки, узоқ археологик экспедиция жараёнида пайдо бўлган ва айрим тарихчиларнинг илгарги асрлар воқеаларини баҳолаш учун фақатгина қулай иш кабинетларидан фойдаланиши эмас. Бошқа томондан, Тимурдан олдин ёки кейин жаҳон тарихида «цивилизацияли» давлатлар ҳукмдорлари буюк ғалабаларга эришиш ёки фақатгина қўрқув солиш мақсадида юзлаб, ҳатто минглаб ҳаётларни олиб қўйган ҳолатлар бўлмаганми?
Карл Буюкнинг Верденда саксонлар исёнининг 4500 иштирокчисини қатл қилганини эсламаслик мумкинми? Беласицада улар устидан ғалаба қозонгандан сўнг Василий Болгар ўлдирувчининг 15 минг болгарнинг кўзини ўйганини ким ёддан чиқарган? Яҳудийларнинг, мусулмонларнинг ва насронийларнинг 10 мингга яқин фуқаросини қирғин қилган Қуддусдаги беайб инсониятнинг шафқатсиз қиргоничи бўлдими? Иккинчи жаҳон урушидаги жазо авиация зарбаларида қанча тинч аҳоли қурбон бўлган? Гамбургдаги «Гоморра» операциясида 50 минг киши ҳалок бўлди, яна 200 минг киши яраланди ёки куйиб қолди, шаҳар иншоотларининг 74 фоизи вайрон бўлди. Урушнинг сўнгги босқичида Пфорцхаймга қилинган ҳужумда камида 17600 киши ҳалок бўлди, ва бу бомбардимон саҳналари фильмга олинган. Хиросима ва Нагасакидаги атом ҳужумлари эса жаҳон тарихидаги энг йирик оммавий қатлиомлардан бири бўлди. Радиоактивлик таъсирини ўрганиш фондининг (RERF) маълумотларига кўра, Хиросимада қурбонлар сони 90 мингдан 166 минггача (аҳолининг 20–40 фоизи), Нагасакида эса 60 мингдан 80 минггача (20–35 фоизи) бўлган.
Ҳозирги замонда, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга катта эътибор қаратиладиган бир пайтда ҳам, урушлар ва зўравонликлар тобора кенг тарқалмоқда. Қандайдир якка тартибдаги кичик гуруҳлар ва ўзига хосликларга алоҳида эътибор қаратиш ортида ҳамон тинч аҳолига нисбатан шафқатсизлик сақланиб қолмоқда. Шаҳарларни тотал вайрон қилувчи бомбардимонлар, касалхоналар ва мактабларга қаратилган ракета ҳужумлари, кимёвий қурол ва фосфор снарядлари ишлатилиши оддий ҳолга айланди. Бу каби қирғинлар оқибатида қурбонлар, ярадорлар, уй-жойларидан маҳрум бўлган кишилар ва қочқинлар сони тез-тез ортмоқда, улар орасида эса аёллар, қариялар ва болалар кўпчиликни ташкил этади. Буларнинг қай бирини илгариги асрлардаги, яъни қадимги даврлар, ўрта асрлар ёки янги замонлардаги зўравонликлардан кўра инсонпарварроқ дейиш мумкинми? Ушбу замонавий зўравонликларни ўз замонасида яшаб ўтган ҳукмдорлар қилган зўравонликларни оқлаш учун асос сифатида кўрсатиш мумкинми?
