Боғдоднинг қулаши (2-қисм)

Халифа Мустаъсим Биллоҳ Бағдоднинг охирги кунларида

Ўша пайтларда ҳақиқий эркак – жангчилари жуда кам қолган ушбу мустаҳкам шаҳарнинг ва бутун мусулмон халифалигининг ҳукмдори, Аббосийлар сулолосининг ўттиз еттинчи ва охирги Бағдодлик халифаси Мустаъсим Биллоҳ бўлган. У нафақат ислом оламининг энг қудратли дунёвий ҳукмдори, балки ер юзидаги барча мусулмонларнинг олий даражадаги маънавий раҳномаси ҳам бўлган.

“Тарих ал-хулафаъ” (муаллифи Жалолиддин Суютий) ва “Ал-Бидоя ва ан-ниҳоя” (муаллиф ибн Касир) каби биографияга оид китобларда халифа Мустаъсим Биллоҳга мақтовга сазовор инсон ва адолатли ҳукмдор сифатида таъриф берилади.

Ҳақиқатда ҳам у яхши инсон бўлган, лекин ҳеч бир мусулмон ҳукмдори йўл қўйиши мумкин бўлмаган хатога йўл қўйган. У ўз қўлидан бошқарув жиловини қўйиб юборган ва бу билан йирик мусулмон ҳалифлиги устидан назоратни йўқотиб қўйган. Натижада, энг керакли вақтда энг ҳавфли душманга қарши ислом умматини бирлаштира олмаган.

Умматни қутқариш учун халифага ҳафсала билан диннинг барча расм – русумларини бажариш, фақир ва ночорларга ғамхўрлик қилиш ва ҳоказолар етарли бўлмаган, бундан ташқари, у давлат ва армияни заифлаштирганларга қарши ҳам курашиши лозим эди. Афсуски, бу имконият қўлдан бой берилганди. У бутун ислом олами Бағдоддан то Шимолий Африкадаги Мағрибгача ҳудди битта одамдай ўз халифалигини ҳимоя қилиш учун кўтарилади ва ғайридинларга Бағдодни эгаллашига йўл қўйиб бермайди, деган янглиш тахминда эди. На Аллоҳ, на эътиқодли мусулмонлар Бағдоднинг кофирлар қўлига ўтишига изн бермайди, ахир.

Бағдоднинг сўнгги кунларида давлат идораларининг ҳолати

Давлат девони ҳам ҳудди армия сингари хаста ва кучсиз эди. Ҳукмрон аслзодалар у ёки бу вазир ёки амирнинг шарпаларини намоён қиларди холос, уларнинг шахсий бойлигини ошириш, ҳокимиятини кенгайтириш ва ўз таъсирини оммалаштиришдан бошқа мақсадлари бўлмаган. Уларни давлат ривожи ҳеч ҳам ташвишга солмаган, чунки улар ўз манфаатлари билан машғул эдилар ва бир парча ер, уй, лавозим, ҳаттоки оддий бир асира канизак учун ҳам бир – бирларини ғажишга тайёр эдилар.

Бу нафсиз, аҳлоқсиз амалдорлар бошида – хоин, уммат душманлари билан тил бириктириб, ўз мамлакати ва фуқароларини сотган бош вазир турган. Бу вазир ва амирлардан иборат бошқарув девони, ҳойнаҳой, давлат душманига қарши эмас, балки мусулмонлар боши узра кўтарилган қилич эди, чунки улар халққа шунчалик ёмон муносабатда эдиларки, ҳаттоки энг қаҳри қаттиқ хўжайин ҳам ўз қулларига бунчалик аянчли муомала қилмайди.

Бағдоднинг сўнгги кунларида аҳолининг аҳволи

Кўриниб турибдики, ўша кунларда халқнинг – Бағдод ва бутун мусулмон давлати аҳолисининг – аҳволи ҳавас қилар даражада эмас эди. Лекин Бағдод аҳолисига халифа томонидан жабр – ситам кўрсатилмасада, ҳукмдор синф уларга такаллуф кўрсатиб ўтирмасди.

Ўша пайтдаги Бағдод аҳолисининг сони, шаҳар атрофида жойлашган қишлоқларда яшовчиларни ҳисобга олмаганда, уч миллион кишидан ошиқ эди ва Бағдод ҳақли равишда бутун дунё бўйича аҳоли сонига кўра энг катта шаҳар ҳисобланарди. Бағдод аҳолиси ҳашаматда яшар ва қулайликларга, тинчлик ва ҳотиржамликка ўрганиб қолган эди, чунки улар улкан мусулмон халифалигининг пойтахтида истиқомат қилганлари боис, деярли ҳеч қандай алоҳида муаммоларга дуч келишмасди.

Шаҳарда ва бутун мамлакатда юзага келган ҳолат уларнинг ҳеч бирини ташвишга солмасди. Динни ушлаганлар фақат назарий билимларни эгаллаш, масжиддаги жамоат намозларида иштирок этиш, Қуръонни ўқиш билан чегараланиб қолишган ва бундан ташқари уларнинг Аллоҳ таоло ва ўзи яшаётган жамият олдида ҳам мажбуриятлари бор эканлигини унутиб қўйишган. Дин йўлини тутмаганлар эса, булар Бағдод аҳолисининг кўпчилигини ташкил этарди, ўз нафси, айш – ишрати ва ҳузур – ҳаловати учун яшарди: турли – туман таомларни истеъмол қилишар, чиройли кийимларни кийишар, қўл остида жуда кўплаб хизматкорларни ушлаб туришар, катта қасрларда яшар, гўзал боғларда дам олишарди.

Қуръон ўқувчилардан узоқлашган Бағдод аҳолиси таъқиқланган мусиқа ва ашулаларни эшитишар, май ичишар, ўзганинг мулкини ўғирлашар, Аллоҳ таолонинг заиф қулларини тахқирлашарди. Бундан ташқари, улар қирқ йил мобайнида Туркистон, Хуросон, Форс, Озарбойжон ва бошқа мусулмон олами диёрларидаги мусулмон – биродарлари бошига мўғуллар босқини сабабли тушган кулфатларга аҳамият бермаган ҳолда яшаган. Бағдодда бундан ҳамманинг хабари бор эди, лекин ҳеч ким ўз биродарларига ёрдам беришга ҳаттоки уриниб ҳам кўрмаган.

Улар қўшнисининг уйи ёнаётганда, ёғоч деворга ишониб, олов унинг уйига ўтиб кетмаслигига умид қилиб ўтирган кишига ўхшарди. Буларнинг баридан келиб чиқиб, айтиш мумкинки, Бағдод аҳолиси айнан мана шундай ҳокимлар ва вазирларга лойиқ эди, мўғуллар босқини эса уларга Аллоҳ таолонинг жазосидай (қаҳри) кўринишга эга эди.

Жазо ўзини кўп куттирмади, мусулмон – биродарларининг фалокатларига лоқайдлик учун товон тўлаш вақти етиб келганди. Мусулмон отрядлари қўшилган кўп сонли мўғуллар армияси Бағдод давозалари олдида турарди. Бунга қадар Бағдод ўзининг ҳаракатсизлиги билан мусулмонларга қарши ёпирилиб келган мўғулларга ёрдам берганди, энди эса ана шу мусулмонлар шаҳар деворлари остида мўғулларга кўмаклашаётганди. Бир бўлак нондан бошқа нарсанинг ташвишини қилмаган халқ, бундан бошқасига лойиқ ҳам эмасди. Ахир бундай гап борку: кулфат келса – дарвозангни очиб қўй...

Бу мусулмон уммати учун Аллоҳ таолонинг улкан бир синови эди. Ривоятлардан бирида келтирилишича, мўғулларнинг раҳбари Хулагунинг қизи Бағдодни айланиб юрганида одамларни бир киши атрофида тўпланиб турганига кўзи тушади. Ўша одамнинг мусулмон олимлардан бири эканлигини билиб, уни ҳузурига чақиртиради.

- Сизлар Аллоҳнинг борлигига ишонасизлар, шундай эмасми?,– деди.

– Ҳа. – деб жавоб берди олим.

– Аллоҳ зафарни хоҳлаган бандасига беришига ишонасизлар-а?!

– Ҳа.

– Аллоҳ сизларнинг устингиздан бизнинг ғалаба қозонишимизни хоҳламади-ми!

– Тўғри.

– Бу, Аллоҳнинг сизлардан кўра бизни кўпроқ яхши кўришини ифодаламайдими?

– Йўқ.

– Нега?

– Қўй боқадиган чўпонни биласизми?

– Ҳа.

– Унинг суруви билан бирга ити ҳам бўлади, тўғрими?

– Ҳа.

– Сурувдаги қўйлардан баъзилари итоат этмай қочиб кетса, чўпон нима қилади?

– Итини ишга солади.

– Ит уларнинг орқасидан қачонгача юради?

– Сурувга қайта қўшилгунларича.

– Эй мўғуллар, сизлар Аллоҳнинг Еридаги итларисиз! Биз мадомики Аллоҳнинг итоати ва ҳаёт манҳажидан узоқлашар эканмиз, унга қайта қайтмагунимизча орқамиздан қувлаб юраверасизлар!

Ҳаммаси ҳудди шундай содир бўлди: мусулмонлар тез орада Аллоҳ таолога қайтишди – Айн-Жалутдаги жангда мўғуллар илк бора яксон қилинди.

Бағдод қамали

Бағдод ва бутун мусулмон олами заифлашиб, инқирозни бошидан ўтказаётган бир пайтда, шаҳарнинг шарқий деворлари олдида тўсатдан мўғуллар йўлбошчиси Хулагунинг армияси пайдо бўлди. Бу ҳижрий 656 йил Муҳаррам ойининг 12 санасида содир бўлди. Хулагу зудлик билан Бағдодни узоқ муддат қамал қилишга тайёргарликни бошлаб юборди. Ана шу вақтда шаҳарнинг чап тарафига етиб келган Кит Буға ўз армияси билан Бағдодни шимоли – шарқий тарафдан қамал қила бошлади.

Бағдод халифаси ва барча мусулмон ерларининг расмий ҳукмдори Мустаъсим Биллоҳ буларнинг баридан даҳшатга тушади... У дарҳол кенгаш чақиради, унга барча вазирлар, маслаҳатчилар ва, албатта, бош вазир, уммат хоини Муайядаддин Ибн Алқамий ҳам таклиф этилади. Йиғилганлар олдида битта масала турарди: бу фалокат билан нима қилиш, қандай қутилиш ва қаёққа қочиш мумкин?

Табиийки, Ибн Алқамий ва унинг атрофидагилар мўғуллар билан сулҳ тузишни ва улар билан дарҳол тинчлик музокараларини бошлашни қатъий таклиф этишди. Ибн Алқамий мўғулларнинг катта имкониятлари ва мусулмонларнинг уларга қарши туришга қодир эмаслиги ҳақида гапириб, йиғилганларни бундай кучли душмандан шаҳарни ҳимоя қилиш бефойда эканлигига ишонтирди. Бир оз давом этган мунозаралардан сўнг, йиғилганлар тинчлик музокараларини бошлашга қарор қилишди. Тўғрироғи, сўзсиз таслим бўлиш учун музокаралар бошлаш...

Лекин кенгашнинг барча иштирокчилари ушбу қарорга рози эмас эди. Фақатгина икки киши мўғуллар билан сулҳ тузишга қарши фикр баён қилишди. Улар халифага шаҳарни ва мусулмонлар давлатини муҳофаза қилиш мажбуриятини кўрсатиб беришди. Мужоҳиддин Ойбек ва Сулаймоншоҳ йиғилганларни қаршилик кўрсатишга ундай бошлади, лекин улар кеч қолишганди. Жуда кўп вақт қўлдан бой берилганди ва жангга тайёргарлик кўриш учун энди фурсат йўқ эди. Энди буюк синовларга навбат келганди...

Таъкидлаш жоизки, Мужоҳиддин Ойбек илгари ҳам жиҳод ва урушга тайёргарлик кўриш масаласини кўтарганди, лекин унга ҳеч ким қулоқ солмаган, шу жумладан халифа Мустаъсим Биллоҳ ҳам. Лекин бу сафар халифа иккиланиб қолганди, унинг нафси Ибн Алқамий билан рози эди, чунки унинг урушга хоҳиши йўқ эди. Лекин ақли Ойбек ҳақ эканлигини айтиб турарди, чунки мўғуллар тинчлик ниятида келишмаганди ва оддийгина сулҳга кўнишлари амри маҳол эди. Узоқ мулоҳаза юритиб, Бағдоднинг ҳукмдори Мужоҳиддин Ойбекнинг сўзларига қулоқ солишга ва мўғулларга қаршилик кўрсатишга қарор қилади. Лекин у бунда жуда ҳам қатъиятсиз эди, душманга қарши бу ҳолда уруш бошлаш деярли фойдасиз эди. Узоқ фикрлашлардан кейин халифа уруш бошлашга қарор қилади (тажриба учун). Буюк Аббосийлар сулоласининг ҳукмдорларидан бири бўлган халифа Мустаъсим Биллоҳ ҳаётида биринчи марта Аббосийлар давлати қўшинини ҳарбий мақсадларда қўллаш бўйича буйруқ беради.

Кейин эса Мужоҳид Ойбек қўмондонлигидаги аббосийлар қўшинининг нисбатан унча кўп бўлмаган отряди Хулагунинг йирик қўшини билан тўқнашувга чиқди. Ойбекнинг отряди шаҳардан чиқиб, Хулагу билан учрашувга тайёргарлик кўрган бир пайтда, шимолдан яна бир мўғул қўшинлари Бағдодга келаётгани ҳақида хабар келади. Бу Нўйон Байжонинг қўшини эди, у Туркия ва шимолий Ироқ ҳудудини босиб ўтиб, бу ерга Европадан етиб келганди. Дажла ва Фурот дарёлари ўртасидан ўтиб, Байжо сезилмас ҳолда Бағдодга эллик километрилик масофа қолгунча яқинлашади. Бу ҳабар Мужоҳиддин Ойбекка етиб борганида, у шаҳар ортида Бағдоднинг шимолида турар эди. Озгина мулоҳаза юритиб, у бундай хулосага келади: агарда Байжо Бағдод деворларига яқинлашса, у шаҳарни шимолдан ва ғарбдан қамал қилади ва бу билан у қамал доирасини бекитади, натижада мусулмон давлатининг пойтахти тўлалигича қамал остида қолиб кетади.

Шундан келиб чиққан ҳолда, Ойбек ўзининг қўшни билан бирга Байжо қўшини билан учрашишга шимолга қараб ҳаракат қилишга қарор қилади.

Мўғуллар Ойбекнинг қўшнига Анбар ерларида (замонавий Ироқнинг Анбар вилояти ҳудудидаги тарихий шаҳар, Фурот дарёсининг шарқий қирғоқларида жойлашган) дуч келишди. Мана шу ерда 600 йил илгари буюк саркарда Холид ибн Валид розияллоҳу анҳу улкан ғалаба қозонган эди, лекин бу сафар, афсуслар бўлсинки, ғалаба мусулмонларга насиб қилмади.

Байжо ҳудди бу ҳудудларни маҳаллий аҳолидан ҳам яхшироқ билгандай ҳарбий манёврларни бошлаб юборади. У орқага чекинаётгандай кўринади ва мусулмон қўшинини тузоққа туширишга уриниб, уларни Фурот дарёси қирғоқларидаги ботқоқликларга етгунча орқасидан келишга мажбур қилади. Кейин Байжо қўшинидаги муҳандисларни Фурот дарёсидаги барча тўғонларни бузиш вазифаси билан жўнатади. Бу аббосийлар армиясининг орқага қочиб кетишини олдини олиш мақсадида амалга оширилганди. Кейин мўғуллар Ироқ армиясини ўраб олишади ва уни кенг кўламда яксон қилишни бошлашади. Мужоҳиддин Ойбек отрядининг озгина қисми билан Фурот дарёсининг нариги қирғоғига ўтиб, Бағдодга ўтишни уддалайди. Аббосийлар қўшинининг қолган қисми эса Анбар тупроқларида Байжо қўшини томонидан қириб ташланади.

Мусулмонлар учун фожиали бўлган бу воқеа муҳаррам ойининг ўн тўққизинчи санасида содир бўлди, яъни Хулагу Бағдоднинг шарқий деворлари остида пайдо бўлганидан бир ҳафта ўтиб.

Тўқнашувдан кейин Байжо вақтни йўқотиб ўтирмади ва ўз йўлида давом этиб, кейинги куниёқ Бағдодга етиб борди ва шаҳарнинг ғарбий қисмига жойлашди. Шу билан Бағдод бутунлайига ўраб олинганди: шарқдан – Хулагу, ғарбдан – Байжо. Шаҳарнинг аҳволи борган сари ёмонлашиб борарди... Мусулмон халифалигининг пойтахти бутунлай қамал остида қолганди...

Буюк ҳукмдорлар сулоласи Аббосийларнинг авлоди бўлган халифа Мустаъсим Биллоҳ ўз она шаҳрида – мусулмон давлатининг пойтахтида қамал остида қолиб кетиши мумкинлигини тасаввур ҳам қилиб кўрмаганди. У бу ҳақда ўйлаганда боши айланиб, мияси фалажланиб қоларди. Тўсатдан пайдо бўлган вазир Ибн Алқамий халифани ўзига келтиради. Бағдод халифалигида узоқ йиллардан бери хизмат қилиб келаётган Ибн Алқамий шиа эди ва албатта, буни ҳаммадан сир тутарди, шу жумладан ўз ҳукмдори Мустаъсимдан ҳам. Баъзи манбаларда келтирилишича, Алқамий Хулагу билан анча олдиндан тил бириктириб олган. Айнан Алқамий уни мўғулларнинг яқин шарққа юриш қилишига кўндирган.

Али-Зода “Мусулмон давлатлари тарихи” китобида бу воқеани қуйидагича тасвирлаб беради: “Бағдоднинг қулашига суннийлар ва шиалар ўртасидаги келишмовчиликларнинг кескинлашуви катта таъсир ўтказди. Ҳижрий 655 йилда Бағдодда суннийлар ва шиалар ўртасида тўқнашув содир бўлди. Шундан сўнг, шиа вазир Ибн Алқамий яширин равишда қўшинлари Бағдодга келган Хулагу хон билан тил бириктирди. У хон билан учрашди ва қайтгач, халифа Мустаъсим Биллоҳга Хулагу хон унинг ҳаётини сақлаб қолишни истаётганини ва у ўз вақтида Бағдод устидан назорат ўрнатган салжуқий султонларидай ҳаракат қилмоқчи эканлигини маълум қилди...”