Роксана (авест. Raoxšna; қадимги юнонча Ῥωξάνη; лотинча Roxana; форсча روشنک Rōšanak; тожикча Рушанак; қадимги эрон тилидан *Raṷxšnā - «нур сочиб турувчи», тахминан милоддан аввалги 342-309 йиллар милоддан аввалги) - сўғд ёки бақтриялик малика, Александр Македонскийнинг хотини.
Роксана милоддан аввалги 340 йилда Бақтрия ва Сўғдиёна сатрапи Бессга хизмат қилган Оксиарт исмли маҳаллий бақтрия зодагонининг оиласида туғилган. Буюк Александр қўшинлари яқинлашгач, Оксиарт ўз хотинлари ва болаларини Сўғдиёна қояси деб аталган олиб бўлмас қалъага жўнатади. Бироқ македонияликлар босими остида қалъа милоддан аввалги 327 йилда таслим бўлди ва унинг барча аҳолиси, шу жумладан Оксиартнинг хотинлари ва болалари Александрнинг асирларига айланди. Юнон ёзувчиси Арриан асирлардан бирининг тақдири ҳақида шундай дейди:
«Бу қизлардан бирининг исми Роксана эди. У турмуш қуриш ёшидаги қиз бўлиб, кампанияда қатнашганлар у Доронинг хотинидан ташқари, Осиёда кўрган аёлларнинг энг гўзали эканлигини такрорладилар. Александр уни бир қарашда севиб қолди, лекин у асир бўлса-да, унга бўлган иштиёқи туфайли уни куч билан олишдан бош тортди ва унга уйланишга рози бўлди»
Ушбу далилларга асосланиб, тарихчилар Роксананинг ёшини 14-16 ёш деб ҳисоблашади. Курцийнинг ёзишича, Александр дабдабали зиёфатда отаси уни бошқа 30 нафар зодагонларнинг қизлари билан бирга қиролни кўнгил очиш учун олиб келган Роксанани кўриб қолган. Қиролнинг мулозимлари яширин норозиликларини билдирдилар: "... Осиё ва Европа шоҳи зиёфатда ўйин-кулги учун олиб келган қизни ўзига хотини қилиб олди, токи ундан ғолибларга буйруқ берадиган туғилади".
Унинг қизғин иштиёқидан ташқари, Роксана билан турмуш қуриш Александрнинг ўйланган сиёсий қадами эди. Плутарх қуйидагича изоҳ беради:
«Ва унинг зиёфатда рақс пайтида кўрганидан кейин севиб қолган гўзал ва гулдай қиз Роксана билан турмуш қуриши, ҳамма учун бу унинг режасига тўлиқ мос келди, чунки бу никоҳ Александрни варварларга яқинлаштирди ва улар унга бўлган ишонч ва илиқлик билан тўлдилар, улар уни жуда яхши кўришарди, чунки у кучли вазминликни кўрсатди ва ҳатто унинг кўнглини забт этган ягона аёлни ҳам ноқонуний равишда эгаллашни хоҳламади».
Роксана Александрга Ҳиндистонга юришида ва Бобилга қайтишда ҳамроҳлик қилди (милоддан аввалги 326-324). Кейинчалик маълумотларга кўра, Роксана ва Александрнинг янги туғилган ўғли Ҳиндистон юриши пайтида вафот этган. Юришдан қайтгач, Александрнинг Бақтрия маликасига нисбатан ишқий туйғулари заифлашган бўлиши мумкин ва у Форс шоҳи Доронинг қизи ва томирида шоҳ қони оқадиган бошқа бир форс маликаси Статирага уйланади.
Милоддан аввалги 323 йилда Роксана ҳомиладор бўлган пайтда Александр тўсатдан вафот этди, унинг ўлимидан бир ой ўтгач Роксана ўғил туғди ва унга Александр исмини қўйди. Биронта ҳам ҳимоячисиз қолган ёш Бақтриялик аёл ва гўдак Александр парчаланиб бораётган империянинг сиёсий фитналари марказида қолиб кетишди. Бақтрия маликаси юмшоқ феъл-атвори билан ажралиб турмасди, регент Пердикканинг розилиги билан у Статирани ўлдирди. Плутархнинг сўзларига кўра: "ўта рашкчи ва Статирадан кўрарга кўзи йўқ даражада нафратланадиган Роксана қалбаки хат ёрдамида уни ва синглисини чақиртириб, иккаласини ҳам ўлдирди, жасадларни қудуққа ташлади ва устидан тупроқ торттириб ташлади".
Пердикканинг ўлимидан сўнг, Роксана ва унинг ўғли Македониянинг Амфиполис шаҳрида Антипатр ҳомийлигида яшадилар. Унинг ўлимидан сўнг, афтидан милоддан аввалги 318 йилда номинал Македония қироли Филипп Арридейнинг рафиқаси Евридика билан жанжаллашиб қолгач, улар Буюк Александрнинг онаси Олимпиада ҳомийлигида Эпирга кўчиб ўтишди ва у билан бирга армия бошчилигида Македонияга киришди. Македонияликлар Буюк Александрни худо деб билишарди. Унинг онасини, ўғлини ва хотинини кўриб, улар ўзларига, аниқроғи Олимпиадага Македония устидан ҳукмронликни топширдилар, лекин у бошқаролмади. Бир йилдан камроқ вақт ўтгач, Антипатрнинг ўғли Кассандр Олимпиадани Пиднада қамал қилди, Роксана ва унинг ўғли ҳам у билан қалъада эди.
Милоддан аввалги 316 йилда Олимпиада диадох Кассандер томонидан қатл қилинди, Роксана ва унинг ўғли қироллик имтиёзларидан маҳрум этилган ҳолда Амфиполис қалъасига қамалди.
Роксананинг ўғли ўсиб улғайгач, отасининг шон-шуҳратидан ва Кассандрнинг нуфузли душманларининг қўллаб-қувватлашидан фойдаланиб, тез орада тахтга даъвогар бўлиши мумкин эди. Кассандрнинг буйруғи билан милоддан аввалги 309 йилда 14 ёшли болакай ва унинг онаси Роксана яширинча ўлдирилган.
Абу Муслим
