XVIII аср охирларидан бошлаб, Наполеоннинг ғалабали армияси билан бирга ўнлаб археологлар, тарихчилар ва тилшунослар Миср ерига келгач, афсонавий қабрларнинг сирлари аста-секин дунёга очила бошлади. Маҳаллий аҳолига муқаддас пирамидаларга киришни тақиқлаган кўп асрлик табу, европалик тадқиқотчилар учун ҳеч нарсани англатмас эди. Ерости мақбаралардан қимматбаҳо буюмлар, меҳнат қуроллари, кийим-кечаклар, ҳайкалчалар, қурол-яроғлар ва, албатта, бу барча нарсалар охират дунёси учун мўлжалланган фиръавнларнинг вақт ва бальзамдан қорайган мумиёлари олиб чиқилди. Кўплаб мумиёлар катта пулларга Европа ва Американинг хусусий коллекцияларига жўнатилди. Ташиш жараёнида мумиёлар намликдан бузилди, ташиш араваларидаги силкинишлардан парчаланди, баъзида эса шунчаки йўқолиб кетди. Шундай қилиб, 3000 йилдан кўпроқ вақт олдин яшаган ва фиръавнларнинг энг қудратли сулолаларидан бири — XIX сулоласига асос солган Рамзес I нинг мумиёси узоқ вақт давомида бутунлай йўқолган деб ҳисобланди, бу сулола даврида Миср энг юқори гуллаб-яшнаш даврига етган эди.
Мисршунослар тахминига кўра, тақдир бир пайтлар юз минглаб фуқароларга ҳукмронлик қилган, ўзига улуғвор қабр қурган ва охир-оқибат тамагир европалик қадимий буюмлар савдогарларига сотилган киши устидан шафқатсизларча кулган эди. Рамзес I нинг мумиёси 1999 йил кузида Эмори университетидан америкалик мисршунос Мишель Карлос ҳайратланарли кашфиёт қилгунга қадар йўқолган деб ҳисобланарди. Американинг Ниагара-Фоллс шаҳрида жойлашган кичик тарих музейида 140 йил давомида қадимий мумиё сақланган, унинг ҳақида ҳатто музей ходимлари ҳам фақат Мисрдан эканлигини айтиши мумкин эди.
Ҳеч ким мумиёни қимматбаҳо деб ҳисобламасди ва Мишель Карлос уни Эмори университетига сотиб олиш учун сўров юборганда, Ниагара-Фоллс музейида тезда рози бўлишди.
Мишель Карлос миниатюрали камера-манипулятор ёрдамида мумиё ички органларини ноёб тадқиқот ўтказмоқчи эди. Олим бу усулни мумиёни бузилмасдан сақлаш ва айни пайтда қадимги мисрликлар танани минг йил сақлаш учун қандай тайёрлаганларини аниқлаш учун танлаган эди. Аммо камерани мумиёнинг бошига жойлаштиришга ҳаракат қилинганда, бош суяги смола ва ўтларнинг қотиб қолган массаси билан тўлдирилгани маълум бўлди. Мисршуносликнинг ҳозирги маълумотларига кўра, бундай таркиб фақат қироллик оилалари учун ишлатилган. Демак, Карлос хулоса қилди, унинг олдида Миср фиръавнларидан бири ётар эди. Лекин айнан қайси бири? Кейинги тадқиқот қадимий марҳумнинг сирига ойдинлик киритишга ёрдам берди.
Қуриган тананинг бўшлиғига кирган камера олимларга бальзамлаш жараёни қандай кечганини кўриш имконини берди. Тош пичоқ билан қорин пардаси кесилган ва ички органлар олиб ташланган, улар махсус идишлар — канопсларга жойлаштирилган. Сўнгра, кимёвий таҳлил кўрсатганидек, жасад эҳтиёткорлик билан ювилган ва кўп кунлар давомида тузли эритмада сақланган. Ниҳоят, тана қуритилган ва смола билан шимдирилган бинтлар ва матолар билан ўралган. Мумификациянинг бу барча босқичлари ягона хусусиятдан ташқари, бутунлай оддий бўлиб чиқди — мумиёнинг барча ички органлари зич ип газлама боғламлари билан алмаштирилган эди. Аммо бальзамлашнинг бундай анъанаси Мисрда жуда қисқа вақт давом этган ва мавжуд археологик маълумотларга кўра, фақат Рамзес I ҳукмронлиги даврида кенг тарқалган. Ва ўша пайтларда Мисрда Рамзесдан бошқа фиръавнлар бўлмагани сабабли, Мишель Карлос буюк ҳукмдорнинг йўқолган мумиёсини топган бўлиб чиқди.
АҚШда 140 йил давомида, ҳеч ким томонидан пайқалмасдан, Рамзес I мумиёси сақланган бўлиши мумкинми? Буни бутунлай исботлаш учун америкаликлар Ниагара-Фоллс музейидаги мумиё ва Рамзес I нинг ўғли, фиръавн Сетининг мумиёси ДНКсини солиштиришни қарор қилишди. Дастлабки таҳлиллар икки мумиёнинг генетик кодининг участкалари мос келишини кўрсатди, бу марҳум мисрликларни боғлаб турган яқин қариндошликдан далолат беради. Ҳозирда АҚШда Ниагара-Фоллсдаги мумиёнинг ДНКсини Рамзес II ёки Буюк Рамзес деб аталувчи, Рамзес I га набира бўлган фиръавннинг мумиёси ДНКси билан охирги текширувдан ўтказишга тайёргарлик кўрилмоқда. Агар бу ҳолатда ҳам қариндошлик тасдиқланса, бутун дунё Рамзес I нинг йўқолган мумиёси топилганини тан олишга мажбур бўлади.
Шубҳасиз, кўпчилик мисршунослар мумиёларнинг бир хиллигига шубҳа қилмайдилар. Энди олимларни қироллик сулоласининг асосчиси қандай кўрингани кўпроқ қизиқтиради. Компьютер таҳлили ёрдамида Рамзес I нинг ташқи кўриниши ва жисмоний маълумотларини тиклашга муваффақ бўлинди. У қадимги ўлчовларга кўра, 165 см бўйли, бироз эгик ва озғин одам бўлган. Тадқиқотчилар мумиёнинг юзини тиклашга муваффақ бўлишди, бу эса айнан фиръавн Рамзес I топилганининг яна бир исботи бўлди. Думбоқ бурун, юз суяклари ва қош ёйларининг шакли, қулоқ супрасининг шакли — бу барча хусусиятлар фиръавн Сетининг хусусиятларига ўхшаш бўлиб чиқди. Бундай ўхшашлик тасодифий бўлиши мумкин эмас.
Рамзес I нинг вафот сабаби
Ҳатто Рамзес I нимадан вафот этгани ҳам аниқланди. Мумиёнинг бир қулоқ супраси сезиларли даражада деформацияланган бўлиб чиқди. Олимлар фиръавн ўлимидан олдин унинг қулоқ супрасининг қаттиқ яллиғланган деган хулосага келишди. Эҳтимол, Миср ҳукмдорининг шифокори, унинг қулоғини навбатдаги қимматбаҳо зирак учун тешганда, у ерга инфекция туширган, бу эса жиддий касалликни келтириб чиқарган. Балки бу ҳатто заҳар ҳам бўлгандир, унинг ҳалокатли таъсири туфайли XIX сулоласининг 60 ёшли патриархи тезда вафот этган.
Абу Муслим тайёрлади
