Постсовет Марказий Осиё, Кавказ ва Россия мусулмон маконини деколонизация қилиш мавзусида мен замонавий кино ҳақида гапирмоқчиман.
Жаҳон ҳамжамияти томонидан Украина халқи Россиянинг ҳарбий тажовузкорлиги ва экспансиясига қарши олиб борилган мустамлакачиликка қарши уруш сифатида тан олинган Россия ва Украина ўртасидаги уруш воқеалари бутун постсовет ҳудудида умумий деколонизация жараёнларини тезлаштирди.
Кавказ, Урал-Поволжье ва Марказий Осиё мамлакатларида постсовет мусулмон ерларида жамоат онгини мустамлакачиликдан чиқариш.
Агар Украинада Очаков давридан тортиб то маршал Жуковгача бўлган барча даврларнинг "буюк рус" шоирлари, ёзувчилари, саркардалари ёдгорликлари қудратли ва асосий тарзда бузиб ташланаётган бўлса, Марказий Осиё мамлакатларида бу жараён кўпроқ илмий ва оммавий нутқ майдонига ўтди.
Украинада бу вақтга келиб шоир А.Пушкин, Буюк император Екатерина II, совет маршаллари - Улуғ Ватан уруши қаҳрамонлари ёдгорликлари ва бошқалар аллақачон бузиб ташланган эди.
Марказий Осиё мамлакатларида Европа қитъасининг шарқида содир бўлган бу воқеаларнинг барчаси тадқиқотчиларни ҳаётнинг барча жабҳаларида деколоноизация мавзусини кенг ривожлантиришга ундади. Бу жараёнда, аввало, миллий зиёлилар, ёшлар фаол иштирок этмоқда. Қирғизистонда семинарлар, давра суҳбатлари ўтказилмоқда, мустамлакачилик даври хотирасини тиклаш, уни қайта кўриб чиқиш ишлари олиб борилмоқда.
Қуйида гап кинематография ҳақида боради.
Визуализация кучи, агарда истеъдод ва гўзаллик билан, буюк актёрлар билан амалга оширилса, омманинг онгига катта таъсир кўрсатади.
Бу ерда сиз фактларга, ҳақиқий воқеаларга қарши бироз гуноҳ қилишингиз мумкин, аммо материалнинг тақдимоти одамлар онгида маълум бир сиёсий воқеалар ёки тарихий давр шахслари ҳақида маълум бир идрок андазасини қолдиради.
Оммабоп фильмлар кинотеатрлар ва интернет орқали жуда катта тезликда тарқатилмоқда ва мамлакат ичида ҳам, чет элда ҳам кўп миллионли томошабинларни қамраб олади.
Қирғизистоннинг "Қурманжон додхоҳ" бадиий фильмини ҳақли равишда ана шундай ҳодисаларга боғлаш мумкин.
19-асрнинг иккинчи ярмида жанубий қирғиз қабилалари ўртасида Тян-Шан ва Олой тоғларида рус мустамлакачилик ҳокимиятининг ўрнатилиши ва ҳарбий босқинчилик тарихига бағишланган фильмнинг марказида жамоат онгини мустамлакачиликдан чиқариш ётади. Фильм қаҳрамонлари томошабинларда кучли ҳис-туйғуларни уйғотади.
Бир оз орқага чекиниб айтаман, афсуски, бу мавзу давом эттирилмаган.
Жамоатчилик талаби катта бўлса-да, лекин Россиянинг шимолий қирғизларни босиб олиши ва мустамлака қилиш давридаги яна бир муҳим тарихий қаҳрамон, манап Шабдон ботирнинг ҳаёти ва фаолияти ҳақида кўпдан бери ваъда қилинган бадиий фильм, суратга олинмади, дарвоқе, унга катта бюджет ажратилганди. Шунчаки пулни санъатнинг виждонсиз амалдорлари талон-тарож қилган деган миш-мишлар тарқалди. Шабдан ботир ҳақидаги фильмни суратга олишга режиссёр Шер Ниёз масъул эканини ёзишган.
Зеро, собиқ ёки мустамлакачиликдан кейинги мамлакатларда жамоат онгини мустамлакачиликдан чиқариш дунёнинг турли бурчакларида кўплаб маҳаллий хусусиятларга эга.
Унутмайликки, нафақат Россия империяси асрлар давомида мусулмонлар халқлари ва ерларини темир пошнаси билан эзиб юрди, балки Ислом цивилизацияси минг йилдан ортиқ ҳукмронлик қилган Европанинг бошқа империалистик мамлакатлари ҳам Ўрта ва Яқин Шарқ худди шу ишни қилишди.
Мана шу ерда тарихий параллелликларни ўтказиш вақти ва жойи ўринга эга.
Бизнинг постсовет Марказий Осиё мамлакатларимиздаги жараёнлар билан бир вақтда кечаётган бошқа минтақаларда ҳам сиёсий жараёнларни ўрганиш катта сиёсий ва илмий қизиқиш уйғотади ҳамда ўзига хос амалий ва услубий аҳамиятга эга.
Шу ўринда мен Жазоир халқининг Араб Мағрибидаги французлар истилоси ва мустамлакачилигига қарши юз йиллик курашига тўхталиб ўтмоқчиман.
У 19-аср бошларида Наполеон давридан бошланиб, Иккинчи жаҳон уруши тугагандан сўнг Жазоир халқининг ғалабаси ва суверен Жазоирнинг ташкил топиши билан якунланди.
Берлинда бўлганимда Жазоирнинг мустамлакачиликка қарши кураши қаҳрамонига бағишланган бадиий фильмни томоша қилдим
Фильм Lalla Fadhma N’Soumer деб аталарди.
Бу фильм интернетда бор. У француз тилида, лекин кимдир томоша қилишни хоҳласа, таржима функсиясини ёқиши мумкин. Фильмга ҳавола қуйида келтирилган. Қирғизистон Республикаси Маданият вазирлиги мутасаддилари ушбу фильмга рус ёки қирғиз тилларига таржимаси билан субтитр тайёрлаб, кенг экранга чиқаришса, зиён қилмайди.
Бу картина ёрқин, ранг-баранг, тарихий воқеаларга бой. Ўша даврдаги Жазоир жамиятининг миллий колорити яхши етказилган. Актёрлар ўйини ажойиб даражада.
Бу ғайриоддий араб аёлининг тақдири менга Олой маликамиз Қурмонжон додхоҳнинг тақдирини том маънода эслатди.
Бу икки аёл қаттиққўл оталар иродасига бўйсунишга мажбур бўлган, жуда ёшлигида ва ҳеч қандай севги-муҳаббатсиз турмуш қуришга мажбур бўлган юз минглаб мусулмон аёлларнинг муштарак тақдирлари бирлаштирган. Ўша оғир замоннинг одат ва нормалари шундай бўлган.
Аммо бу аёлларнинг иккаласи ҳам жамоатчилик муҳокамасидан ёки танқиддан қўрқмасдан, яхши кўрмайдиган ва тош юракли эрларни тарк этишга куч ва жасорат топиб, кейин ўзларининг ҳақиқий севгисини кутиб олишлари ва аёллик бахтига эга бўлиш ҳуқуқи учун курашишлари ажойиб ҳақиқатни бирлаштиради.
Орқа фонда эса умумий мавзу – мустамлакачилар – хорижликларга қарши Жазоирда ҳам, Қирғизистонда ҳам қуролли кураш бўлган ва бу уларнинг фожиали тақдирларида бурилиш нуқтасига айланади.
Қурмонжон датка ҳам, Лалла Фатма ҳам бу тенгсиз курашда суюкли эр ва ўғилларидан айрилиб, ўзлари бошчилик қилишга мажбур бўладилар.
Бу кўзга кўринган аёлларнинг умрининг охири драматик кечади: Қурмонжон қарилик чоғида ёлғиз қолади ва ўлдирилган суюкли ёри ва кенжа ўғлини, олисда Сибир сургунида қолган ўғилларини соғиниб, қариндошлари бағрида вафот этади.
Лалла Фатма шиддатли жангдан сўнг қўлга олинган, қийноққа солинган ва кейин француз мустамлакачилари томонидан қатл этилган.
Яна қанча жасур жазоирлик аёллар француз мустамлакаларида номаълум бўлиб ҳалок бўлди?!
Уларнинг ҳаётий ҳикоялари ҳақида нималарни биламиз?!
Тарихни одамларнинг ҳақиқий тақдирларини ўрганиш халқ оммаси онгини мустамлакачиликдан чиқаришга икки томонлама таъсир кўрсатади.
Ва бу ерда кинонинг кучи бебаҳодир.
