Буюк пирамида ёнида, Гиза платосининг чеккасида, табиат томонидан силкитилган ва одамлар томонидан шикастланган дунёдаги энг сирли ҳайкаллардан бири — одам бошли шер тасвирланган Сфинкс турибди.
Сфинкс асосий оҳактош жинсидан ўйилган. Сфинкснинг танаси учун дастлабки материал бўлиб хизмат қилган чиқиқнинг ҳажми чуқур тўғри бурчакли канал ёрдамида сунъий равишда оширилган. Кейин тошга керакли шакл берилган. Қўшимча оҳактош блоклари фақат сўнгги тузатишларни киритиш учун, жумладан, соқолни ҳам қўлланилган. У аллақачон бузилиб кетган, аммо сақланиб қолган бўлаклар бўйича тикланиши мумкин. Сфинкс, эҳтимол, “худо” деб ҳисобланган; матнлардан маълумки, мисрликлар унга тегишли шарафларни кўрсатишган.
Сфинкс улкан бўлишига қарамай, археологлар уни яратиш учун қадимги меъморлар қаттиқ меҳнат ва аниқ меҳнат ташкилотчилигидан ташқари, қандайдир махсус усулларни қўллаган деб ҳеч қачон тахмин қилишмаган. Тош болғалар ва мис ўткирлагичлар нисбатан юмшоқ тоғ жинси бўлган оҳактошни қайта ишлаш учун жуда мос келади. Сфинкс атрофидаги канални қазиш ва ҳайкалнинг тафсилотларини қайта ишлаш учун шунга ўхшаш асбоблар ишлатилган. Аммо унинг нима учун, қачон ва ким томонидан ўйилганлиги ҳали ҳам сир бўлиб қолмоқда.
Агар расмий илмга ишонадиган бўлсак, Сфинкс тахминан милоддан аввалги 2500 йилда IV сулола фиръавни Хефреннинг буйруғи билан яратилган. Худди шу фиръавн Гизадаги учта Буюк пирамиданинг иккинчисини қурган ва ўзини унда дафн этишни васият қилган. Сфинкс Гармахис худосининг ҳайкали бўлган ва фиръавн ер юзидаги илоҳийликнинг тимсоли ҳисобланганлиги сабабли, ҳайкалтарошлар ҳайкалга ер юзидаги ҳукмдорнинг хусусиятларини берганлар. Сфинкснинг юзининг Хефреннинг юзига ўхшашлиги, охиргиси монументнинг қурувчиси бўлганини тасдиқлайди.
Бу версия яқинда, ҳар бири бомба портлагандек эффект берган учта иш нашр этилгунга қадар бутунлай ишончли деб ҳисобланган.
«Биринчи ҳайратланарли янгилик 1991 йилда Бостондан геолог профессор Роберт Шоҳдан келди, — деб ёзади «Қадимий сирлар» китоби муаллифлари, америкаликлар Питер Жеймс ва Ник Торп. — Сфинкс юзасининг эрозия хусусиятларини ўрганиб, у ҳайкал мисршунослар ўйлаганидан бир неча минг йил каттароқ бўлиши кераклигини эълон қилди. Унинг яратилиши милоддан аввалги VII минг йилликка, балки ундан ҳам аввалги даврга тегишли».
Иккинчи сюрпризни Нью-Йорк шаҳар полиция бўлимидан полиция рассоми, лейтенант Фрэнк Доминго тақдим этди. Сфинкс юзини фиръавн Хефрен юзи билан синчковлик билан солиштириб, Доминго Сфинкс хусусиятлари Хефрендан умуман кўчирилмаган деган хулосага келди!
Учинчи кашфиётни «Орион сири» китобининг ҳаммуаллифи Роберт Бьювэл амалга оширди. Компьютер технологиясидан фойдаланиб, у милоддан аввалги 10500 йил атрофида, баҳорги тенгкунлик куни эрталаб Арслон юлдуз туркуми шарқий уфқда тўғри Сфинкс олдида кўтарилганини аниқлади. Бьювэл Сфинкс узоқ даврда ушбу астрономик ҳодисанинг кўрсаткичи сифатида қурилган деган хулосага келди. Кейинчалик Бьювэл «Худолар излари» китоби муаллифи Грэм Ҳенкок билан кучларни бирлаштирди ва улар «Мавжудот сақловчиси» (1996) китобида Сфинкснинг янги астрономик даврланишини асосладилар.
Энди кўпчилик Сфинкс аслида милоддан аввалги 10500 йил атрофида, охирги музлик даври охирида, расмий илм иддао қилганидек милоддан аввалги XXV асрда эмас, балки тошдан ўйилганлигига ишонч ҳосил қилишган... Аслида, Сфинкснинг қайта даврланиши Ҳенкок ва бошқа муаллифлар томонидан Атлантида каби цивилизация музлик даврида, аммо Антарктидада мавжуд бўлганлигининг навбатдаги тасдиғи сифатида ишлатилган.
«Аммо Сфинксни геологик, астрономик, криминалистик ва бошқа маълумотларга асосланиб қайта даврлаш зарурлиги ҳақидаги иддаоларда бирон бир ҳақиқат донаси борми?»
Сфинкс атрофидаги барча ҳозирги тортишувлар катта даражада бир киши — Қадимги Миср сирларини кўп йиллар давомида ўрганган ҳаваскор мисршунос Энтони Уэст туфайли пайдо бўлди. Уэст астрология ҳақида жўшқинлик билан ёзган, чўкиб кетган Атлантиданинг ҳақиқатлигига ишонган ва Марсдаги қандайдир цивилизация бизнинг қадимги маданиятларимизнинг ривожланишига таъсир қилган деб ҳисоблаган. Масалан, машҳур «Марсдаги юз»ни у Сфинкснинг ўзга сайёралик аналоги сифатида талқин қилади. Табиийки, бу ғояларнинг бирортаси ҳам уни фирибгар деб ҳисоблайдиган профессионал мисршуносларнинг ҳурматига сазовор эмас. Аммо, такрорлашдан бошқа иложи йўқ, Уэстнинг қатъиятлиги ҳурматга лойиқдир. У йигирма йилдан буён Сфинкс умумий қабул қилинганидан анча қадимроқ эканлиги ҳақидаги ғояни қатъият билан ҳимоя қилиб келмоқда.
Уэст ўз назарияси учун илҳомни 1970-йилларнинг охирида, француз математиги ва оккультист Шволлер де Любичнинг ғоялари билан танишганида олди. У Миср санъати ва архитектурасидаги шифрланган рамзлар бир вақтнинг ўзида математик ва мистик табиатга эга эканлигига ва бу рамзларни дешифрлаш орқали биз ушбу маданият ҳақида мисршуносликда қабул қилинган оддий усуллар ёрдамида эришиб бўлмайдиган чуқур билимларга эга бўлишимиз мумкинлигига ишонган. Унинг асосий далили шундан иборат эдики, қадимги мисрликлар одатда ҳисобланганидан кўра мукаммалроқ илмий билимларга эга бўлишган; у вақти-вақти билан мисрликлар бу билимларни бошқа, янада қадимги цивилизациядан олишганини назарда тутган. Бу цивилизация фалокатли сув тошқини натижасида йўқолган, де Любичнинг фикрича, бу сув тошқини Миср ҳудудини ҳам тарихий даврларгача қамраб олган: «Миср устидан улкан сув массаларининг ҳаракатига буюк цивилизация предшествовать этган бўлиши керак, ва бу бизни Гизанинг ғарбий чеккасидаги қояга ўйилган Сфинкс ўша пайтда аллақачон мавжуд бўлган деган хулосага олиб келади — ахир унинг шер танасида, бошидан ташқари, сув эрозиясининг аниқ белгилари бор».
Уэст Сфинкс юзасининг кучли об-ҳаво таъсири шамол ва қум зарраларининг таъсиридан эмас, балки сув оқимларининг таъсиридан келиб чиққанлигини исботлашга киришди, чунки кўпчилик мисршунослар буни шамол ва қум зарраларининг таъсири деб ҳисоблашган. Уэстнинг фикрича, Сфинкс сув эрозиясига учраганида ҳеч қандай шубҳа йўқ эди, ва Мисрнинг бутун ёзма тарихи давомида ҳеч қачон жала ёғмаганлигини ҳисобга олган ҳолда, эрозия жуда узоқ даврда содир бўлган бўлиши керак эди. Шунинг учун Уэст дастлаб де Любич билан розилашди: Сфинкс бутун Мисрни қамраб олган фалокатли сув тошқинидан (эҳтимол, Библияда тасвирланган Буюк Тўфондан) сал олдин қурилган.
Уэст Бостон университетининг геологи профессори Р. Шоҳни Сфинксни ўрганишга ва унинг об-ҳаво таъсири хусусиятини баҳолашга кўндирди. Шоҳ Уэст билан бирга Мисрга икки марта саёҳат қилди ва 1992 йилда, иккинчи саёҳатидан сўнг, Сфинкс эрозиясининг асосий сабаби жуда узоқ вақт давомида ёққан жалалар бўлган деган хулосага келди. Унинг нуқтаи назаридан, Сфинкс юзаси ёмғир эрозиясига хос бўлган чуқур тўлқинсимон об-ҳаво профилига эга эди. Сфинкс атрофидаги канал деворларидаги ёриқлар ҳам ёмғир таъсири изларини эслатарди. Милоддан аввалги 2500 йилга тегишли бўлган Гиза платосидаги бошқа монументлар, Шоҳнинг фикрича, бутунлай бошқача об-ҳаво намунасига эга эди. Бу давр тахминан милоддан аввалги 10000 йилдан 3000 йилгача давом этган. Айнан шунда, Шоҳнинг иддаосига кўра, Сфинкс ёмғир эрозиясига учраган. Эрозия жараёнларининг давомийлигини баҳолашга асосланиб, у Сфинкс қурилиши даврини милоддан аввалги VII–V минг йилликка тегишли деб ҳисоблаган.
Шоҳ умумий қабул қилинган тасаввурлардан кескин фарқ қилувчи сценарийни таклиф қилди. Унга кўра, неолит даврининг яхши ташкиллашган жамиятлари Сфинкс каби улкан монументларни қуриши мумкин эди. Эҳтимол, у ўйлаганидек, бу протоурбанистик жамиятларнинг қандайдир аналоги Мисрда мавжуд бўлган ва Сфинкс ушбу маданиятнинг сақланиб қолган энг буюк монументларидан биридир. Милоддан аввалги 7000 йилдан кўп ўтмай Мисрда қишлоқ хўжалиги ва ўтроқ аҳоли пунктлари пайдо бўлди, шунинг учун Шоҳнинг модели археологик нуқтаи назардан ишончлидир.
Уэст, табиийки, Шоҳнинг геологик хулосаларидан ҳайратда қолди. У ўз дастлабки кенг кўламли сув тошқини моделини жалалар билан осонгина алмаштирди. Энди Хефрен шахсияти билан шуғулланиш керак эди. 1993 йилда Уэст полиция рассоми, лейтенант Фрэнк Домингони Мисрга боришга ва Сфинкснинг хусусиятларини Қоҳира музейидаги Хефреннинг диорит ҳайкали билан солиштиришга кўндирди. Доминго компьютер графикаси ёрдамида ҳар бир юзнинг характерли хусусиятларини нуқтавий солиштирди. Унинг хулосаси анча кутилмаган бўлди: «Намуналар, схемалар ва ўлчовлар натижаларини таҳлил қилгандан сўнг, менинг якуний хулосам дастлабки реакцияга мос келади — яъни бу икки иш икки хил шахсни тасвирлайди. Олд томондан пропорциялар, айниқса бурчак нисбатлари, шунингдек ён томондаги пропорциялар профили, Сфинкснинг юзи Хефреннинг юзи эмаслигига мени ишонтирди».
Доминго олган натижаларни баҳслашиш қийин.
Уэстнинг Сфинкс ҳақидаги тахминлари ҳақида нима ўйлашимиздан қатъий назар, у Фрэнк Доминго ёрдамида замонавий мисршунослар жуда енгил-елпи муносабатда бўлган масалага эътибор қаратишга муваффақ бўлди. Сфинкс юзи фиръавн Хефреннинг хусусиятларини такрорлайди деган кенг тарқалган фикр энди фақатгина асоси кам бўлган тахминга айланди.
Олимлар ҳақли равишда таъкидлаганидек, Сфинкснинг юзи шарққа қаратилганлиги қандайдир астрономик аҳамиятга эга. Бунга шубҳа қилиш қийин, айниқса қадимги мисрликлар Сфинксни турли қуёш “худо”лари билан тенглаштирганлар. Унинг мисрча исмлари орасида Гор-ам-Акхет (Гармахис), «Уфқдаги Гор» ва Шешеп-анх Атум, «Атумнинг тирик тасвири» бор эди. (Юнонча «Сфинкс» сўзи, эҳтимол, «Шешеп-анх»нинг қисқартирилган шаклидир.) Гор ва Атум қуёш худолари бўлгани сабабли, Сфинкснинг йўналиши ва қуёш чиқиши ўртасидаги боғлиқлик шубҳасиздир. Бьювэл ва Ҳенкокнинг таъкидлашича, ҳақиқий (географик) шарқ баҳорги тенгкунлик куни (21 март) қуёш чиқиши йўналишидир, бу ер орбитасининг кун ва туннинг давомийлиги бир хил бўлган икки нуқтасидан биридир. Кейин улар Сфинкс баҳорги тенгкунликнинг кўрсаткичи сифатида қурилган деган тахминни илгари сурадилар ва бу уларнинг компьютер ҳисоб-китобларидаги асосий омил бўлиб қолади.
Гизадаги пирамидалар комплекси милоддан аввалги 10500 йилда Орион юлдуз туркумидаги юлдузларнинг жойлашувини акс эттирганлигига ишонган Бьювэл ва Ҳенкок ўзларининг юлдузли осмоннинг компьютер имитациясини шу санага ўрнатдилар ва баҳорги тенгкунлик куни қуёш чиққандан кўп ўтмай Сфинкс Гиза платоси орқали тўғри Арслон юлдуз туркумига қараган бўлиши кераклигини аниқладилар. Ер ўқининг секин айланма силжиши (бу ҳодиса «прецессия» деб аталади) туфайли турли даврларда юлдуз туркумлари нафақат турли жойларда кўтарилган; уларнинг уфқ устидаги баландлик бурчаги ҳам сезиларли даражада ўзгарган.
Бьювэл ва Ҳенкокнинг ҳисоб-китобларига ишонадиган бўлсак, милоддан аввалги 2500 йилда баҳорги тенгкунлик куни эрталаб (Сфинкс қурилишининг тахминий «расмий» даври) Арслон юлдуз туркуми шарқда эмас, балки 28 даража шимолда кўтарилган. Бундан ташқари, юлдуз туркуми уфққа нисбатан ўткир бурчак остида жойлашган бўлиб, Арслоннинг «танаси»нинг олд қисми орқа қисмидан сезиларли даражада юқори эди. Аммо милоддан аввалги 10500 йилда баҳорги тенгкунлик куни эрталаб Арслон нафақат шарққа қараб турган Сфинкс олдида тўғри кўтарилган, балки уфққа нисбатан горизонтал ҳолатни ҳам эгаллаган. Улар бу ҳолатни милоддан аввалги 2500 йил ва милоддан аввалги 10500 йилдаги Арслон юлдуз туркумининг жойлашувини солиштирувчи диаграммалар ёрдамида тасвирлайдилар. Охирги ҳолатда мослик идеал кўринади.
Бьювэл ва Ҳенкок янада узоқроққа бориб, одатда милоддан аввалги II асрда яшаган юнон астрономи Гиппархнинг кашфиёти деб ҳисобланадиган тенгкунликлар прецессияси анча аввал маълум бўлган деб эълон қилдилар. Аммо тарихий даврларгача бўлган юлдузчилар тенгкунликлар прецессиясини топишлари учун, агар минг йиллар бўлмаса, юзлаб йиллар давомида синчков астрономик кузатувлар олиб боришлари керак бўлган. (Гиппархда камида 500 йил аввалга бориб тақаладиган Вавилон кутубхонаси архивлари мавжуд эди.) Милоддан аввалги 20000 йилдаёқ ўз кузатувлари натижаларини қоя расмларида қайд эта бошлаган тарихий даврларгача бўлган тақвимлар тузувчиларининг шубҳасиз маҳоратига қарамай, юлдузларнинг ўзаро жойлашувини акс эттирувчи ҳеч қандай расмлар ёки ёзувлар сақланиб қолмаган.
Ҳенкок учун бу муаммони ҳал қилиш қийин эмас: у Арслон юлдуз туркумини илоҳийлаштириш охирги музлик даври охирида Антарктидада гуллаб-яшнаган технологик жиҳатдан ривожланган цивилизациянинг қадимий меросининг бир қисми деб ҳисоблайди. Бу фикр Пири Рейс харитаси ва баъзи баҳсли топилмалардан ташқари, мутлақо ҳеч қандай далиллар билан тасдиқланмаган.
Қолган олимлар эса Сфинксни эртароқ даврлаш зарурияти ҳақидаги янги «илмий» далиллар синчковлик билан кўриб чиқилганда шунчаки йўқолиб кетади деб ҳисоблайдилар. Астрономик мосликлар жуда туманли, геологик асослар эса жуда шубҳали. Уларни биргаликда йиғиш, кўплаб замонавий муаллифлар қилганидек — худди картошка уйчаси қуриш билан баробар.
Демак, Сфинкс ўз сирларини сақлашда давом этади. Биз унинг қурилиши сабабларини ҳам, аниқ санасини ҳам ҳалигача билмаймиз. Шунинг учун Уэст ва унинг издошларининг саъй-ҳаракатларини бутунлай самарасиз деб аташ мумкин эмас. Эски қарашлар шубҳа остига олинди, мисршуносларга ўз карталарини столга қўйишга тўғри келди, ва охирги марта XX аср бошида жиддий кўриб чиқилган далиллар ҳозирда танқидий таҳлилдан ўтмоқда. Янги усуллар ва янги ёндашувлар доим ижобий қабул қилинади, гарчи уларнинг баъзилари, одатда бўлганидек, аниқ жавоблар бермаса ҳам.
Сфинкснинг кейинги илмий тадқиқотлари бир куни унинг юзасидаги ноодатий эрозия намунасига аниқ изоҳ бериши мумкин. Охирги пайтларда Сфинкс остидаги тоғ жинсида бўшлиқлар топилгани ҳақида тасдиқланмаган миш-мишлар тарқалмоқда. Улар инсон қўли билан яратилганми? Улар, Эдгар Кейсининг издошлари ишонганидек, қадимги замонлардан бери тарихий ёзувлар сақланадиган махфий хоналар бўлиши мумкинми? Ёки бу оҳактошдаги табиий бўшлиқларми? Вақт барчасини аниқлайди.
Абу Муслим тайёрлади
