Буюк саркарда, Аҳамонийлар империясининг асосчиси, энг буюк форс шоҳларидан бири. (милоддан аввалги 593 йил - милоддан аввалги 530 йил)
Буюк Аҳамонийлар империясига асос солган Кирнинг болалиги ва ёшлиги ҳақида бир нечта қарама-қарши далиллар мавжуд. Буюк Кирнинг таржимаи ҳоли тез орада афсоналар билан тўлиб тошган. Геродотнинг ўзи унинг келиб чиқишининг тўрттагача версиясини эслатиб ўтади. Яна бир юнон тарихчиси Ксенофон ҳам милоддан аввалги V асрда Буюк Кирнинг таржимаи ҳоллари бир-биридан тубдан фарқ қилганини ёзади. Бир версияга кўра, кир Шоҳ Астиагнинг қизи Мандананинг ўғли бўлиб, тоғларга олиб кетилган, бўри эмиб катта бўлган ва чўпон томонидан тарбияланган. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, Буюк Кирнинг Мидияда ҳукмронлигининг қонунийлиги унинг Геродотдан ташқари бошқа тарихчилар (Элиан, Юстин) томонидан эслатиб ўтилган Астиаг билан қон-қариндошлик алоқалари тасдиқлайди.
Расмий версияга кўра, Буюк Кирнинг отаси форс шоҳи Камбис I, онаси ўша пайтда форслар итоат қилган Мидияшоҳи Астиаг (Иштувегу) нинг қизи Малика Мандана эди. Геродотнинг гувоҳлик беришича, бир куни Астиаг сарой сеҳргарлари-руҳонийлари томонидан унинг ўрнига набираси Кир шоҳ бўлади деб таъбир берилган маънода туш кўрган. Шунинг учун, маккор Астиаг Форсдан ҳомиладор Манданани чақирди ва бир мунча вақт ўтгач, ўғли туғилганда, уни ҳалок қилишга қарор қилди.
У бу вазифани ўзининг амалдори Гарпагусига ишониб топширган. Ўз навбатида, Гарпагус болани Астиагнинг қули чўпон Митридатга топширди ва уни ёввойи ҳайвонлар тўлган тоғларда қолдиришни буюрди. Аммо Митридат чақалоқни тоғдаги кулбасига олиб келганида, хотини эндигина ўлик чақалоқни дунёга келтирганини билди. Улар шоҳнинг ўғлини ўз фарзандидек тарбиялашга қарор қилишди ва ўлган болани тоғдаги танҳо жойда қолдириб, унга кичкина Буюк Кирнинг ҳашаматли кийимларини кийишди. Шундан сўнг, Митридат Гарпагусга унинг буйруғини бажарганлиги ҳақида хабар берди. Гарпагус боланинг жасадини текшириш учун ишончли одамларни юбориб, ҳақиқатан ҳам шундай эканлигига амин бўлди. Шундай қилиб, Буюк Кир болалигини шоҳнинг қуллари орасида ўтказди. Бола 10 ёшга тўлганда, кунлардан бир кун у болалар ўйинларидан бирида шоҳ этиб танланади. Аммо мидиялик мансабдорлардан бирининг ўғли қулга бўйсунишдан бош тортди ва Кир уни қаттиқ калтаклаш билан жазолади. Боланинг отаси Артембар Астиагга унинг қули қирол зодагонларининг болаларини калтаклаётганидан шикоят қилди. Кирни жазолаш учун Астиг ҳузурига олиб келишди, лекин подшоҳ дарҳол унинг олдида ўз набираси турганлигига шубҳа қилди, чунки у унда оилавий ўхшашлик хусусиятларини пайқаганди.
Ҳақиқатан ҳам, қийноқлар таҳдиди остида Митридатни сўроқ қилган Астиаг бутун ҳақиқатни билиб олди. Кейин у Гарпагни шафқатсизларча жазолади: гоҳ уни кечки овқатга таклиф қилди ва Буюк Кирнинг тенгдоши бўлган ўғлининг гўштини билдирмасдан едирди. Сўнгра Астиаг набирасидан эҳтиёт бўлиш керакми, деган савол билан яна сеҳргарларга мурожаат қилди. Улар туш аллақачон рўёбга чиқди, деб жавоб беришди, чунки Кир болалар ўйинида шоҳ этиб сайланган ва шунинг учун энди боладан қўрқишнинг ҳожати йўқ. Шунда Астиаг енгил тортиб, набирасини Форсга, ота-онасининг олдига жўнатади.
Кейинчалик Гарпаг Кичик Осиё соҳилидаги халқларни Буюк Кир ҳукмронлигига бўйсундирган Форс қўшинига қўмондонлик қилди. Учинчи версияга кўра, Кир камбағал мардий қароқчи Атрадатнинг (мардийлар кўчманчи форс қабилалари) ўғли бўлиб, у кейинчалик шоҳ Астиагнинг хизматига кириши билан машҳур бўлган. Халдейлар томонидан айтилган келажак буюклиги ҳақидаги башорат Буюк Кирни Форсга қочиб, исён бошлашга ундади. Шарқ маълумотларини юнон маълумотлари билан бирлаштирган Эсхилнинг сўзларига кўра, Кир Мидия шоҳи Мидаснинг қайсидир исмсиз ўғлидан подшоҳликни мерос қилиб олди ва Худо сийлаган ҳукмдорга айланиб, Фригия, Лидия ва Ионияни забт этди.
Милоддан аввалги 558 йилда Буюк Кир уларнинг орасида пасаргадлар етакчи роль ўйнаган ўтроқ форсларнинг шоҳи бўлди. Улардан ташқари иттифоқ таркибига маспийлар ва марафиялар ҳам кирди. Уларнинг барчаси Мидия қиролига қарам эди. Ўша пайтдаги Форс давлатининг маркази Пасаргада шаҳри атрофида жойлашган бўлиб, унинг жадал қурилиши Куруш ҳукмронлигининг дастлабки даврига тўғри келади.
Кир форслар подшоси бўлганида, Яқин Шарқда 4 та йирик давлат: Мидия, Бобил, Лидия ва Миср мавжуд эди. Келажакда уларнинг барчаси буюк Аҳамонийлар кучининг бир қисми бўлиши лозим эди, унинг шаклланиши Мидияга қарши Форс қўзғолони (милоддан аввалги 553 йил) билан бошланган. Геродотнинг ёзишича, бу икки подшоҳлик ўртасидаги урушнинг сабаби, юқорида айтиб ўтилганидек, Астиаг қаттиқ хафа қилган Мидиялик зодагон Гарпагнинг фитнаси бўлган. У Астиагнинг қаттиқ ҳукмронлигидан норози бўлган кўплаб зодагон Мидияликларни ўз томонига тортиб олишга муваффақ бўлди ва кейин Буюк Кирни исён кўтаришга кўндиради.
Форсларнинг жанговар руҳини уйғотиш учун Кир, Геродотнинг сўзларига кўра, айёрлик қилган. Бир куни у уларга ўроқлар билан келишни ва катта бир майдонни тиканли буталардан тозалашни буюрди. Иш тугагандан сўнг, подшоҳ форсларни меҳмон қилиш мол сўйишни ва мўл-кўл шароб ва нон беришни буюрди. Байрамга йиғилганларга мурожаат қилиб, Кир улар оғир меҳнатдан чарчашни ёки ўйин-кулги ва байрамларда вақт ўтказишни афзал кўришларини сўради. Кутилганидек, форслар иккинчисини танладилар. Кейин Кир ўз фуқароларини Мидияни тарк этишга кўндира бошлади ва уларга қўзғолон муваффақияти уларнинг барчаси учун бахтли ҳаётни таъминлашини ваъда қилди. Форслар ўзларининг жанговар раҳбарининг чақириғига бажонидил жавоб беришди.
Урушнинг натижаси учта жангда ҳал қилинди. Биринчисида Астиагнинг шахсан ўзи қатнашмади ва унинг қўмондони Гарпаг қўшиннинг катта қисми билан форслар томонига ўтди.
Кейин Астиаг янги қўшин тўплаб, ўзи жангга киришди. Иккинчи жанг 2 кун давом этди ва мидияликларнинг тўлиқ ғалабаси билан якунланди. Сўнгги жанг Форсда Пасаргада деворлари остида бўлиб ўтди. Бу ҳам 2 кун давом этди.
Биринчи куни муваффақият Мидия томонида эди, лекин иккинчи куни форслар оналари ва хотинларидан уялиб, қатъиятлироқ кураша бошладилар. Охир-оқибат, Буюк Кир армияси ҳал қилувчи ғалаба қозонишга ва Мидия лагерини эгаллашга муваффақ бўлди. Астиаг ўз фуқароларидан бошқа ёрдам тополмай Экбатанага қочиб кетди, лекин тез орада Буюк Кирга таслим бўлишга ва унинг фойдасига тахтдан воз кечишга мажбур бўлди (милоддан аввалги 550 йилда).
Мидия зодагонлари, гарчи янги сулола даврида ўз имтиёзларини сақлаб қолган бўлса-да, форсларга устунликни бериб қўйди. Шундай қилиб, илгари Осиёнинг энг қашшоқ бир чекка минтақаси бўлган Форс милоддан аввалги 6-аср ўрталарида кейинги икки аср давомида етакчи роль ўйнаш учун жаҳон тарихи саҳнасига чиқди.
Мидия қўлга киритилганидан кўп ўтмай, Кирга Элладанинг барча сиёсатлари ичида энг катта ҳарбий кучга эга бўлган Спарта томонидан қўллаб-қувватланган Миср, Бобил ва Лидия коалицияси ҳужум қилди. Милоддан аввалги 549 йилда Астиаг устидан қозонилган ғалабадан сўнг дарҳол Кир Эламни егаллаб олди ва бу мамлакатнинг асосий шаҳри - Сузани ўзининг пойтахтига айлантирди. Кейинги йили собиқ Мидия ҳокимиятининг бир қисми бўлган мамлакатлар: Гиркания, Парфия ва, эҳтимол, Арманистон босиб олинди. Кейин Лидиянинг гали келди.
Ўша пайтда Лидия бутун Кичик Осиёни ўз ҳукмронлиги остида бирлаштирганди. Унинг шоҳи Крез Шарқнинг энг қудратли ва энг бой ҳукмдорларидан бири ҳисобланган. Ўзининг енгилмаслигига ишонч билан, милоддан аввалги 547 йилда илгари Мидияга тегишли бўлган, кейин эса форслар ҳукмронлиги остига ўтган Кападокияга бостириб кирди. Галис дарёсида рақиблар ўртасида қонли жанг бўлиб, натижасиз тугади. Аммо Крез урушга пухта тайёргарлик кўриш учун ўз пойтахти Сардамга чекинишни маъқул топди. У яқин орада Кападокияга қайтишни кутган эди, лекин Кир унга кучини тўплашга имкон бермади ва кутилмаганда бутун қўшини билан Сардга кириб келди. Лидияликлар бундай шошилинч ҳужумни умуман кутишмаган ва бу ҳақда форслар ўз пойтахтларида пайдо бўлгандан кейингина билиб олишган.
Крез қўшини асосан найза билан қуролланган отлиқлардан иборат бўлган Буюк Кирга қарши чиқди. Унинг тезкор ҳужумига йўл қўймаслик учун Кир ўзининг энг яқин лашкарбошиси Гарпагнинг маслаҳати билан қуйидаги ҳийла-найрангни ўйлаб топди: у карвонда кетаётган барча туяларни юкларидан озод қилишни буюрди, уларнинг устига аскарларни қўйди ва уни отлиқ аскарларидан олдинга қўйди. Жанг бошланганда, туяларнинг кўриниши ва ҳидига ўрганмаган Лидия отлари қочиб кетишди. Отлиқлар сакраб тушиб, душманга қарши пиёда жанг қилишга мажбур бўлдилар. Қаттиқ қаршиликларга қарамай, улар охир-оқибат мағлуб бўлишди ва Сардга қочиб кетишди. Бу мустаҳкам қалъани қамал қилиш бор-йўғи ўн тўрт кун давом этди. Форслар акрополнинг тик деворларига кўтарилган яширин йўлни топишга муваффақ бўлишди. Бу кутилмаган ҳужум бутун урушнинг натижасини ҳал қилди - Лидияликлар забт етилди ва уларнинг шоҳи Крез Буюк Кир томонидан асирга олинди.
Кўп ўтмай, Лидия бошқарувини ўз қўлига олган қўмондон Гарпаг юнонларнинг Иония ва Эолисда Кичик Осиёнинг барча қирғоқ бўйидаги шаҳарларини босиб олди. Кейинги бир неча йил ичида форслар Пактий томонидан кўтарилган Лидия қўзғолонини Гарпаг бошчилигида бостирдилар, Иония шаҳарларини, шунингдек, Ликия ва Кариан ерларини босиб олдилар. Киликия шоҳи ихтиёрий равишда Форсларнинг ўзи устидан ҳукмронлигини тан олди.
Лидия юришидан сўнг, Кир, эҳтимол, Ўрта Осиё ва Шарқий Эрон ҳудудларини забт ета бошлаган. Бу урушнинг тафсилотлари биз учун мутлақо номаълум ва шунинг учун тарихчилар Марғиёна, Дрангиана, Хоразм, Сўғдиёна, Бақтрия, Гедросия, Гандахара ва Арахосиянинг Аҳамонийлар давлати таркибига қандай кирганлиги ҳақида ҳеч нарса билишмайди. Бу, эҳтимол, милоддан аввалги 545-540 йилларда содир бўлган.
Кейин деярли бутун Месопотамия, Сурия, Финикия, Фаластин, Арабистон ярим оролининг бир қисми ва Шарқий Киликияни ўз ичига олган Бобилнинг навбати келди. Милоддан аввалги 539 йилнинг баҳорида Форс қўшини юришга отланиб, Дияла дарёси водийси бўйлаб пастга туша бошлади. Ёзни форслар Гинд дарёси яқинидаги мураккаб тупроқ ишларида ўтказдилар. Бу орада Бобил шоҳи Набонид урушга яхши тайёргарлик кўришга муваффақ бўлди. Бобилда жуда кўп қудратли қалъалар бўлиб, улардан Бобил айниқса ўзининг яқинлашиб бўлмаслиги билан ажралиб турарди.
Ташқи деворнинг баландлиги тахминан саккиз метр, ички девор еса ташқи девордан ўн икки метр масофада жойлашган бўлиб, баландлиги ўн бир метрдан ўн тўрт метргача жди. Деворларга мустаҳкамланган миноралар бир-биридан йигирма метр масофада жойлашган эди. Қўрғоннинг ташқи девори олдида, ундан йигирма метр нарида сув билан тўлдирилган чуқур ҳандақ бор эди. Форслар ва бобилликлар ўртасидаги ҳал қилувчи жанг милоддан аввалги 539 йил августда Дажладаги Описда бўлиб ўтди. Буюк Кир бу ерда Набониднинг ўгай ўғли Белшаррууцурни мағлуб этди.
Октябр ойида унинг қўшинлари жиддий мустаҳкамланган Сиппарни эгаллаб олишди ва икки кундан кейин - 12 октябрда Кир Бобилни ҳам жангсиз эгаллаб олди. Форслар шаҳзода Белшаррууцурни ўлдиришди, аммо Кир кекса Набонидга раҳм-шафқат билан муносабатда бўлди - унинг ҳаётини сақлаб қолди ва уни фақат Бобилдан олиб чиқиб, Кармания ҳокими этиб тайинлади. Форс шоҳи Набонид томонидан босиб олинган шаҳарлардаги ибодатхоналардан олинган маъбудларнинг бутларини қайтаришни буюрди. Оссурияликлар ва бобилликлар томонидан вайрон қилинган кўплаб ибодатхоналар унинг қўл остида тикланди (жумладан, яҳудийлар Қуддус маъбадини қайта тиклашга рухсат олган). Маҳаллий Бобил зодагонлари асосан барча имтиёзларни сақлаб қолишган.
Милоддан аввалги 538 йил бошидан. Кир ўзини "Бобил шоҳи, мамлакатлар подшоси" деб атай бошлайди. Пойтахтдан кейин Суриянинг Бобил вилоятлари ҳам форсларга бўйсунди. 538 йилда Кир бир вақтлар Бобил шоҳи Навуходоносор томонидан асирга олинган яҳудийларга Фаластинга қайтиб, Қуддус ибодатхонасининг вайроналарини тиклашга рухсат берди.
Ктесийнинг ёзишича, Кир сак ва бақтрияликларни мағлуб этган. Александр Македонский тарихчилари (Страбон, Арриан) Буюк Кирнинг Гедросия бўйлаб юрганини ҳам эслатиб ўтадилар, унда у бор-йўғи етти аскардан ташқари бутун қўшинини йўқотган.
Бобил қулагандан сўнг, унинг ғарбий қисмида Миср билан чегарадош бўлган барча давлатлар форсларга ихтиёрий равишда бўйсунишди.
Шу билан бирга, форслар Арабистон ярим оролининг илгари Набонид томонидан босиб олинган бир қисми устидан назоратни ўрнатдилар.
530 йилда Кир ўғли Камбисни Бобилга шоҳ қилиб қўйиб, яна Шарққа юриш бошлади.
Буюк Кир ўз империясининг шимоли-шарқий чегараларида, Орол ва Каспий денгизлари оралиғидаги даштларда яшовчи кўчманчи массагетларга қарши сўнгги юришини бошлади. Бироқ, узоқ вақтдан бери Форс шоҳига кулиб турган омад бу сафар унга хиёнат қилди: Амударёнинг шарқий қирғоғида бўлган жангда Кир қақшатқич мағлубиятга учради ва ҳалок бўлди. Тўмарис калласни қон тўла мешга солади.
Абу Муслим тайёрлади
