Яқинда Скотланд-Ярднинг собиқ ходими Грехам Мелвин ва тиббиёт профессори, невролог, ҳозирда пенсионер Ян Ишервуд сенсацион баёнот беришди – улар инсоният тарихидаги энг қадимий детектив сирлардан бирини ечишга муваффақ бўлишди. Улар Миср подшоҳи Эхнатоннинг вориси – ёш фиръавн Тутанхамоннинг ўлими сирини очиб беришди. У милоддан аввалги 1352 йилда, ўн тўққиз ёшида тўсатдан вафот этган.
Фақатгина ХХ асрда унинг ҳашаматли қабрининг беқиёс хазиналари дунёга очилди. Маълум бўлишича, унинг ҳукмронлик йиллари Қадимги Миср тарихидаги шиддатли ва баъзан қонли воқеаларга тўғри келган.
Тутанхамон фиръавнларнинг қариндошлар ўртасидаги никоҳларга, инцестга бўлган эҳтироси ва сарой интригалари қурбони бўлиб, эрта ҳаётдан кўз юмган. Инцест қудратли империяда кўп йиллар давомида гуллаб-яшнаган. Қадимги Миср ака-сингил, ота-қиз эркин равишда турмуш қуриши мумкин бўлган ягона мамлакат эди, амакивачча ва холаваччалар ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Содиқ умр йўлдоши сифатида яқин қариндошга эга бўлиш истаги жуда оддий тушунтирилган. Фиръавнлар шоҳона қоннинг тозалигини сақлаб қолишни ва унга оддий халқдан, ҳатто юқори мартабали амалдордан ҳам бир томчи қон қўшмасликни хоҳлашган.
Қариндошлар ўртасидаги никоҳ ва унинг оқибатлари
Қариндошлар ўртасидаги никоҳ натижасида фақат жисмоний ва ақлий нуқсонли болалар туғилиши ҳақидаги фикр аслида нотўғри. Агар қариндошларнинг саломатлиги мукаммал бўлса, уларнинг умумий фарзанди бутунлай соғлом бўлади ва бундай никоҳ ҳатто ирсиятни яхшилаши ҳам мумкин. Аммо агар ген занжирига қандайдир туғма нуқсон кириб келса, насл йўқолишга маҳкум. Муваффақиятсиз инцест қурбони, эҳтимол, Тутанхамон ҳам бўлган.
Унинг отаси – афсонавий фиръавн Эхнатон – қадимги дунёнинг буюк ҳукмдори бўлиб, тарихчилар уни инсониятнинг биринчи даҳоси деб аташади. У ғайриоддий ақлга эга бўлган, лекин жисмонан хунук эди. Эхнатон, эҳтимол, Фрелих синдромидан азият чеккан, шу сабабли унинг ташқи кўриниши ҳаёти давомида даҳшатли ўзгаришларга учраган. Қадимги даврларда яратилган портретларда буюк фиръавн аёлсимон, касаллик даражасида узун юзли, осилган қулоқли ва чўзиқ бурунли инсон сифатида намоён бўлади. Тутанхамоннинг онасининг исми номаълум, аммо мисрологлар унинг Эхнатоннинг яқин қариндоши бўлганлигига шубҳа қилишмайди. Отанинг нуқсонли генлари, эҳтимол, Тутанхамоннинг нимжон саломатлиги ва эрта ўлимига сабаб бўлган. Ўғил отасининг хунуклигини мерос қилмаган, аммо унинг организми тўлиқ бўлмаган. Ёш фиръавннинг машҳур қабрида иккита янги туғилган чақалоқ мумияси топилган. Улар, афтидан, Тутанхамон ва унинг ўгай синглиси бўлган рафиқаси Анхесенамоннинг фарзандлари эди.
Сарой интригалари ва диний зиддиятлар
Тутанхамон жуда ёш, атиги саккиз ёшида тахтга ўтирган. Отасининг вафотидан сўнг Тутанхамон фиръавн бўлса-да, ёшлиги сабабли давлатни бошқара олмасди. Бу шарафли ва энг муҳими, фойдали вазифани Тутанхамоннинг ўгай онаси, доно гўзал Нефертити ва унинг атрофидаги бир неча сарой аъёнлари ўз зиммасига олишган. Археологлар қадимги барельефларда Тутанхамон ва Нефертитининг вояга етгандан кейинги ахлоқсиз муносабатлари ҳақида хабар берган ёзувларни топишган. У бу алоқани тўхтатишга мажбур бўлган, аммо ўгай ўғли-фиръавн устидан ҳокимиятни йўқотишни истамаган, шунинг учун қизи Анхесенамоннинг тақдири ҳақида олдиндан қайғуриб, уни Тутанхамонга турмушга берган.Нефертити вафот этиши билан фиръавн атрофида қудратли руҳоний Эйе ва истеъдодли саркарда Хоремхебнинг сарой интригалари бошланган. Улар аслида мамлакатнинг тўла ҳукмдорларига айланганлар. Тутанхамон эса туяқушлар, шерлар ва жайронларни овлаш билан кўнгилхушликка берилган. Тарихчилар Тутанхамоннинг саркарда сифатида ўзини намоён этганлигига ишонч ҳосил қилишмаган, аммо унинг қабрида фиръавннинг душманлар билан шафқатсизларча муносабатда бўлгани ва асирларни ўлдиргани тасвирлари мавжуд.Ёш йигитнинг ҳукмронлик даври Қадимги Подшоҳлик тарихидаги энг тартибсиз давр бўлган. Бунга буюк фиръавн Эхнатоннинг ҳукмронлиги даврида юз берган диний низо сабаб бўлган. Бу подшоҳ биринчи бўлиб ягона Қуёш худосига сиғина бошлаган ва Миср учун анъанавий бўлган кўпхудоликни тақиқлаб, юзлаб ибодатхоналарни ёпган ва кўплаб ўжар ва жангари руҳонийларни қатл этган. Аммо культ хизматчилари яшириниб, Эхнатоннинг ўлимини кутиб, интригалар ва ваъдалар билан унинг ўғлини отасининг динидан воз кечишга мажбур қилишган.Натижада Тутанхамон аслида руҳонийлар диктатурасини ўрнатган ва отасини фиръавн-кофир деб эълон қилган. Олийжаноб ёш йигит тажрибасиз ва заиф сиёсатчи бўлиб, интригаларнинг айёр тилини ва ҳукмронлик санъатини ўзлаштиришга қодир эмасди. Баъзи тарихчилар Тутанхамонни заҳарлаган ёки бўғган бўлиши мумкин деб тахмин қилишади, чунки унинг ўлимидан сўнг тахтга дарҳол кекса руҳоний Эйе ўтирган, агар ҳукмдор яна ўн йил яшаганида у ҳукмдорнинг табиий ўлимини кутмасди.Тутанхамоннинг ўлими ва унинг сириТутанхамоннинг ўлими кутилмаган бўлган. Бу олдиндан тайёрланган қабрнинг йўқлиги билан тасдиқланади, гарчи Тутанхамоннинг барча шоҳона аждодлари, ҳатто ёшлигида вафот этганлари ҳам бундай эҳтиёткорликни кўрсатишган. Шундай қилиб, дафн маросимлари янги фиръавн Эйе раҳбарлигида ўтказилган, у ёш йигитдан нафақат тахтни, балки унинг рафиқасини ҳам мерос қилиб олган. Агар Тутанхамон ирсий касалликда одатда бўлганидек секин ўлган бўлса эди, у албатта ўзининг мангу истироҳат жойи ҳақида қайғурган бўларди.Бу дунёдан ўтган Тутанхамон Қадимги Мисрнинг энг шонли сулолаларидан бири – XVIII династия тарихига нуқта қўйган. Бу ёш йигит билан диний бетартибликлар даври тугаган, аммо сарой интригалари ва ҳалокатли қариндошлар ўртасидаги никоҳлар давлат асосларини бузишда ва унинг қудратли ҳукмдорларини йўқ қилишда давом этган. Говард Картер Тутанхамоннинг ҳаётидаги энг диққатга сазовор воқеа унинг мисли кўрилмаган ҳашамат билан ўраб олинган ўлими бўлган деган гапида деярли ҳақ эди. Аммо ёш фиръавн дунёга нафақат улуғвор ва гўзал қабр, балки севгиси ва имони сарой интриганлари томонидан топталган инсоннинг тарихини ҳам совға қилди.Англиялик терговчи Мелвин ва шифокор Ишервуд эса бунга қўшилишмайди. Ҳужжатлар ва ўз тадқиқотлари маълумотларига асосланиб, улар фиръавн, эҳтимол, сарой фитнасининг қурбони бўлган деган хулосага келишди. Тутанхамон тўққиз йил ҳукмронлик қилган. У жуда соғлом бола бўлган. Ўсмирлик даврида ҳам нормал ривожланган. Ўлимидан тахминан бир йил олдин Тутанхамон турмуш қурган ва никоҳда бахтли бўлган. Тадқиқотчилар унинг касалликлари ҳақида бирон бир ҳужжат топишмаган. Демак, ўлим тўсатдан содир бўлган. Аммо нимадан?Ишервуд рентген тасвирларида бош суяги асосининг суякларини диққат билан кўриб чиқди ва унинг орқа томонидан кучли зарба берилганини аниқлади, Тутанхамон шу зарбадан вафот этган бўлиши мумкин. Унинг ўлимидан манфаатдор бўлган ягона шахслар вазир Эйе ва саркарда Хоремхеб бўлиши мумкин эди. Тарихдан маълумки, улар, регентлар ва ўқитувчилар, ёш фиръавннинг ўлимини исташган, унинг отаси эса у туғилмасидан олдин вафот этган. Улар яқинда уйланган ёш фиръавннинг тез орада фарзандли бўлишидан қўрқишган. Ворислар иккала вазирни ҳам тахтни эгаллаш умидидан маҳрум қилган бўларди. Эйе ва Хоремхеб тил бириктириши мумкин эди. Улар ҳукмдорни зудлик билан йўқотишга мажбур эдилар: улар ҳокимиятни ўз қўлларига олишни ва навбатма-навбат бошқаришни исташган. Аслида шундай бўлган.Тутанхамон қандай ўлдирилганини биз ҳеч қачон билолмаймиз. Агар Мелвин ва Ишервудга ишонсак, унинг бошига оғир нарса билан орқа томондан зарба берилган ва бош суягининг асоси ёрилган. Кейин, афтидан, фиръавннинг муваффақиятсиз йиқилишини саҳналаштиришган. Унинг тўсатдан ўлимидан сўнг ҳокимият иккала фитначининг қўлига ўтган.Улар вафот этганга лозим бўлган иззат-ҳурматни кўрсатишган, жасадини ер остига чуқурроқ яширишган ва Тутанхамон вориси бўлган фиръавн Эхнатон хотираси билан боғлиқ барча ибодатхоналарни ва барча нарсани йўқ қилишга киришганлар....Бугун Мисрнинг энг ёш ҳукмдорининг саркофаги 1922 йилда Говард Картер топиб олган Подшоҳлар водийсидаги ўша склепда сақланмоқда.
Абу Муслим тайёрлаган
