Жунгар хонилиги XVII–XVIII асрларда Марказий Осиёдаги энг кучли кўчманчи давлатлардан бири бўлиб, унинг асосий аҳолисини ойратлар ташкил этган. Уларнинг ҳарбий салоҳияти ва экспансионист сиёсати нафақат Чингизий меросдорлари давлатларига, балки бутун Туркистон, Хитой ва Сибир халқларига таҳдид солган. Жунгарлар билан ўзаро муносабатлар, айниқса, Қўқон, Бухоро ва Хива хонликлари учун мураккаб ва узоқ йиллик ҳарбий-сиёсий муаммога айланган.
Жунгар хонилигининг юзага келиши ва ҳарбий салоҳияти
Жунгарлар — Ойрат иттифоқининг марказий қисми сифатида XVII аср бошларида Яқин Шарқ ва Сибир ўртасидаги ҳудудларда ўз хонилигини ташкил қилдилар. Улар мустаҳкам марказлашган ҳарбий давлат қуришга муваффақ бўлдилар. Жунгар хонилигидаги ҳарбий тартиб, отлиқ қўшин, қуруқликдаги стратегия, ҳамда порохли қурол ишлатиш даражаси жуда юқори бўлган.
• Батур Ҳон, Галдан Бошоқту, Цеван Рабдан каби ҳукмдорлар даврида жунгарлар сиёсий ва ҳарбий жиҳатдан энг кучли даврни бошдан кечирди.
• Улар нафақат Туркистон ва Фарғона водийсига, балки Тибет ва Шарқий Туркистонга ҳам юришлар қилган.
Ўрта Осиёга юришлар: ҳужум сабаблари ва босқичлари
Жунгарлар томонидан Ўрта Осиё ҳудудларига қилинган ҳужумлар асосан икки йўналишда бўлган:
1. Фарғона водийси ва Қўқон ҳудудларига босқинлар
Жунгарлар Қўқон хонлигининг энди шаклланаётган ҳудудларига тез-тез ҳужумлар уюштириб, хоният марказларини талаган ва кўплаб аҳолини асирга олган.
2. Самарқанд ва Бухоро йўналишидаги таҳдид
XVIII аср бошларида жунгарлар Самарқанд ва унинг атрофидаги ҳудудларга ҳам ҳужум қилган. Айрим ҳолларда Бухоро амирлиги дипломатик йўл билан юришлардан қочишга ҳаракат қилган.
• 1710–1720 йиллар: Жунгарлар бир неча марта Қўқон водийсига ҳужум қилиб, қишлоқ ва қалаларни ёқиб, одамларни асир олган. Бу даврда туркий хонликлар ўзаро ҳамкорликка эмас, балки рақобатга эътибор қаратаётгани сабабли жунгарларга қарши самарали бирлашган муқобил куч пайдо бўлмаган.
Жунгарлар ва маҳаллий халқлар ўртасидаги муносабатлар
Жунгарлар томонидан амалга оширилган ҳужумлар нафақат ҳарбий ва сиёсий таъсир кўрсатган, балки:
• Аҳолида оммавий қочқинчилик ва асирлик ҳолатларини келтириб чиқарган;
• Иқтисодий инқироз, хусусан қишлоқ хўжалиги ва савдо алоқаларида узилишлар юзага келган;
• Ислом уламолари ва тасаввуф аҳли жунгарлар хатарини фитна сифатида баҳолаган.
Хитойнинг аралашуви ва жунгарлар давлатининг ҳалокати
XVIII асрнинг ўртасига келиб, жунгар хонилиги ички ихтилофлар ва ташқи босимлар туфайли заифлашди. Бу жараёнда:
• 1755–1758 йилларда Цин (Манжур-Хитой) империяси томонидан йирик ҳарбий амалиёт ўтказилиб, жунгарлар бутунлай мағлуб этилди.
• Жунгар халқининг катта қисми йўқ қилинди ёки тарқатиб юборилди — бу тарихда “Жунгар халқининг йўқолиши” сифатида қайд этилган.
Жунгарлар ҳужуми Ўрта Осиёда ҳарбий, сиёсий ва ижтимоий из қолдирган муҳим воқеа ҳисобланади. Бу ҳужумлар маҳаллий давлатларнинг заифлиги ва ўзаро ихтилофлари туфайли янада кучайган. Шундай бўлса-да, жунгар хатарининг мавжудлиги туркий хонликларнинг ташқи сиёсатда айрим ҳолларда бирлашишга интилишига ҳам туртки бўлган.
Жунгарлар ҳужуми нафақат ҳарбий қарама-қаршилик, балки маданий ва демографик ўзгаришларга ҳам сабаб бўлган, ва бу Ўрта Осиёнинг кейинги тарихий юзланишига таъсир қилган.
Абу Муслим (профессор)
