Берке (мўғул. Бэрх хан; тат. Бәркә, Бәркәй, Bärkä, Bärkäy; Бэрхэ, Берка, Беркай; 1209—1266) — Жўчи улуснинг бешинчи хони (1257-1266), Жўчининг ўғли, Чингизхоннинг набираси.
Мўғул ҳукмдорларидан биринчи бўлиб Ислом динини қабул қилди. У Миср мамлуклари билан унга қарши иттифоқ тузиб, ўз қариндоши — Эрон илхони, чингизий Хулагуга қарши курашди. У акаси Боту хоннинг яхлитлигини сақлаш ва Берке ҳукмронлигининг охирига келиб буюк хондан амалда мустақил давлатга айланган улуснинг мустақиллигини мустаҳкамлаш сиёсатини давом эттирди. У рус князликлари устидан Олтин Ўрда истибдодини кучайтирди.
Берке Хон Жўчининг учинчи ўғли эди. Унинг аниқ туғилган санаси ва болалиги ҳақида қарама-қарши фикрлар мавжуд. Унинг онаси мўғуллар томонидан асирга олинган Хоразм маликаси Хон Султон ҳисобланади, у Жўчининг хотини ва уч фарзандининг онаси бўлган. Бу болалар Берке, Беркечар ва Бури (Муҳаммад) деб ҳисобланади. Совет тарихчилари Шарқий асарлар кўра унинг туғилган йили 1221 деб ҳисоблайди. 1229 йилда у бошқа Чингизийлар сингари Йекэ Монгол Улус Угэдэй буюк хон жеб эълон қилинган қурултойда қатнашди. Берке 1236 йилда Боту бошчилигида ғарбий кампанияда юриш қилган мўғул армиясининг бўлинмаларидан бирига қўмондонлик қилди. У қипчоқларга қарши муваффақиятли ҳаракат қилиб, Аржумак, Куранбас ва Капаран каби саркардаларини асир олди.
Шарқий Европага бостириб киргандан сўнг, Боту Хон Жўчи улусининг марказига айланган қуйи Волгага (1242) қайтди. Берке Шимолий Кавказ даштларини қоплаган унинг қисмларидан бирини эгаллаб олди. У Эрон ва Кичик Осиёдан Дербент орқали ўтадиган савдо йўлларидан фойда кўрди. 1254 йилда Боту уларни олиб қўйиб, Беркега Волгадан шарққа кўчиб ўтишни буюрди
Кўринишидан, Хон Беркенинг Ислом динини қабул қилиши 1240-йилларга тўғри келади. 1251 йилги бутун мўғул қурултойида, ҳозир бўлган Берке учун ҳурмат белгиси сифатида, байрам учун ҳайвонлар мусулмонларнинг одатига кўра сўйилган. 1253 йил Берке қароргоҳига ташриф буюрган Гийом де Рубрук у ерда чўчқа гўштини истеъмол қилиш тақиқлангани ҳақида хабар берган. Аммо Рубрук Беркенинг самимийлик шубҳа билдирган, у "ўзини мусулмон қилиб кўрсатяпти", деб ҳисоблаган. Одатда мўғул ҳукмдорлари орасида Исломнинг муваффақиятини бўрттириб кўрсатадиган Усмон Жузжоний Берке Қуръонни ёшлигидан Хўжандда бир имом раҳбарлигида ўргангани ва Бухорода яшаган сўфий Шайх Сайфиддин Боҳарзийдан Исломнинг Ҳанафий мазҳабини қабул қилгани ҳақида хабар беради.
Гуюк буюк хон деб эълон қилинган 1246 йилги Қурултойда Берке, бошқа укалари билан бирга, Ботунинг (иштирок этишдан бош тортган) вакили сифатида қатнашади. 1251 йилда Боту Хон Берке ва Сартакни учта туман қўшин билан буюк хонларга номзод қилишни таклиф қилган Толуид Монгкени қўллаб-қувватлаш учун Мўғулистонга юборди. Ўша йилнинг 1 июл куни Жўчийлар қўшинлари Чиғатой ва Угедей улусларидан норозиларга гапиришга ҳам рухсат бермай, Монгкени тахтга кўтаришди. Шундан сўнг, Жўчи ва Толуй уйлари ўртасида, Рашидиддин ёзганидек, "бирлик ва дўстлик йўли очилди". Илгари ҳокимият тепасида бўлган чиғатойликлар ва угэдэйликларни оммавий қатл қилиш билан якунланган суд жараёни (1252) ҳам Берке томонидан назорат қилинган. Чиғатойнинг набираси Алгу кейинчалик "у томонидан тайёрланган Мангу Хон бутун уруғини йўқ қилгани" учун Беркедан қасос олиш мақсадида Жўчи улуси билан жанг қилди.
Ботунинг ўғли ва набираси Улагчи ва Сартак бирин-кетин вафот этганидан сўнг, 1257 йилда Берке Олтин Ўрда ҳукмдори бўлди. Уни улус ҳукмдори сифатида тасдиқлаган Мункэдан қайтган Сартак, гўёки Берке қароргоҳига ташриф буюриш таклифига жавобан: "Сен мусулмонсан, мен эса христиан динига содиқман; мусулмон юзини кўриш мен учун бахтсизликдир" деб жавоб берган.
Орадан бироз вақт ўтиб Сартак оламдан ўтди; Киракос Гандзакецининг ёзишича, у Берке ва унинг укаси Беркечар томонидан заҳарланган. Кичик ёшдаги Улагчига регент бўлган Ботунинг беваси Боракчин-хотин унинг ўлимидан сўнг Ботунинг набираси Туда-Монгкени тахтга ўтқазмоқчи бўлади. Боракчин ўз улусида қўллаб-қувватламаганлиги сабабли, у ёрдам сўраб Хулагуга мурожаат қилишга қарор қилди. Бироқ, унинг нияти фош қилинди, Эронга қочишга уринаётганда қўлга олинди ва қатл этилди.
Тахтга ўтирган Берке, Абулғозининг сўзларига кўра, "барча ака-укаларига Боту томонидан берилган меросни тасдиқлади". Бошқа томондан, булғорлар ва мордвалар маҳаллий маъмуриятлар ўрнига марказий бошқарувни жорий қилдилар. Бироқ, Бошқирдистон маҳаллий ҳукмдорлар сулоласи бошчилигидаги ўз автономиясини сақлаб қолди: Иоганка Венгр "Сарацен алданиши билан касалланган бутун Баскардия ҳукмдори" ҳақида ёзади. Ўша йилларда мўғулларга тобе бўлган бошқа мамлакатларда Буюк Хон Мункэ буйруғи билан аскарларни самаралироқ ёллаш ва солиқ йиғиш учун аҳолини рўйхатга олиш ташкил этилди ва бу Россияга ҳам таъсир қилди. Хитойнинг 1257 йилдаги Юан-ши йилномасида Мункэ "Хоннинг куёви Ринсиннинг ўғли Китат Русга даругаций лавозимига тайинлаган" деб хабар берилган.
1257 йилда Владимир-Суздал, Рязан ва Муром князликларида император амалдорлари пайдо бўлди. Бу ерда рўйхатга олиш ўтказилди ва ҳарбий округлар мўғул ўнлик тизими стандартларига мувофиқ ташкил этилди (туман, минг, юз, ўн). Фақат руҳонийлар вакиллари солиқлардан озод қилинди.
Ўша пайтда тўғридан-тўғри забт этилмаган Новгород Вече Республикасидаги мўғул амалдорлари учун вазият қийинроқ эди. Новгородликлар шаҳарга князь Александр Ярославич Невский ҳамроҳлигида амалдорлар келганига қарамай, аҳолини рўйхатга олишга рухсат беришмади. Новгородда ҳукмронлик қилган Александрнинг ўғли Василий, рўйхатга олишнинг рақиби, отаси билан тўқнашувдан қочиб, Псковга жўнаб кетди. Ғазабланган Александр ўғлини Псковдан ҳайдаб чиқариб, Суздал князлигига юборди ва Василийнинг маслаҳатчиларини шафқатсиз жазоларга дучор қилди.
Бироқ, икки йилдан сўнг Новгородда аҳолини рўйхатга олиш бўйича иккинчи уриниш муваффақиятли якунланди. Новгород солномаларида айтилишича, рўйхатга олиш катта қийинчиликлар билан ўтказилган ва бу деярли ҳарбий тўқнашувга олиб келган. Оддий фуқаролар ва камбағаллар татарларга қарши курашишга қатъий қарор қилишди, аммо афтидан бояр элитаси аҳолини рўйхатга олишга рози бўлишга қарор қилди. Аҳолини рўйхатга олиш пайтида боярлар ўлпон юкини оддий одамларга юклашга интилдилар, бу эса шаҳарликларнинг ғазабига сабаб бўлди. Шунга қарамай, рўйхатга олиш амалга оширилди ва татарлар князь Александр Ярославич билан бирга кетишди.
Жануби-Ғарбий Русь. Диний сиёсат
Ҳукмронлигининг дастлабки йилларида Берке Жанубий Русь ишларига алоҳида эътибор бериши керак эди. Ўрда ҳукуматидан мустақилликка эришмоқчи бўлган Русь қироли Даниил Романович бу йўналишда жиддий муваффақиятларга еришди. 1256 атрофида, у Шимолий Подолиа, Болохов ери ва Шарқий Волиндан мўғул қўшинларини ҳайдаб юборди. Қўмондон Курумишининг жавоб ҳаракатлари, яъни Владимир-Волинский ва Луцкга ҳужум қилишга уринишлар муваффақиятсиз тугади. Бироқ, 1258 йилда Берке Днепр улусида Курумиши ўрнига туман беги Бурундайни қўйиб, уни кўп сонли қўшинлар билан таъминлади.
Бурундаи Даниил ва унинг собиқ иттифоқчиси Литва Буюк князи Миндовг ўртасидаги қарама-қаршиликлардан фойдаланишга қарор қилди ва ўша йили Литвага қарши кампания олиб борди ва Даниилдан ўз қўшинлари билан унга қўшилишни талаб қилди. Галиция князи мўғуллар билан учрашувдан қўрқиб, ўз ўрнига укаси Василькони юборди. Бурундаи Днепрнинг ўрта курсидан, Ворскла ва Псела ҳудудидан, ўнг қирғоғида Берестедан келаётган Василько Романович билан қўшилган Неман қирғоқларига юриш қилди. Бирлашган кучлар Тракай шаҳри жойлашган Литванинг Марказий вилоятини ва Нелшан ерларини вайрон қилиб, шимолга ўтдилар. Бой ўлжа қўлга олинди, аммо руслар унинг аксариятини мўғулларга топширишлари керак эди. Шу билан бир вақтда, Литва асосий қўшинлари ҳал қилувчи жангдан қутулиб қлилар. Рус-Ўрда армияси ятвяглар ерларидан ўтиб, жанубга қайтди.
Юриш натижасида Литва князлигига зарар етказилди. Афтидан, ўша пайтда Ўрда ҳукумати Литванинг ўсиб бораётган кенгайишини Руснинг Жануби-Ғарбий қисмидаги таъсирига таҳдид сифатида кўрган. Бундан ташқари, Берке ишонган мусулмон савдогарлар Новгороддан ташқари Болтиқ денгизига яна бир савдо йўлини очишдан манфаатдор бўлган бўлиши мумкин.
Кейинги йили Бурундай Волин орқали Польша Қироллигига қараб юрди. Шумскда ҳарбий раҳбарни Василько Романович ва Венгрияга қочиб кетган Даниилнинг ўғли Лев Данилович, шунингдек, Холм епископи Иван кутиб олишди. Бурундай князларга Данилов, Стожеск, Львов, Кременц ва Луцк истеҳкомларини йўқ қилишни буюрди, агар итоатсиз бўлса, уларнинг мулкларини йўқ қилиш билан таҳдид қилди. Буйруқ бажарилгач, Ўрда губернатори Владимир-Волинскийга кўчиб ўтди, унинг истеҳкомлари ҳам бузиб ташланган. Аммо Холм аҳолиси Даниилнинг буйруғисиз истеҳкомларни йўқ қилишдан бош тортдилар ва Бурундай олдидаги дарвозаларни қулфлаб қўйишди. Мўғуллар шаҳарни қамал қилмасликка қарор қилиб, унинг атрофини вайрон қилдилар, сўнгра Польша ерларига - Люблин ва Завихостга йўл олдилар. Аҳолиси ўлдирилган Сандомирни, шунингдек, кичик Лисец шаҳрини эгаллаб, Бурундай армияси Днепрга қайтиб келди.
1259 йилдан кейинги ўн беш йил ичида солномаларда мўғулларнинг Жануби-Ғарбий Русдаги юришлари ҳақида ҳеч нарса айтилмаган. Бу нафақат Олтин Ўрданинг Хулагуийларга қарши Кавказда бошланган урушлари, балки кўпроқ даражада бу ҳудудда мўғул ҳокимиятининг тўлиқ ўрнатилиши билан боғлиқдир. Даниил Романович Беркенинг итоаткор вассали сифатида ўз ватанига қайтишга мажбур бўлди. Ўрда маъмуриятининг вакиллари, эҳтимол, Бурундай томонидан ташкил этилган Подолия, Галич ва Волин ҳарбий округларига солиқ йиғиш ва ёллаш ишларини назорат қилиш учун тайинланган. Ғарбий рус князлари ҳар бир князликда тахтнинг ҳар қандай ўзгариши билан ёрлиқ олишга мажбур эдилар.
Мусулмон манбалари Беркени юқори баҳолайди, бироқ унинг исломни қабул қилиши кўчманчи аҳолининг катта қисмини исломлаштиришга олиб келмаган сиёсий қадам эди. Бу қадам ҳукмдорга Волгабўйи Булғори ва Ўрта Осиё шаҳар марказларидаги нуфузли савдо доиралари томонидан қўллаб-қувватланиб, ўқимишли мусулмонларни хизматга жалб қилиш имконини берди. Баъзи анъанавий исломий унсурлар улус бошқарув тизимида пайдо бўлган. Хусусан, Миср манбаларида Беркенинг араб ва туркий тилларни яхши билган Шарофиддин ал-Қазвиний исмли вазири ҳақида хабар берилган.
Бошқа томондан, улуснинг мусулмон аҳолисига бўлган эътибор Беркени яна бир фаол диний элемент - несториан элементи билан қарама-қарши қўйди. Унинг ҳукмронлигининг дастлабки йилларида Самарқандда кўплаб несторианлар қатл этилган, уларнинг черкови вайрон қилинган. Л.Гумилёвнинг сўзларига кўра, Беркенинг несторианларнинг таъсирини камайтириш истаги билан 1261 йилда Сарайдаги православ епархияси шаҳзодаси Александр Ярославич Невскийнинг илтимосига биноан митрополит Кирилл томонидан ташкил этилганлигини боғлаш мумкин. Бундан ташқари, улус ҳукумати қайта тикланган Византия империяси билан муносабатларда православ руҳонийларидан воситачи сифатида фойдаланиши мумкин эди.
Шаҳарлар ва савдо
Берке сиёсати шаҳарлар ҳаёти, ҳунармандчилик ва савдони ривожлантиришга қаратилган эди. Унинг ҳукмронлиги даврида шаҳарсозлик сезиларли даражада кучайди, бу улус бошлиғининг исломга ҳомийлиги билан боғлиқ. Ўрда шаҳарларида масжидлар, миноралар, мадрасалар, карвонсаройлар қурилган. Аввало, бу давлатнинг пойтахти Сарой-Берке номи билан машҳур бўлган Сарой-Батуга тааллуқлидир (Сарай-Берке ва Сарай ал-Жедиднинг айнан бир деб нотўғри тасаввур қилиниши мавжуд). Хон Берке даврида Сарай шаҳрининг Селитренное ёки Царевское истеҳкомлари ўрнида жойлашганлиги шубҳаларни келтириб чиқаради, чунки бу ерда 13-аср қатламлари топилмаган. Босқиндан кейин тикланган Булғор улуснинг энг муҳим иқтисодий ва сиёсий марказларидан бирига айланди. Бу Беркенинг қароргоҳи бўлган, бунга 1261-1262 йилларда ташриф буюрган ака-ука Поло гувоҳлик беради. Булғарда зарбхона бор эди.
Ўрда шаҳарларининг ўсишига ҳисса қўшган омил интенсив транзит савдоси эди. Ҳатто Боту даврида ҳам мусулмон савдогарлари солиқ тўпловчилар сифатида хизмат қилиш учун ёлланган. Кўриниб турибдики, Мўғуллар империясининг ҳеч бир жойида улар Боту ва Берке бошчилигидаги Жўчи улусидаги каби савдо имтиёзлари ва эътирофига эга бўлмаганлар. Ўрда ҳукмдорлари Волга Булғори, Русь, Қрим ва Қуйи Волга бўйидан Ўрта Осиё, Мўғулистон ва Хитойга борадиган савдо йўлларини қўллаб-қувватлашга катта эътибор бердилар, ундириладиган божлардан қандай фойда олиш мумкинлигини тушундилар. Осиё ва Шарқ ўртасидаги ва у орқали Ғарбий Европа ўртасидаги савдо ҳеч қачон бу даврдагидек кўрсаткичларга эришмаган эди.
Қадимги Қримда Олтин Ўрда маданият ёдгорликларини тадқиқ этган М. Г. Крамаровскийга кўра, айнан Берке даврида шаҳар ярим оролдаги асосий ислом марказларидан бирига айланди: сақланиб қолган энг қадимий масжид 1263 йилда қурилган.
Ташқи сиёсат
Жўчи улуси ва империядаги нотинчликлар
1260-йилларнинг бошларида Мўғуллар империясидаги вазият кескинлик билан ажралиб турди. Буюк Хон Мункэ вафотидан кейин (1259) унинг укалари Хубилай ва Ариг-Буга ўртасидаги олий ҳокимият учун курашда Берке иккинчисини қўллаб-қувватлади. Булғорда Ариг-Буги номидан тангалар зарб қилинган, аммо Берке унга амалий ёрдам кўрсатмаган.
Шу билан бирга, ғалаёндан фойдаланиб қолган Чиғатойлик Алғу кучайиб, 1262 йилда Ариг-Буга қўшинларини мағлуб этди. У Хоразмни ўзига бўйсундирди, Берке ҳокимлари ва амалдорларини барча шаҳарлардан қувиб чиқарди. Бухородаги 5000 кишилик жўчилар отрядининг йўқ қилиниши ҳам Алғунинг ҳаракатлари билан боғлиқ. Беркенинг ҳарбий қўшинлари жануб ва ғарбда ишғол қилинган эди, шунинг учун у энг муҳим савдо шаҳри Ўтрорни эгаллаб, вайрон қилган Алғага қарши ҳеч нарса қила олмади.
Илхон Хулагу билан зиддият сабаблари. Мамлук Миср билан иттифоқ
Жўчи улусининг жанубий чегарасида, Кавказда, амакиваччалар ўртасидаги зиддият 1262 йилда қуролли тўқнашувга айланди: Берке қўшинлари Хулагу қўшинларига қарши ҳарбий операцияларни бошладилар. Урушнинг мафкуравий асоси диндор Беркенинг Хулагу буйруғи билан қатл этилган аббосий халифа ал-Мустасим учун қасос олиши эди, аммо можаронинг сабаблари чуқурроқ бўган. Жўчийлар Кавказорти ҳудудларига (Арран ва Озарбайжон) даъво қилиб, ўз даъволарини Чингизхон васиятига асосладилар. Дарҳақиқат, 1250-йилларнинг ўрталаригача Кавказортида ҳокимият Буюк Хон - Чормаганга ва 1243 йилдан - Ботунинг Жанубий Озарбайжон ва Кичик Осиёда ўз сиёсатини олиб боришга бўлган қатъий уринишларига қарши чиққан Байжуга тегишли эди.
Бағдоднинг Хулагу қўшини томонидан босиб олиниши
Маълум бир пайтгача жўчийлар бу ҳолатга чидашга мажбур бўлдилар. Аммо 1253 йилда Эрон юришига чиққан Хулагу қўмондонлиги остидаги қўшин Амударёни фақат 1256 йил бошида, Ботунинг ўлими маълум бўлганида кесиб ўтди. Кўринишидан, жўчи улусининг ҳукмдори бошқа император армияси ўз мулклари чегараларидан жанубда ҳаракат қилишидан норозилигини билдирди. Шунга қарамай, Боту Мункэнинг ҳар ўн кишидан иккитасини юришга жалб қилиш тўғрисидаги буйруғини бажарди ва Хулагуга Балакан, Тутар ва Кули қўмондонлиги остида тахминан уч туман қўшин юборди.
Кейинчалик Олтин Ўрда қўшинлари Бағдодни эгаллашда (1258) қатнашдилар ва ўша пайтда ҳукмдор бўлган Берке бундан норозилигини билдирмади. Хулагу жўчийларга Кавказорти ва Жанубий Озарбайжонни забт этишдан улуш беришдан бош тортганидан кейингина амакиваччалар ўртасидаги адоват кучайди. Бундан ташқари, 1260 йил бошида Балакан Хулагу қароргоҳида қатл этилган (гарчи у Берке рухсати билан судланган бўлса ҳам); Тутар ва Қули тўсатдан вафот этди; Берке уларни заҳарланган деб гумон қилди. У ўз қўшинларига Дашти Қипчоққа қайтишни, агар бунинг уддасидан чиқмаса, Мисрга кетишни буюрди.
Шу вақтгача жўчи улуси ва Мамлук Миср ҳукмдорлари ўртасида тўғридан-тўғри алоқалар ўрнатилганми ёки йўқлиги аниқ эмас. Султон Байбарснинг Беркега ёзган биринчи мактуби турли манбаларда ҳижрий 659 ёки 660 йилга (1260/1261 йил охири ёки мос равишда 1261/1262 йил охири) тегишли. Аммо 660-ҳижрий йилда Мисрга етиб кела бошлаган жўчий қўшинлари у ерда энг самимий кутиб олингани маълум.
Ўрда аъзолари Қоҳирада улар учун махсус қурилган уйларга жойлаштирилди ва уларга кийим-кечак, отлар ва пул совға қилинди. Султон лашкарбошиларни ўз қўшинларига амир этиб тайинлади, бошқаларни эса бахрийлар қаторига киритди. Байбарс Хулагу қўшинларини бостиришга ва Эрон илхонининг Сурияга навбатдаги бостириб киришига йўл қўймасликка қодир бўлган кучли иттифоқдан ниҳоятда манфаатдор эди. Табиийки, Султон ислом мамлакатларида шуҳрати катта бўлган Берке билан дипломатик алоқалар ўрнатишга шошилди. Эҳтимол, жўчийларнинг ўз улуслари мухториятини мустаҳкамлашда қипчоқларга таянгани, қўшинларини асосан қипчоқлардан ташкил этгани, мамлукларнинг ўзаги ҳам ислом оламига аввалроқ қул сифатида кириб келган қипчоқлардан ташкил топганлиги ҳам катта таъсир кўрсатгандир - маданий ва тил яқинлиги ёки ҳатто Мамлуклар ва Ўрда қариндошлиги бу иттифоқнинг ўрнатилишида роль ўйнаши мумкин эди.
1262 йил охирида Мисрнинг жўчий улусига биринчи элчихонаси Қоҳирадан жўнаб кетди. Унга амир Сайфиддин Кушар-бек ва ҳуқуқшунос Мажидиддин Рудзравери бошчилик қилган. Султон Беркега йўллаган мактубида уни Хулагуга қарши муқаддас урушга чақириб, қўшинларининг аҳволини баён қилади. Константинополда элчиларни император Михаил VIII Палеолог шараф билан қабул қилди. Улар бу ерда икки Ўрда элчихонасини ҳам учратишди. Улардан бири Қоҳирага кетаётган бўлса, иккинчиси Юнонистон императорини зиёрат қилиб, ватанига қайтаётган эди.
Бейбарснинг элчилари у билан бирга эргашдилар. Қора денгизни кесиб ўтгандан сўнг, улар Қримнинг Судак қирғоғига қўнишди, кейин почта отларида берк штаб-квартирасига етиб келишди ва у ерда 26 кун қолишди. Бейбарснинг мактуби туркий тилга таржима қилинган ва унинг мазмунидан жуда мамнун бўлган Беркега ўқиб берилган. У элчиларга мўл-кўл совға қилди, уларга жавоб хатларини топширди ва ўз элчилари — Арбуга, Уртимур ва Унамаларни улар билан қайтишда юборди.
1262-1263 йиллардаги Кавказ кампанияси. 1265 йил Константинополга юриш
Дербент қалъаси
Бейбарс элчихонаси Қипчоқ даштларига етиб келганида, Берке ва Хулагу ўртасидаги Кавказдаги урушнинг биринчи босқичи тугаганди. Ушбу воқеаларнинг батафсил баёни Рашидиддин томонидан берилган.1262 йилнинг август ойида, Ногаи бошчилигидаги 30 минг кишидан иборат отлиқ қўшин Дербенд орқали Ширванга бостириб кирганда, Аладагдан Хулагуид армияси чиқди. Ширемун-нўён қўмондонлиги остидаги унинг авангард гуруҳи икки ойдан сўнг Шамахида Ногай билан тўқнашди ва мағлуб бўлди. Аммо 14 ноябр куни Абатай-нўён кучлари ҳарбий ҳаракатлар жойига етиб келганда жўчийлар армияси Шаберанда мағлуб бўлди ва Ногай қочиб кетди. 8 декабр куни эрталаб бутун Хулагуид армияси Дербентга яқинлашди. Жанг кун бўйи давом этди ва Ўрдаликлар охир-оқибат қалъани тарк этиб, орқага чекинди. Хулагу ўғли Абага билан бирлашган Ширемун ва Абатай Терекни кесиб ўтиб, лагерни ва Ногай қўшинларининг карвонини эгаллаб олишди.
Натижада, Берке қарши ҳужумни уюштирди ва 1263 йил 13 январда Терек қирғоғида жанг бўлиб ўтди. Хулагуид армияси мағлубиятга учради ва чекиниш пайтида кўплаб аскарлар дарёни қоплаган юпқа муз ортига ғарқ бўлишди. Иккала томоннинг йўқотишлари шунчалик катта эдики, Берке Ибн Василнинг сўзларига кўра: "Аллоҳ мўғулларни қиличлари билан вайрон қилган бу Ҳалавунни шарманда қилсин. Агар биз биргаликда ҳаракат қилганимизда, бутун ер юзини забт этган бўлардик." Берке армияси Дербентдан ташқарига ўтиб, тез орада шимолга қайтди. Шу билан бирга, Хулагу ўз пойтахти Табризга қайтиб, урушни давом эттиришга тайёргарликни бошлади. Бошқа нарсалар қаторида, у Табризда савдо операциялари билан шуғулланган барча Ўрда савдогарларини қатл қилишни ва уларнинг мол-мулки мусодара қилишни буюрди. Берке бунга жавобан унинг мулкида савдо қилган форс савдогарларини қатл қилди.
1265 йилда Византияга қарши мўғул-булғор қўшма юриши бўлиб ўтди. Ўрда армияси 20 минг кишини ташкил этди, ўша пайтда Берке ҳам, Нўғай ҳам Кавказда эди. Булғор подшоси Константин I Тихнинг ушбу кампанияда иштирок этишининг сабаби император Михаил VIII Палеологдан Константиннинг рафиқасининг укаси гўдак император Иоанн IV Ласкарисни кўр қилгани учун қасос олиш эди. Бошқа томондан, Берке Византия императорини Миср элчихонасининг Константинополда ушланиб қолиши учун жазоламоқчи эди (1263 йил 27 августда Қоҳирани тарк этган) ва бундан ташқари, Кония султони Иззаддинни озод қилиш учун, чунки буни унинг акаси Рукниддин Қилич-Арслон IV илтимос қилганди. Иттифоқчи қўшинлар Константинополга ҳужум қилмадилар, балки Иззаддин Кайкавус император билан учрашиш баҳонасида кўчиб ўтган Эгей соҳилидаги Марица этагида жойлашган Энос шаҳрига боришди. Султонни озод қилиб, Фракиянинг кўплаб аҳолисини асирга олиб, Ўрда Қипчоқ даштларига қайтди. Ўрда қўшинлари Фракиядан чиқарилгандан сўнг дарҳол Миср элчилари озод қилинди. Иззаддин Кайкавус Берке томонидан хушмуомалалик билан қабул қилинди ва бутун умри давомида Ўрдада яшаб, Қримда ерга эгалик қилди.
У хон Беркнинг қизига уйланди ва Солхат шаҳрини (икта) олди, 1278-1279 йилларда вафотигача у ерда қолди.
Берке, ўша пайтдаги укаси сингари, Салжуқий рум султонлари ишларига аралашиб, кичик Осиё жўчи улусининг манфаатлари соҳаси эканлигини кўрсатди.
Фракияга юриш шунингдек, Хулагу давлати билан иттифоқчилик муносабатлари учун Византияга қарши Беркенинг жазо чораси эди. Михаил Палеолог Миср элчихонасининг ушланиб қолишини Хулагу ҳужумидан қўрқиш билан оқлайди. Византия императори ҳақиқатан ҳам кучли қўшниси билан муносабатларни бузишни хоҳламади, унга 1265 йил бошида Хулагу учун хотин сифатида мўлжалланган қизи Марияни элчихона билан юборди. Аммо Хулагу вафот этганида (8 феврал) элчилар ҳали ҳам йўлда эди. Мария Хулагунинг меросхўри Абаганинг хотинига айланди.
1265-1266 йиллардаги Кавказ кампанияси. Беркенинг ўлими
Дастлаб Берке ва Абага тинч муносабатларни сақлаб қолишди. Илхон ҳатто Ўрдага Табризда Берке номи билан масжид ва мато тайёрлаш устахоналари қуришга рухсат берган. Бироқ, тез орада устахоналар вайрон бўлди ва жанговар ҳаракатлар янги куч билан бошланди. Можаронинг тикланишига нима сабаб бўлганлиги номаълум, аммо форс манбаларида уруш жўчийлар томонидан бошланганлиги ҳақида хабар берилган.
1265 йил июлда Ногай бошчилигидаги армия яна Дербент довони орқали Озарбайжоннинг жанубига бостириб кирди. Абаганинг укаси Юшумут уларга қарши чиқди ва ўша йилнинг 19 июлида икки қўшин Оқсу жангида учрашди. Маҳбус Ногай жангда кўзини йўқотди, унинг қўшини мағлубиятга учради ва шимолга, Ширванга чекинди. Кейин илхон асосий армия билан Курани кесиб ўтди. Берке армияси яқинлашаётган эди ва Абага дарёнинг Жанубий қирғоғига қайтиб, ўтиш жойларини вайрон қилди. Иккала қўшин ҳам қароргоҳ қуришди ва Дарё бўйлаб камон отишни бошладилар. Бу 14 кун давом этди.
Берке Курани кечиб ўтишга умид қилиб, Тифлис томон йўл олди. Бироқ, йўлда у касал бўлиб, вафот этди. Ўрда армияси Берке вафотидан кейин ҳарбий операцияларни давом эттирмади ва шимолга чекинди. Форс манбаларига кўра, Беркенинг жасади Сарай Батуга олиб кетилган ва у ерда дафн этилган. Унинг қабри, эҳтимол, қадимги Лапас шаҳри ўрнида, Ахтубанинг чап қирғоғида, Саройдан қирқ километр шимолда жойлашган бўлиши мумкин. Бу ерда тўртта мақбара харобалари топилган бўлиб, унда тўртта мусулмон ҳукмдорлари дафн этилган: Берке, Ўзбек, Жонибек ва Бердибек.
Меросхўрлари
Берке вафотидан кейин Ботунинг набираси Туканнинг ўғли Менгу-Темур қурултойда улус ҳукмдори этиб сайланди. Сайланганидан кейин Менгу-Темур буюк хон номидан эмас, балки ўз номидан ёрлиқлар ва тангалар чиқара бошлайди. Ўшандан бери тангаларга жўчи улус ҳукмдорининг янги унвони — "адолатли буюк хон" муҳри босилган.
Абу Муслим тайёрлади
