1837 йилда, хизмат сафари чоғида, инглиз дипломати ва тилшуноси Генри Роулинсон Вавилонга олиб борадиган қадимги йўл ёқасидаги Беҳистун жарли тош деворида ғалати ёзувлар билан ўралган релефни кўрди. Роулинсон бу релеф ва ёзувларни кўчириб олди ва саккиз йил ўтиб, уларни ўз таржимаси билан биргаликда чоп этди. Унинг китоби бомба каби таъсир қилди.
Ўша йилларда француз тадқиқотчиси Ботта Хорсабад яқинида биринчи ассурий қасрини кашф қилди. Бу топилма ҳам илм-фан оламини ларзага солди. Одамлар ҳайрат билан қуруқ чўллардан топилган ажойиб санъат ёдгорликларини томоша қилар эдилар – подшоҳлар ва аскарлар, худолар ва қуллар, зўр тезлик билан югурган соқолли камончилар ва найзачилар тасвирланган ҳайкаллар, товуқ тана, бурғут қанот ва инсон бошли улкан ҳайкаллар... Шундай қилиб, минг йиллик унутулганлик заволидан ажойиб ва буюк бир цивилизация юзага чиқди, шундай қадимий эдики, ҳатто милоддан аввалги IV асрда яшаган буюк юнон тарихчиси Геродот ҳам бу ҳақда ҳеч нарса билмас эди.
«Эй сен, келажакда бу ёзувни кўрадиган киши, мен тошга ўйиб ёздирган ёзувларни ва бу инсон тасвирларини вайрон қилма ва уларга тегма...». Булар Роулинсон ўқиган илк сўзлар эди ва бир неча йил ўтиб, клинописни ҳар қандай шарқшунос ўқий оладиган бўлди. Бир-биридан ҳайратланарли кашфиётлар кетма-кет келар эди ва археологлар ниҳоят клинописни ўйлаб топганларни – бутун Жанубий Осиёга асрлар давомида тарқалган ёзув техникасининг яратувчиларини топдилар. Улар шундай халқ эдики, милоддан аввалги IV минг йилликнинг охирида икки дарё – Тигр ва Евфрат пастки соҳилларида, ҳосилдор ерларда яшай бошлаган ва ўша давр учун мисли кўрилмаган давлат – Шумерни барпо этган.
Шумерлар дунёда биринчи бўлиб сув каналларини ихтиро қилган. Улар ботқоқларни қуритишни ва сувни далаларга олиб боришни мисрликлардан бир неча аср олдин ўрганган. Уларнинг мамлакатларида тош ҳам, дарахт ҳам йўқ эди, шунинг учун улар тошни ўзлари ясаган – гил хумдонда пиширилган ғиштлар тайёрлаб, улардан уйлар ва ибодатхоналар қуришган. Улар қадимий шаҳарлар барпо этганлар, уларнинг меъморий ва қурилиш усуллари ўз ўқитувчиларининг мавжудлигидан бехабар бўлган халқларнинг амалиётига кириб борган.
Бугунги кунда шубҳасиз аниқки, биринчи шумер шаҳарлари милоддан аввалги IV – III минг йилликлар чегарасида пайдо бўлган ва уларнинг энг асосийлари Ур, Урук, Эриду, Ниппур ва Лагаш бўлган. Шаҳарларда савдо ривожланган, ҳунармандлар жуда чиройли сопол буюмлар ва бронза асбоб-ускуналар ясаган. Ҳар бир шаҳар мустақил давлат бўлиб, унга энси (шоҳча) бошчилик қилган. Клинопис лавҳалари ерлар, сувлар, қуллар учун олиб борилган урушлар ҳақида ҳикоя қилади. Улар шоҳлик ерларида ва фуқаролар уйларида хўжалик юритиш усулларини батафсил баён этади.
Шумерлар бокс, кураш ва овчилик билан шуғулланганлар, шунингдек, икки ғилдиракли енгил аравачаларда эшаклар ёрдамида пойгаларда иштирок этганлар. Улар ўз ибодатхоналарининг деворларидан қуёш ва юлдузларни кузатганлар. Улар йилда нечта кун борлигини аниқлаганлар, йилни ўн икки ойга, ҳафтани етти кунга, кунни йигирма тўрт соатга, соатни олтмиш дақиқага ажратганлар.
Шумер матнлари қанча кўп топилса, тарихчилар шунчалик ҳайратга тушар эдилар. Маълум бўлдики, айнан шумерлар камон, ер ҳайдов қурилмаси ва ғилдиракни ихтиро қилганлар. Улар биринчи бўлиб буғдой, зиғир, нўхат ва узум етиштиришни бошлаганлар.
Лекин қизиқарлиси шундаки, ушбу табличкаларда шумерларнинг қачон ва қаердан келганлиги ҳақида гап кетса, тарихчиларнинг бетараф қўли тушунарсиз фантазия билан тўлиб-тошади. Шумер мамлакатининг сирли тарихлари айнан шу ерда бошланади.
Шундай қилиб, бир хронологияга кўра, биринчи 120 шумер шоҳлари 241200 йил ҳукмронлик қилган, иккинчисига кўра эса 456000 йил! Бундан ташқари, солномаларда «ҳали одамлар ҳукмдорсиз (яъни давлатсиз) бўлган вақтни эслайдилар» дейилади ва ҳукмдорлар рўйхатидан шундай хулоса чиқадики, биринчи шоҳлар худолар элчиси деб ҳисобланган.
Шумерлар эътиқодига кўра, улар барча билимларни Эа худоси туфайли олганлар. У сувдан одам-балиқ қиёфасида чиққан.
Мифнинг тафсилотлари жуда қизиқарли:
«Эритрей денгизидан (форс кўрфази), у Вавилонияга етиб келган жойдан, Эа номли оқилона мавжудот пайдо бўлди. Бу махлуқнинг бутун танаси балиққа ўхшар, фақат балиқ боши остида иккинчи, инсон боши бор эди; унинг нутқи ҳам инсонники эди. Бу махлуқ кун бўйи одамлар орасида яшар, лекин ҳеч қандай озуқа қабул қилмас эди.
У одамларга ёзув, илм-фан, ҳар хил санъат турларини ўргатди, уларни шаҳарлар барпо қилишга, ибодатхоналар қуришга, қонунлар ўрнатишга ва ерни ўлчашга, турли хил мевалар экиш ва йиғишга ўргатди. Лекин қуёш ботганида, бу ҳайратланарли Эа яна денгизга чўкиб кетар ва тунни сув тубида ўтказар эди, чунки унинг уйи у ерда эди».
Қадимги матнлар Эанинг ғайритабиий келиб чиқишини таъкидлаб, одам-балиқнинг бошини нур ўраб олганини зикр қиладилар.
Эриду – энг қадимий шумер шаҳри жонлилари томонидан ёзилган сеҳрли матнларда, шунингдек, Эани муҳофаза қилган ва унинг билан ҳамма жойда бирга юрган одам-балиқлар – апкаллулар ҳақида ҳам гап кетади.
Агар қадимги халқнинг афсоналарига ишониладиган бўлса, шумерларнинг бош ватани етти денгиз ортида жойлашган афсонавий Дилмун мамлакати деб ҳисоблаш керак. Эанинг ўзи, «денгиз чуқурликларининг билимдони», у ерда ҳукмрон бўлган. Кўринадики, бу тасодиф эмас, чунки шумерлар буюк денгизчилар бўлиб, Форс кўрфази соҳилларини жуда яхши билганлар. Гил табличкалардан бирида, милоддан аввалги 3200 йилга оид энг қадимий дунё харитасининг тасвири сақланган бўлиб, бу уларнинг кенг географик билимларига далил бўлади.
Кейинги маълумотлар Дилмунни Баҳрайн ороли билан тенглаштириш имконини берди. 1950-йиллардан бери оролда археологик қазишмалар олиб борилмоқда ва натижада инсон фаолиятига доир турли далиллар топилган: дафн қиладиган жойлар, пирамида шаклидаги ибодатхоналар ва энг муҳими – гил ва тошдан ясалган турли муҳрлар, улар савдогарлар томонидан товарларини белгилаш учун ишлатилган.
Айни шу муҳрлар бутун илмий жамоатчиликни ҳайратда қолдирди, чунки улар орасида ҳам шумерларга тегишли, ҳам Ҳиндистон яриморолининг энг қадимий цивилизацияси – Моҳенжо-Дарога оид муҳрлар бор эди. Археологларни бу ҳақиқатга муҳрларда ўйиб чизилган тасвирлар ишонтирди: бир томонда Гилгамеш ва Этананинг қаҳрамонликлари, иккинчи томонда эса зебу буқалари – Ҳиндистоннинг муқаддас ҳайвонлари.
Шундай қилиб, беш минг йил муқаддам Ҳинд океанининг икки қаршисида жойлашган ҳудудлар ўртасида мис, олтин, фил суяги, лажвард ва сердолик савдоси жонлангани аниқ бўлди!
Аммо энг катта шов-шув яна бир қатор муҳрларда қуш-инсонлар тасвири топилганида юзага келди. Гап шундаки, шундай ўзига хос расмлар фақат дунёдаги битта жойда – Пасха оролида учрайди, у ерда бир вақтлар қуш-инсон культи гуллаб-яшнаган.
