Босқинчилик ва қўзғолон ҳаракатларининг натижасида Араб дунёсида бугунги миллий давлатлар пайдо бўлди. Юз йил аввал арабларнинг кўпчилиги пойтахти Истанбул бўлган Усмонийлар империясининг қарамоғида яшар эдилар. Араб дунёсининг бугунги сиёсий харитаси эса турлича парчалардан ташкил топган расм-топишмоқ(пазл)га ўхшаб кетади. 20-асрнинг иккинчи ярмидаги қийин ва чигал воқеалар Усмонийлар империясининг якун топиши, Яқин Шарқда янги миллатлар ва бир умматни парчалаб ташлаган чегараларнинг пайдо бўлишига олиб келди. Бу воқеалар турли сабабларга содир бўлганига қарамай, бошқа барча давлатларга қараганда Британия бу воқеаларнинг ривожида кўпроқ тер тўкди. Британияликларнинг бир-бирига зид бўлган уч хил келишувга кўра иш кўриши сиёсий бошбошдоқликни юзага келтириб, Ислом дунёсининг йирик ҳудудида мусулмонларнинг бўлиниб кетишига олиб келди.
Биринчи жаҳон урушининг бошланиши
1914 йилнинг ёз ойида Европада уриш бошланиб кетди. Тўрт йил давом этган вайронакор урушда 12 миллион одам қурбон бўлди. Ўта мураккаб иттифоқлар, милитарист ва мустамлакачиларнинг карнайдек иштаҳалари ва, умуман олганда, мамлакат юқори даражадаги раҳбариятининг хатолари ушбу уруш келиб чиқишига сабаб бўлди. Рақибларнинг бир тарафи “Атланта” бўлиб, унга Британия, Франция, Россия ва унинг итифоқчилари кирган бўлса, иккинчи тарафда – “Уч давлат ўртасидаги иттифоқ” эди ва унга Олмония, Австро-Венгрия ва Италия (кейинчалик бетараф бўлиб олган) каби мамлакатлар аъзо эди; уруш ҳаракатлари бошланиб кетганида бу блокка Усмонийлар салтанати ва Болгария ҳам қўшилди.
Дастлабки вақт Усмонийлар салтанати бетарафлик (нейтралитет)ни сақлашга ҳаракат қилган. У куч жиҳатидан урушда қатнашаётган бошқа мамлакатлардан заиф бўлиб, бир қатор ички ва ташқи таҳдидларга қарши курашишга мажбур ҳолатда эди. Айни вақтда, Усмонийлар султони номигагина ҳукмдор бўлган. Энг сўнгги ҳақиқий иқтидор соҳиби бўлган султон Абдулхамид II 1908 йилда тахтдан ағдарилган эди ва унинг ўрнида ҳарбийлардан иборат ҳукумат – “Уч поша” ҳукмронлик қилган. Улар дунёвийликни даъво қилган “Ёш турклар” ҳаракатига тааллуқли бўлишган. Усмонийларнинг Европа мамлакатлари олдида жиддий молиявий мажбуриятлари бўлиб, Усмоний турк салтанати уни тўлай олмаган. Даставвал у “Антанта” сафига қўшилмоқчи ҳам бўлди, лекин уни қабул қилишмагач, 1914 йил октябрида “Уч давлат ўртасидаги иттифоқ” тарафида урушга кирди.
Британияликлар дарҳол Яқин Шарқ ерларини босиб олиш ҳамда Усмонийларни йўқ қилиш режаси устида ишлай бошлашди. 1857 йилда Ҳиндистонни босиб олган Британия 1888 йилга келиб Мисрни ҳам назорат қила бошлади. Усмонийлар султонлиги айнан Британиянинг икки мустамлакаси ўртасида жойлашган эди ва инглизлар жаҳон урушидан фойдаланиб, Усмонийлар давлатини йўқ қилишга киришишди.
Араблар қўзғолони
Британияликларнинг тактик қадамларидан бири Усмонийлар салтанатидаги арабларни марказий ҳукуматга қарши қилишдан иборат бўлган. Араб яриморолининг ғарбида, Ҳижозда, уларга бу масалада ёрдам берадиганларни топишди. Макканинг ўша пайтдаги амири Шариф Ҳусайн бин Али Британия ҳукумати билан усмонийларга қарши қўзғолон кўтариш ҳақида тил бириктирди. У нега ғайридинлар билан мусулмонларга қарши тил бириктиргани ҳали-ҳануз бизга маълум эмас. Қўзғолон қилишга унинг турк миллий ғояларига қарши бўлганлиги, қандайдир шахсий адоват ёки ҳокимиятга ўч бўлгани сабабдир, эҳтимол. Нима бўлган тақдирда ҳам, Шариф Ҳусайн британияликлар билан иттифоқ тузган ҳолда, усмонийларга қарши бош кўтарди. Инглизлар қўзғолончиларга қурол-аслаҳа, пул етказиб бериш мажбуриятини олишди. Бундан ташқари, Британия урушдан сўнг Шариф Ҳусайнга шахсий араб қироллигини ваъда қилишди. Мазкур қиролликка бутун Араб яримороли ҳамда Ироқ ва Сурия ҳудудлари ҳам ваъда қилинди.
Тарафлар қўзғолон кўтаришга тайёргарликларни муҳокама қилган мактуб “МакМагон-Ҳусайн ёзишмалари” номи билан машҳур. (Ҳенри МакМагон ўша вақтда Британиянинг Мисрдаги олий комиссари эди).
1916 йил Ҳижозда қуролланган кўчманчи араблар Шариф Ҳусайн бошчилигида усмонийларга қарши урушни бошлаб юборади. Орадан бир неча ой ўтиб, қўзғолончилар Британия армияси ҳамда флоти ёрдамида Ҳижоздаги муҳим бўлган бир-икки шаҳарни босиб олишади, шу жумладан Жидда ва Маккаи Мукаррамани ҳам. Британияликлар аскарлар, қурол-аслаҳа, пул ва маслаҳатчилар (масалан, машҳур Лоуренс Арабий (Аравийский)) билан ёрдам бериб туради. Қўзғолончиларга ҳатто байроқ ҳам ясаб берадилар. Британияликлар мазкур байроқни Мисрда махсус тайёрлашган, кейинчалик бу байроқ “араб қўзғолони байроғи” билан машҳур бўлди. Сўнг бу байроқ Урдун, Фаластин, Судан, Сурия ва Қувайт байроқларининг асоси бўлган.
Биринчи жаҳон уруши 1918 йилгача давом этди. Бу орада араб қўзғолончилари усмонийлардан жуда кўп шаҳарларни тортиб олишга муваффақ бўлишди. Британияликлар Фаластин ва Ироқ бўйлаб юриш қилдилар, Қуддуси шариф ва Бағдодни ҳам босиб олдилар. Араблар уларга Аммон ва Дамашқни ҳам босиб олишга ёрдам беришди. Араблар қўзғолонини кенг аҳоли қўллаб-қувватламаганини ҳам таъкидлаб ўтиш зарур. Бу ишлар асосан ўз ҳокимиятини кенгайтирмоқчи бўлган бир нечта раҳбарлар бошчилигида озчилик ҳаракати тарафидан амалга оширилган. Халқ мазкур низодан четда турган, улар на қўзғолончиларнинг ва на усмонийларнинг тарафини олишган. Агар британияликларнинг бошқаларга берган ваъдаси бўлмаганида, Шариф Ҳусайннинг араб давлатини тузиши режаси муваффақият қозониш эҳтимоли катта эди.
Араблар қўзғолони бошланмасдан туриб, ҳамда Шариф Ҳусайн араб давлатини ташкил қилмасидан олдин инглиз ва французларнинг ўз режалари бор эди. 1915‒1916 йилларнинг қишида британиялик дипломат Марк Сайкс ва франциялик дипломат Франсуа Жорж-Пико ўртасида махфий учрашув бўлиб ўтади. Ўша учрашувда Усмонийлар салтанати мағлуб бўлганидан сўнг Араб дунёсининг тақдири ҳақида музокаралар бўлди. Уларнинг “Сайкса‒Пико келишуви” деб ном олган битимига кўра, араб дунёси Британия ва Франция ўртасида бўлиб олинган. Британияликларга ҳозирги Ироқ, Қувайт ва Урдун ҳудудлари ўтиши керак эди, ҳозирги Сурия, Ливан ва Туркиянинг жануби эса Францияга ўтиши белгиланган эди. Фаластин тақдири эса кейинга қолдирилиб, уни ҳал қилишда саҳюнчиларнинг манфаатини ҳисобга олиш назарда тутилган эди. Келишувда баъзи ҳудудларни европаликлар назоратидаги ўзини ўзи бошқариш услубида идора этиш режа қилинган бўлса, қолганларини Британия ва Франция ўзларининг тўлиқ назоратларига олиши керак эди.
Биринчи жаҳон урушидан сўнг Яқин Шарқни парчалаш режаси сир сақланиши керак бўлган, бироқ 1917 йилда Россиядаги “большевик”лар туфайли бу режа овоза бўлиб кетди. “Сайкса‒Пико келишуви” Шариф Ҳусайнга ваъда қилинган нарсаларни инкор қилар эди. Шунинг учун инглиз-араб муносабатлари сезиларли даражада таранглашиб кетди. Бироқ, бу британияликларнинг олдинги аҳд ва ваъдаларига хилоф равишда тузган ягона битими эмас эди.
Бальфур декларацияси
Яқин Шарқ сиёсий ландшафти бўйича ўз фикрига эга бўлган яна бир гуруҳ мавжуд бўлган. Булар саҳюнчилар эди. Саҳюнчилик – сиёсий ҳаракат бўлиб, Фаластиннинг муқаддас ерларида яҳудийлар давлатини тузишга чақирган. Бу ҳаракат 19-асрда ташкил топган ҳамда Олмония, Польша ва Россияда истиқомат қилаётган яҳудийларнинг Фаластин заминига кўчиб ўтишларини рағбатлантириб турган. Биринчи жаҳон урушидан сўнг, алалоқибат, саҳюнчилар Британия ҳукуматидан яҳудийларни Фаластинга кўчишлари учун рухсат олишга ҳаракат қилди. Британиянинг жуда кўп сиёсатчилари бу сиёсий ҳаракатнинг тарафдорлари бўлишган. Улар орасида ички ишлар вазири Артур Бальфур ҳам бор эди. 1917 йил 2 ноябрь куни у саҳюнчилар пешвоси бўлган Ротшильдга мактуб юбориб, Британия ҳукумати Фаластинда саҳюнчилар давлатини тузиш ғоясини расмий равишда қўллаб-қувватлашини маълум қилди:
“Олий ҳазратларининг ҳукумати яҳудийларнинг Фаластинда ўзлапрининг миллий ўчоқларини ташкил этиш таклифини ижобий маънода кўриб чиқмоқда ва бу мақсадга етиш учун ўзининг бор имкониятларини йўлга солади; Фаластинда истиқомат қиладиган ва яҳудий бўлмаган жамоаларнинг на фуқаровий ва на диний ҳуқуқлари бузилмаслиги керак, ҳамда исталган бошқа мамлакатлардаги яҳудийлар фойдаланиб келаётган ҳуқуқ ва сиёсий мақомлари ҳам ўзгармай қолади”.
Ихтилофли шартномалар
Шундай қилиб, 1917 йилга келиб, британияликлар турли бўлган учта тараф билан тил бириктирганлар. Унда инглизлар араб дунёси учун турли хил сиёсий келажакларни ваъда қилишган. Араблар Шариф Ҳусайнга ваъда қилинган араб қироллигини исташган; французлар (британияликлар ҳам) бу ерларни ўзаро бўлиб олишни ўйлашган, саҳюнлар эса, Бальфурнинг айтганидан келиб чиқиб, Фаластинни олишга интизор бўлишган.
1918 йилга келиб, уруш “Антанта” мамлакатларининг ғолиблиги ҳамда Усмонийлар салтанатининг мағлубияти билан якун топди. 1922 йилгача Усмонийлар расмий тарзда мавжуд бўлган (давлати эса 1924 йилгача) бўлса-да, салтанатнинг бутун ҳудуди европаликлар тарафидан аллақачон босиб олинган эди. Уруш тугади, аммо уч тараф Яқин Шарқ келажаги бўйича ҳали ҳам узил-кесил келиша олмадилар.
Ким ғолиб бўлди? Аслида, ҳеч бир тараф ўзи истаган нарсага тўлиқ эриша олмади. Урушдан бироз вақт ўтиб Миллатлар Лигаси ташкил этилди. Унинг вазифаларидан бири собиқ Усмонийларга тегишли ерларни бўлиш эди. Бу халқаро ташкилот араб ҳудудлари учун ўз “мандат”ларини чиқарди. Мандатга кўра, “ўзлари тўлиқ мустақил бўлмагунига қадар” бу ерларни Британия ёки Франциянинг бошқарувида бўлиши кўзда тутилган эди.
Шундай қилиб, Миллатлар Лигаси ҳозирги Яқин Шарқ минтақаси мамлакатларининг сиёсий харитасини белгилашда бевосита иштирок этди. Чегараларни белгилашда маҳаллий аҳолининг манфаатлари, этник, жуғрофий ва диний хусусиятлар умумун эътиборга олинмади. Ҳаммаси шунчаки ўзбошимча тарзда амалга оширилди. Бугунги Яқин Шарқнинг сиёсий чегаралари аҳолининг миллий-диний таркибига умуман алоқаси йўқлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш ўринлидир.
Мандат тизими ёрдамида британияликлар билан французлар анчадан бери орзу қилишган Яқин Шарқ минтақасини ўз назоратларига олишга муваффақ бўлишди. Шариф Ҳусайнга келсак, унга ва унинг фарзандларига британияликларнинг қўл остидаги ҳудудларни бошқаришга рухсат берилди. Шу йўсин, шаҳзода Файсал Ироқ ва Сурия қироли деб эълон қилинди, шаҳзода Абдуллоҳ эса Урдун қиролига айланди. Амалда эса, ҳокимият британияликлар билан французларнинг қўлида эди.
Саҳюнчиларга эса британияликлар баъзи чекловлар билан Фаластинга кўчиб келишларига рухсат беришди. Британияликлар бу ерда яшаётган арабларни ортиқча қўзғамаслик учун яҳудийлар кўчиб келишини маълум маънода чеклалашга ҳаракат қилишди. Бу эса саҳюнчилар норозилигига сабаб бўлиб, улар турли хил ноқонуний йўллар билан 1920-1940 йиллар мобайнида Фаластин заминига оммавий тарзда оқиб кела бошлади. Араблар ҳам бу кўчиб келишларни ерларига ҳамда 1187 йилдан бери мусулмонлар қўлида бўлган Қуддуси шарифга бўлган таҳдид дея баҳолашди.
Биринчи жаҳон урушидан сўнг британияликлар томонидан экилган сиёсий тартибсизлик уруғи бугунда ҳам ўз ечимини топган эмас. Бир-бирига зид бўлган битимлар асосида ташкил қилинган давлатлар Яқин Шарқ минтақасини сиёсий жиҳатдан барқарорсиз этиб қўйди. Мусулмонларнинг тарқоқлиги ортидан саҳюнчиларнинг кўтарилиши ҳукумат идораларида коррупциянинг авж олишига ва бутун минтақанинг иқтисодий инқирозга юз тутишига олиб келди. Юз йил олдин сунъий равишда амалга оширилган тарқоқлик ҳали-ҳануз мавжудлигича қолмоқда ва, ҳатто, янада кучайиб, илдиз отиб бормоқда.
Абу Муслим таржимаси
Манба: “Lost Islamic History”
