уркистон истиқлоли учун фидойи курашчи Мадаминбекнинг улуғ номини халқимиз доимо меҳр-муҳаббат билан тилга олиб келмоқда, унинг хотирасини қалбининг тўрида сақламоқда.
Мадаминбекнинг асл исми Муҳаммад Аминбек Аҳмадбек ўғли бўлиб, у 1892 йили Марғилон атрофида – ҳозирги Тошлоқ туманининг Садда қишлоқ фуқаролар йиғини ҳудудидаги Сўкчилик қишлоғида ўртаҳол оилада туғилди.
Мадаминбекнинг отаси Аҳмадбек ўрта бўйли, тўладан келган чиройли одам бўлганлигини марғилонликлар яхши эслашади. Аҳмадбекнинг беш фарзанди бўлиб, Мадаминбек уларнинг энг кенжаси эди. Мадаминбекнинг Мақсудали ва Мамадали исмли икки акаси, Меҳринисо ва Майрамнисо исмли икки опаси бўлган. Ота-онаси ўз даврининг саводли ва билимдон кишилари, маҳалла-кўй, қариндош-уруғлар даврасида бообрў одамлар бўлишган. Ана шундай маърифатли оилада вояга етган Мадаминбек тўғри сўзли, дўстларига садоқатли, мулоҳазали ва диёнатли йигит бўлиб ўсди.
Мадаминбек Биринчи жаҳон уруши арафасида чор Россияси ҳукмронлигига қарши бош кўтаради. 1914 йили қамоққа олинади. Суд Мадаминбекнинг ўзи тан олмаган айблар – қотиллик ва ўғриликни ҳам унга тўнкаб, 14 йилга Сибирдаги Нерчинск деган жойга каторгага ҳукм қилади.
1917 йил Феврал инқилобидан кейин сиё сий маҳбус сифатида Мадаминбек озодликка чиқади ва Марғилонга қайтиб келади. «Шўрои уламо» жамиятининг раҳбарлари Мадаминбекни шаҳар миршаблари бошлиғи – қўрбошиси лавозимига бежиз тавсия этишмайди. Агар у қотил ва ўғри бўлганида нуфузли уламолар ва зиёлилар унга бу лавозимни таклиф қилишмас эдилар. Совет режими йилларида Мадаминбек ва бошқа қўрбошиларга «ўғри», «босқинчи», «бандит» деган сунъий ёрлиқларни ёпиштириш одат тусига кирган эди.
Туркистонда болшевиклар ҳокимиятни зўравонлик билан эгаллагач, Фарғона вилояти ҳарбий комиссари К.Осипов Мадаминбекни Марғилон милицияси бошлиғи этиб тайинлаш ҳақидаги буйруққа қўл қўяди ва уни қурол-яроғ билан таъминлайди. 1918 йил январ ойининг охиригача Мадаминбек шу лавозимда хизмат қилади.
Бироқ совет режимининг халққа қарши сиёсати Мадаминбекни озодлик учун курашга ундади. 1918 йил март ойининг бошларида Мадаминбек ўз милиционерлари билан истиқлолчилар сафига ўтди. Мадаминбек айрим сиёсатдонлар ва тарихчилар ҳозир ҳам даъво қилаётганларидек, Қўқон хони бўлиш учун эмас, балки юртида тинчлик ўрнатиш ва босқинчиларга қарши курашиш учун қўлига қурол тутди. Мадаминбек атрофида Марғилон ва Тошлоқдаги жасур чапани йигитлар тўпландилар. «Яккатут бўлиси Гарбува (Гарбобо) қишлоғидаги Мадаминбек гуруҳининг қароргоҳига оммавий равишда маҳаллий ёшлар келиб қўшиларди», – деб ёзилади 1918 йилги расмий ҳужжатларнинг бирида.
1918 йил баҳорида Мадаминбек қўл остида даставвал 1000-1500 йигит тўпланди. «Деҳ қондан сўнгги яктагини ҳам тортиб олган» шўро ҳокимиятига қарши курашиш Мадаминбекнинг асосий матлаби бўлган. Миллий-озодлик ҳаракати сафига Мадаминбек сингари салоҳиятли саркарданинг қўшилиши жуда катта аҳамиятга эга эди.
«Ўз олдига совет ҳокимиятини ағдариш ва Фарғона Мухториятини тиклаш вазифаларини қўйган Мадаминбек тадбиркор сиёсатчи ва уддабурон ташкилотчи фазилатларига эга эди», – деб тан олинади ўша даврга оид расмий ҳужжатларнинг яна бирида.
Мадаминбек йигитлари ўртасида ҳарбий интизом кучли эди. Мадаминбекчилар босқинчи ва ўғриларни ўзлари ушлаб жазосини беришарди. Масалан, «1919 йил бошида Тошлоқда Исҳоқ ишбоши ва Тожибек кунжарафуруш майда босқинчилик гуруҳларини тузгани учун Мадаминбек юборган одамлар томонидан отиб ташланди».
Мадаминбек сиймосида саркардалик, давлат ва сиёсат арбобига хос сифатлар ўзаро мужассам бўлган. У Фарғона водийсидаги истиқлолчиларнинг тан олинган йўлбошчиси эди. Мадаминбек водийдаги совет ҳокимияти органларига муқобил равишда ўз сиёсий бошқарув усулини ўрнатди. Бундай бошқарув усулини яна Фарғона водийсида Катта Эргаш ва Шермуҳаммадбек, Бухоро республикасида Иброҳимбек, Мулла Абдулқаҳҳор, Анвар Пошо ва Салим Пошо, Хоразм республикаcида эса фақат Жунаидхон каби сардорларгина жорий этган эдилар.
1918 йил ноябр ойининг бошида Андижон уездидаги Ойимқишлоқда (ҳозирги Андижон вилояти Жалолқудуқ тумани) бўлган Фарғона водийси қўрбошиларининг қурултойида Катта Эргаш қўрбоши ўрнига истиқлолчиларнинг Олий бош қўмондони қилиб Мадаминбек сайланди. Унинг ўринбосарлари қилиб Катта Эргаш (тахминан 1882 – 1921) ва Шермуҳаммадбек (1893 – 1970) тайинланди.
Мадаминбек 1918 йилнинг охиридаёқ мустақилликка уринаётган йирик қўрбошиларнинг фаолиятини бошқаришга муваффақ бўлди. Шермуҳаммадбек, Нурмуҳаммадбек, Холхўжа Эшон, Маҳкам Ҳожи, Раҳмонқул, Омон Полвон ва қирғиз мужоҳидларининг бошлиғи Муҳиддинбек сингари қўрбошиларни ягона қўмондонлик остига бирлаштириш ундан жуда катта куч-ғайратни талаб этди. Ўз қишлоғи ва туманида «ўзи бек» бўлган бу қўрбошиларнинг қаршилиги ва ўзбошимчалигини Мадаминбек синдиришга эришди. У Холхўжа Эшоннинг шуҳратпарастлиги ва калтабинлигига қарши анча курашди. Катта Эргаш қўрбоши билан Мадаминбекнинг муносабатлари ҳам тез-тез ўзгариб турарди.
Мадаминбек қўшини сафида халқнинг барча табақаларига мансуб кишилар бор эди. «Мадаминбек бойлар ва маҳаллий аҳоли томонидан тўла равишда қўллаб-қувватланмоқда», – деб айтган эди 1918 йил октябрда Марғилон шаҳрининг фавқулодда комиссари Сугрубов. «Мадаминбек ҳар қандай аксилинқилобчи ва советлардан норози одамни, у қайси миллат вакили эканлиги ва диний эътиқодидан қатъи назар, хурсандлик билан кутиб оларди», – дейилади бошқа бир расмий ҳужжатда.
Мадаминбек қисқа муддат ичида ўз атрофига ақлли маслаҳатчиларни тўплади ва улар кўмагида яхши тайёрланган ходимларни Фар ғона водийсининг ҳамма жойларига ўз вакиллари сифатида юборди. Мадаминбек юборган бундай вакиллар водийнинг барча шаҳарлари, катта қишлоқларида бўлиб туб халқларни мустабид совет режими ва босқинчи қизил армияга қарши курашга оёқлантирдилар.
«Мадаминбек турли сиёсий оқимдаги кишиларни бирлаштира олди. Шунинг учун ҳам ҳеч қайси қўрбоши унингчалик куч-қудратга эга бўлмаган эди», – деб ўша пайтдаёқ ёзган эди унинг ғоявий мухолифларидан бири совет ҳарбий тарихчиси В.Кувшинов.
«1919 йил январида Мадаминбек қўл остида 16000 кишидан иборат армия бўлган», – деб таъкидланади Фарғона вилояти совети номига 1919 йил 27 январда йўлланган ўта шошилинч маълумотномада. Ўша йил ўрталарига келиб эса Мадаминбек қўл остида 25.000 йигит совет режими ва қизил армияга қарши истиқлол жангларини олиб борган. Бу пайтда Шермуҳаммадбекда 20000 йигит, Катта Эргаш қўрбошида бўлса 15000=16000 йигит бўлган.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов 1998 йил август ойида Фарғона шаҳрида бўлган митингда Мадаминбек шахсига, унинг суронли ҳаётига, бу миллатпарвар, исёнкор, оқил инсоннинг тақдирига муносиб баҳо бериб. совет тузуми даврида адолат ва ҳақиқат учун тинмай кураш олиб борган юртпарварнинг суронли ҳаётига қуйидаги тарзда муносабат билдирди: «Мадаминбек муттаҳам, ўғри бўлмаган. Озодлик, адолат учун курашган» («Халқ сўзи», 1998 йил, 11 август).
Ёш Мадаминбек тадбиркор лашкарбоши бўлиш билан бирга, уста сиёсатчи, моҳир дипломат ҳам эди. У Фарғона водийсидаги қўрбошиларни ягона қўмондонлик остига бирлаштирди, Бухоро амири Саид Олимхон (1881 – 1944) ва Хива хонлигининг амалдаги ҳукмдори Жунаидхон (1857 – 1938) билан қизил армияга қарши биргаликда курашиш учун музокаралар олиб борди. Самарқанд вилояти истиқлолчиларнинг раҳбарлари Баҳромбек (? – 1922) ва Очилбек (тахминан 1883 – 1923) ҳузурига ўз вакилларини жўнатди. Афғонистон ва Туркияга ҳам ишонч ли кишилар юборилди. Мадаминбек Россиянинг Кошғардаги собиқ консули Успенский ва Буюк Британиянинг бош консули П.Эсертон орқали жаҳон саҳнасига чиқишга, Европа давлатлари ҳамда АҚШдан болшевикларга қарши кураш олиб бориш учун иқтисодий ва ҳарбий ёрдам олишга интилди. Мадаминбекнинг бу саъй-ҳаракатлари халқаро майдонда сезиларли ютуққа олиб келмаса ҳам, лекин Фарғона водийсининг ўзида мустабид совет режимига қарши кучларни бирлаштиришда муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Мадаминбек томонидан моҳирона дипломатик сиёсат юритилганлиги натижасида 1919 йил 22 октябрда унинг бошчилигида Фарғона Муваққат мухторият ҳукумати тузилгани водийдаги вазиятни истиқлолчилар фойдасига ўзгартириб юборди. Ягона, кучли ва малакали замонавий мусулмон армияси тузиш ишлари қизиб кетди. 1919 йилнинг кеч кузига келиб, «Мадаминбек қўл остида салкам 30000 йигит» қизил армияга қарши истиқлол жангларини олиб борди. Бу пайтда «Шермуҳаммадбекда 20000 йигит», «Катта Эргаш қўрбошида 8000 йигит бўлган». Ана шу лашкарбошилар водийдаги жанговар ҳаракатларни йўналтириб турдилар.
Совет режими ва болшевиклар истиқлолчиларга қарши курашиш учун барча воситаларни ишга солди. Туркистон фронти, Турккомиссия, Туркбюро, кейинчалик РК(б)П марказий комитети Ўрта Осиё бюроси каби турли ташкилотлар, комиссия ва бюролар тузилиб, боз устига Россия марказидан доимий равишда Туркистон минтақасига янги-янги қизил аскар қисмлари ташлаб турилди. Бу ҳолат, хусусан, Оренбург тиқини тугатилгач, авж олиб кетди. 1920 йил январ ойининг ўрталарига келиб, жанговар ташаббус қизил армия қўлига ўтди.
Ҳарбий ташаббус қўлдан кетганлигини, ҳар қадамда хиёнат таъқиб қилаётганини кўрган Мадаминбек ўз йигитлари ҳаётини сақлаб қолиш мақсадида Фарғонадаги совет қўшинлари қўмондонлигига яраш музокаралари бошлашни таклиф этди. Истиқлолчилар қўшинининг Бош қўмондони Мадаминбек билан 2-Туркистон ўқчи дивизиясининг бошлиғи Н.А.Верёвкин-Рохалский ўртасида 1920 йил 6 мартда Скобелев (ҳозирги Фарғона) шаҳрида яраш битими имзоланди. Мадаминбек билан бирга совет ҳокимияти томонига унинг ўнлаб қўрбошилари ва 3500 йигити ҳам ўтган эди.
Лекин Мадаминбекнинг дипломатик тадбирлари бу гал самарасиз тугади. Совет қўмондонлиги томонидан музокаралар ўтказиш учун қўрбошилар орасига юборилган Мадаминбек Шермуҳаммадбекнинг розилиги билан Холхўжа Эшон томонидан 1920 йил 14 майда қирғизларнинг Қоровул қишлоғи атрофида хиёнаткорона ўлдирилди.
Мадаминбек билимдонлиги ва ташаббускорлиги, ўзининг демократик қарашлари ва ҳарбий салоҳияти билан бошқа қўрбошилардан анча устун турган. У халқ орасида кучли меҳр-муҳаббат ва катта обрўга сазовор эди. Табиийки, миллат мустақиллиги учун курашган Мадаминбек сингари юртпарварлар совет режими учун жуда хавфли эди. Шу сабабли ҳам Мадаминбекнинг ҳалок бўлишидан биринчи навбатда шўролар манфаатдор бўлган. Адолат юзасидан айтганда, Мадаминбекнинг айрим ишлари баъзи ўзбилармон қўрбошилар ва уламоларга ҳам ёқмас эди. Истиқлолчилик ҳаракатидаги бундай зиддиятли ҳолатлар Мадаминбек қисматининг фожиали тугашида ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади.
Мадаминбек фожиали равишда ҳалок бўлган бўлса ҳам, унинг порлоқ номи Туркис тон истиқлолчилари ўртасида тилларда достон бўлди. Мадаминбек ҳақида турли қўшиқлар тўқилиб, истиқлолчилар томонидан куйланди. Махфий архив ҳужжатларининг гувоҳлик беришича, ана шундай қўшиқ матнларининг бирига Мунаввар Қори анча сайқал бергач, бу қўшиқ яна ҳам машҳур бўлиб кетади.
Мадаминбекнинг қабри ҳозирги Қирғиз истон Республикаси ҳудудида, Олой воҳасидаги Шиғай қишлоғидадир. Бу манзил ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб ўзбек, қирғиз ва бошқа туркий халқларнинг зиёратгоҳ масканига айланган. Қабр устига ўрнатилган мармартошда «Туринг бегим, гуноҳларни ювайлик, босқинчини Она юртдан қувайлик!» деган шеърий битик лотин имлосида ўзбек тилида ўйиб ёзилган. Шеърий матн остида қиличнинг расми акс эттирилган.
Мадаминбек юрт озодлиги ва истиқлоли учун курашда қурбон бўлди. У ўз ўлими билан бугунги Мустақиллигимизга пойдевор қўйди, ҳозирги истиқлол кунларимизни яқинлаштирди.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2002 йил 21-сонидан олинди.
