Ҳозирги кунгача сақланиб қолган энг ҳайратланарли доҳийлик иншоотлардан бири, шубҳасиз, Англиядаги Стоунхенж ҳисобланади.
Бу тарихий ёдгорлик иккита турдаги катта тош блокларидан иборат бўлиб, Презелий тоғларидан ташилиб келтирилган.
Стоунхенжга ташилган тошларнинг йўли
• Презелий тоғлари Стоунхенждан 200 км узоқликда жойлашган.
• Бу оғир тошлар қандай ташилган?
• Ва нима сабабдан улар бундай мураккаб йўл билан келтирилган?
Бу саволлар ҳанузгача олимлар ўртасида мунозара мавзуси бўлиб қолмоқда.
Кельт афсонасига кўра:
• Стоунхенж сеҳргар Мерлин томонидан қурилган.
• У катта тошларни Ирландиядан олиб келиб, уларни бутхонага айлантирган.
Бироқ археологик далиллар шундан далолат берадики, бу жойда беш босқичли қурилиш жараёни бўлган ва унинг тарихи милоддан аввалги III-II минг йилликларга бориб тақалади.
Қадимги ёзма манбалар
1136 йилда инглиз хронисти Джеффри Монмутский шундай ёзган:
• "Бу тошлар узоқ жойлардан ташилган".
Ҳозирги геологик тадқиқотлар ҳам шунга далолат беради.
• 80 тоннали тош блоклар
• Уэльснинг жанубий ҳудудидан олиб келинган
• Машҳур археолог Ричард Аткинсонга кўра, бу тошлар асосан сув йўли орқали ташилган
Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, тошлар аввал денгиз орқали, кейин дарёлар ёрдамида ташилган.
1265 йилда "авеню" деб аталган йўл қурилган, бу эса тошларни олиб келишдаги маросимий ва диний аҳамиятни ҳам кўрсатади.
Қадимги тоштарошларнинг усталиги
• Қатлам тошларининг оғирлиги бир неча тонна.
• Улар энг кучли тош таркибларидан бири – долерит ва эйвберийлик тошлардан иборат.
• Ички қисмдаги айрим тошлар 2 метр баландликка эга бўлган.
Бу тошларни танлаш, ташиш ва жойлаштириш катта куч ва тажрибани талаб қилган.
Стоунхенж тошларининг сири
Олимлар бир масалада якдил:
• Бу тошлар Презелий тоғларидан келтирилган.
Бироқ, улар:
• Нима учун бундай узоқ масофадан ташилган?
• Нима учун айнан шундай мураккаб жойлаштириш жараёни бўлган?
Бу саволлар ҳали ҳам жавобсиз қолмоқда.
Геологик илмий далиллар
Халқаро конференцияларда гляциологлар қуйидаги фактни таъкидлашди:
• Стоунхенж ҳудудида катта музликлар ҳаракати кузатилмаган.
• Яъни, тошлар табиий равишда эмас, балки инсон қўли билан кўчирилган.
Бу шуни англатадики, Стоунхенж қурилиши мутлақо инсон кучига боғлиқ бўлган.
Бироқ, бу ишлар қандай бажарилган? Бу ҳалигача сирлигича қолмоқда.
Стоунхенж: тошдан ясалган сирлар китоби
Шунингдек, тегишли транспорт воситаларини қуриш ҳам керак эди.
Маълумки, янги тош асрида одамлар дарахт таналарини ўйиб, қайиқлар ясашни ўрганган эди — бу қайиқлар асосий транспорт воситаси бўлган.
Яқинда археологлар учта етти метрлик ўйилган қайиқлардан иборат бўлган қадимги тримаран қолдиқларини топишди. Бу қайиқларни йўналтириш учун олти киши кифоя қилар эди. Тўрт тонна оғирликдаги тошларни ҳам шу олти киши тирғаклар ёрдамида тримаранга юклай оларди.
Денгиз йўли Уэльснинг ёнғинлик соҳиллари бўйлаб энг қулай йўл бўлган, айниқса, ҳаво ёмонлашганда бошпаналар ҳам кўп эди.
Бироқ, йўлнинг бир қисми қўлда тортиб ўтказилиши керак эди. Бу эса юзлаб ишчи қўлларни талаб қиларди.
Биринчи навбатда, юклани салазкага қўйиб, уни йўлга ёйилган тирсаклари кесилган дарахт тана порчалари устида тортиш керак эди. Ҳар бир тошни камидан йигирма киши тортиши талаб қилинган.
Саёҳатга чиқиш ва вақтнинг аҳамияти
Бир муҳим нарса: кўплаб куз ва баҳор бўронларини инобатга олиб, тошларни май ойи бошидан август охиригача ташишган.
Бу жараёнда фақатгина жисмоний куч эмас, балки ақл ҳам талаб қилинган, чунки одамлар оддий тош болталар, тирғаклар ва ёғочдан ясалган транспорт воситаларидан фойдаланган.
Асосий ёрдам воситалари:
• тери, зиғир ва киндар арқонлар
• ётқизилган ёғоч валлар
• саллар ва қайиқлар
Бу вақтда ҳали ғилдирак ихтиро қилинмаган, отлар ҳам ҳали ром қилинмаган.
Бу сабабли ҳеч қандай арава бўлмаган.
Бироқ, янги тош асрида одамлар буқалардан тяглов куч сифатида фойдаланишган. Жамият эса яхши ташкил этилган бўлган.
Тошларнинг саёҳати ва аҳамияти
Тош қазиб олишга кетган одамлар улуғ мақсад билан ҳаракат қилишган.
Агар улар юксиз қайтмасалар, уларни шараф ва эътибор кутар эди, чунки улар муқаддас ибодатгоҳни барпо этишда ўз ҳиссаларини қўшишган.
Ёш йигитлар учун бундай сафар эркакликка бағишланиш маросимига тенг эди.
Бироқ, бу йўл жуда узоқ ва қийин бўлган.
Кимдир йўлда ҳалок бўлган.
Энг хавфли қисм сув йўли эди —
• Шамол ва кучли оқимлар катта хавф туғдирган
• Примитив ёғоч қайиқлар жуда суст ҳаракат қилган
Ердаги йўл ҳам жуда оғир бўлган, чунки кўп тоннали тошларни тортиш осон иш эмас.
Куз фаслида тошлар дарё орқали Стоунхенждан уч километр узоқдаги жойга олиб борилган.
Тош қазувчилар уйларига қайтишган, аммо юк қиш давомида ўз жойида қолган.
Тонг олдидаги соҳавий маросим
Келгуси йилда, ёзги кун тўхташида, тошлар расмий маросим билан ўрнатилган.
Бу куни қуёш чиқишидан аввал, охирги босқич якунланган.
"Авеню" йўли бўйлаб сафар
Стоунхенжга махсус йўл – "авеню" орқали тантанали юриш ташкил қилинган.
"Авеню"
• 14 метр кенгликда
• Икки томонида қазилган чуқурлар ва тепаликлар
• Тўғри шарққа йўналган, қуёш чиқадиган томонга
Стоунхенждаги айрим тошлар қуёш ва ой чиқиши ва ботиши йўналишида жойлаштирилган.
Тошларнинг жойлашиши ва қадимги қурилиш босқичлари
Стоунхенждаги долерит тошлари тахминан 2500 йил милоддан аввалги даврда биринчи ҳимоя деворини қуриш учун ишлатилган.
500 йил аввал эса бу жой 100 метрлик ер тўсиғи билан ўралган.
2000 йил милоддан аввал учинчи босқичда катта трилитлар ўрнатилган.
Бу вақтда Стоунхенж аллақачон қадимий ёдгорлик сифатида танилган.
Энг катта қурилиш жараёни кўк тошлар келтирилган вақтда бошланган.
Бир неча юз йил ўтгач, кўк тошлар йўқолган, бироқ милоддан аввалги 2000 йилда улар яна ўз жойига қайтган.
Кўзга кўринмаган қадриятлар ва тошлар сири
Кўп археологлар долеритлар бутунлай йўқ бўлган деб ўйламайдилар.
Стоунхенждан 40 км шимолда жойлашган Силбери тепасида долерит парчаси топилган.
Бу тош, аслида, қадимий кромлехнинг бир қисми бўлиши мумкин.
Ҳозирги маълумотлар ҳали етарли эмас, бироқ бу давр ҳақида катта тахминлар қилиш мумкин.
Стоунхенж яширин маъно ва руҳий қимматга эга ёдгорлик сифатида қолаверади.
Қандай сабаблар одамларни уни қуришга мажбур қилди?
Бу савол ҳанузгача очиқ қолмоқда.
Бироқ, Стоунхенж абадийлик тимсоли сифатида энг ҳайратланарли мегалитик ёдгорлик бўлиб қолади.
