Иқон жанги — 1864 йил декабрида Ўрта Осиёга Россия империясининг Туркистон юришлари вақтида Иқон қишлоғи яқинида содир бўлган, есаул Серов бошчилигидаги 2-сонли Урал казак полкининг 4-юзи ва Алимқулнинг Қўқон армияси ўртасидаги тўқнашув.
Жанг арафасидаги вазият
Чимкентни эгаллагандан сўнг рус қўшинларига Ўрта Осиёнинг энг йирик шаҳри Тошкентга йўл очилди ва Туркистон ҳарбий губернатори М.Г.Черняев 1864/65 йил қишида шаҳарга такрорий ҳужум қилишни режалаштирди. Қўқон ҳукумати эса пассив кузатув билан чекланмай, русларни қўзғатувчи ҳаракатларни амалга оширди[4].
1864 йил ноябрь ойининг охирида Қўқон ҳукмдори Алимқул 10 минг кишилик Қўқон қўшинига бошчилик қилиб, карвон, артиллерия, ўқ-дорилар билан Тошкентдан чиқди ва олдиндан дезинформация тарқатди. Аммо қўқонликлар Чимкентга яширинча яқинлаша олмади: Туркистон коменданти полковник Жемчужников шаҳар яқинидаги чўлда "қандайдир дайди тўдалар" пайдо бўлганини билиб, 1864 йил 4 декабрда есаул Василий Родионович Серовнинг бир юз урал казакларини разведкага юборди.
Катта хавфдан бехабар бўлган юзлик фақат битта "единорог" (артиллерия қуроли тури) ва оз миқдордаги озиқ-овқат билан чиқди. Отряд командири учрашган қирғизлардан Туркистонга 20 верст масофадаги Иқон қишлоғи аллақачон душман томонидан эгалланганини билди, лекин Алимқул қўшинларининг сони ҳақида уларда маълумот йўқ эди[5].
Жангнинг бориши
Иқон қишлоғи яқинида юзлик кутилмаганда Қўқон хонлиги регенти мулла Алимқул бошчилигидаги ўн мингга яқин кишидан иборат Қўқон армиясининг асосий кучларига дуч келди, улар Туркистон шаҳрини эгаллашга келаётган эдилар: разведкачи қозоқ Аҳмет қўқонликларнинг "кўлда қамиш қанча бўлса, шунчалик кўп" эканлигини хабар қилди. Фақат ариқни эгаллашга, туялардан юкларни туширишга ва атрофларига озиқ-овқат қопларидан тўсиқлар яратишга улгурган казаклар бир зумда қуршаб олинди.
Қочоқ сибирь казак урядниги Усмон номига ўзгартирилган (Исломда) бошчилигидаги қўқон отлиқ аскарларининг биринчи ҳужуми — уралчиларга тўсатдан чинқириб ташланган ҳужум — милтиқ залпи ва картеч билан тўхтатилди. Осиёликлар бу уринишни 2 ёки 3 марта такрорладилар, ва фақат казакларнинг аниқ отишмаси рус истеҳкоми атрофида ўликлар қаторларини ҳосил қилгандагина, казаклар ёнига жойлашиб, гулханларини ёқдилар. Уч кун давомида озиқ-овқатсиз ва сувсиз уралчилар, улар орасида Севастополь мудофаасида қатнашганлар ҳам бор эди, ўлик отларнинг жасадлари ортига яшириниб, яланғоч чўлда айланма мудофаани ушлаб турдилар. Мусулмонлар тун бўйи ўқ отди, тонг отганда эса ўқ отиш кучайди ва гранаталар ҳамда ядролар тобора кўпроқ отларни ўлдириб, казакларни ярадор қила бошлади. Босқинчилар жавоб қайтариб, ўз маҳоратини намойиш этиш учун яқинроқ келган отлиқ жигитларни аниқ зарбалар билан ўлдиришди, чиройли кийимлари ва отларининг безаклари билан ажралиб турган қўқон бошлиқларига қарата ўқ узишди, артиллериячиларни нишонга олишди. Кўпчилик, олдиларида узоқ давом этувчи жанглар учун барча зарур нарсалар билан таъминланган бутун бир армия турганини тушунмасдан, ўзлари ҳужумга ўтишга интилдилар, аммо Серов бунга рухсат бермади[7].
Русларнинг қаттиқ қаршилигини кўрган Алимқул ўтдан ҳимоя қилувчи қалқонлар тўқишни буюрди ва бу ўтин олиб келинаётганда ҳам ўқ отишни бир сония ҳам тўхтатмасликни буюрди.
Тушда босқинчилар шаҳар томондан эшитилган тўп зарбаларини эшитдилар — бутун шаҳарда ўзида атиги 2½ ротаси бўлган Туркистон коменданти, Иқон яқинидаги ўқ овозларидан казакларнинг жанг қилаётганини тушунди ва эрталаб уларга ёрдамга кичик отряд юборди. Туркистон томондан ёрдамга юборилган поручик Сукорко қўмондонлигидаги ўқчи ротаси казакларга уч верст етмай туриб ёриб ўта олмади[8] ва ўзи ҳам шаҳарга зўрға қайтди — уларга Сиздиқ Султон отряди халақит берди. Сиздиқнинг кичик отлиқ отряди Сукорко ротасини Туркистон томондан блоклади ва деярли икки кун давомида шаҳар атрофида ҳаракат қилди. Жангни тезроқ тугатишга уриниб, Алимқул казакларни хиёнатга ундашга ҳаракат қилди. У Серовга ёзишма юборди:
«Қаёққа энди мендан қочиб кетасан? Ҳазратдан юборилган отряд тор-мор қилинган ва орқага ҳайдалган; минг (!) нафар одамингнинг бирортаси ҳам қолмайди, — таслим бўл ва динимизни қабул қил: ҳеч кимга озор бермайман!»
Руслар Қўқон қўмондонининг мактубига фақат кучлироқ ўқ отиш билан жавоб бердилар, бу масалада отрядда келишмовчиликлар ва таслим бўлишни истаганлар йўқ эди[8].
Тез орада Серов Туркистонга икки казакни — Борисов ва Черняевни — ҳамда содиқ қозоқ Ахметни юборди. Сўнгги умид уларга юкланган эди: улар ё ўлиши, ёки шаҳарга ёриб ўтиши керак эди[8].
6 декабрь эрталаб соат 7 да яна қаттиқ жанг бошланди, қўқонликлар энди уч томондан бирданига ҳужум қилишди. 57 нафар казак ҳалок бўлди, 42 нафари (деярли барча тирик қолганлар) яраланди, рус отрядидаги барча отлар ҳам шу вақтга келиб ўлдирилган эди. Бир-кетин 4 та ҳужумни қайтарган ярадор уралчилар ҳаммаси бирга "Ура!" қичқириб, есаул Серовнинг буйруғи билан ўринларидан турдилар, тўртбурчак шаклида сафландилар ва ёриб ўтишга ҳаракат қилиб, минглаб мусулмон сафларидан ўтиб кетишга муваффақ бўлдилар. Рус казакларининг қатъий қаршилиги қўқонликларни ҳайратга солди[9][10].
Бир гуруҳ казаклар ишонч билан Туркистон томон юриб борар эди, аммо қўқонликлар тез орада уларни ўзларига ҳеч қандай хавф туғдирмасдан отиб ўлдириш мумкинлигини англаб етдилар. Ўқ теккан казак йиқилиши билан, отлиқ таъқибчилар дарҳол унинг бошини кесишга шошилиб устига ташланар эдилар. Аммо руснинг аниқ ўқи кўпинча бундай қўқонликни унинг ғалабаси пайтида, "ўлжасини" кўтаргандаёқ ўлдирар эди. Қолганларнинг ҳолига тушаётган нарсани кўриб, казаклар сўнгги кучлари билан олдинга юрдилар. Юзбоши Абрамичев, 4 та ўқдан яраланган бўлса ҳам, ҳатто уни ўлдиришларини илтимос қилди; кейинчалик унинг жасадини аранг таниб олишди[10]. Ҳарбий тарихчи М.А.Терентьев босқинчиларнинг бу ёриб ўтишини қуйидагича тасвирлаган:
Ҳақиқатан ҳам улар казакларга яқинлашишга журъат эта олмадилар ва фақат саккиз верст масофада кучли ўқ отиш билан уларга ҳамроҳлик қилдилар; юзликнинг қолдиқлари кийимларини ташлаб, фақат кўйлакларда, милтиқ ва патронлар билан юриб борар эдилар. Ғазабланган осиёликлар барча қасосларини йўлда қолган оғир ярадорлардан олишди: отряднинг кўз ўнгида уларни қилич билан чопиб, бошларини кесиб олишди.[11]
Кун охирида, шом пайтида, шаҳар яқинида босқинчилар ўзларига қараб югураётган аскарларни кўрдилар. Бу Туркистон коменданти томонидан Иқон юзлигига ёрдамга юборилган иккинчи отряд эди. Казаклар араваларга жойлаштирилиб, тўғри лазаретга олиб кетилди[10].
Губернатор М.Г.Черняев казакларнинг қаҳрамонлигидан ҳайратда қолди ва айни пайтда Туркистон комендантининг сустлиги ва ёрдамни ўз вақтида юбормагани учун жуда ғазабланди[9].
Жанг натижалари
Серов бошчилигидаги отряд жами 2 офицер, 5 урядник, 98 казакдан иборат бўлиб, бундан ташқари, юзликка 4 артиллериячи, фельдшер, карвонбоши ва учта хабарчи қозоқ бириктирилган эди. Йўқотишлар қуйидагича бўлди: икки офицердан бири ҳалок бўлди, Серовнинг ўзи кўкрагининг юқори қисмидан яраланди ва бошидан контузия олди; 5 урядникдан 4 таси ҳалок бўлди, 1 таси яраланди; 98 казакдан 50 таси ҳалок бўлди, 37 таси яраланди, 4 артиллериячи яраланди; фельдшер, карвонбоши ва бир қозоқ ҳалок бўлди. Иқон юзлиги ўз таркибининг ярмини йўқотди. Яъни, босқинчи ўрисларнинг аксари қириб ташланди.
Бутун Ўрта Осиёга донг таратган бу “қаҳрамонлик” эвазига Алимқулнинг ҳужуми тўхтатилди ва Қўқон армиясининг юриши тўхтатилди, бу эса кутилмаган оқибатларга олиб келиши мумкин эди[10]. Аммо Иқон жангидан сўнг Черняев, шунингдек, Кржановский ва Милютин учун шу нарса аён бўлди: Алимқул рус губернаторига (у қабул қилган) қарши чиқди ва ўзини Қўқонга яқинда тегишли бўлган шаҳарлар устидан йўқотилган назоратни қайтариш учун курашадиган жиддий рақиб сифатида эълон қилди[9].
Алимқул ўз босқинидаги муваффақиятсизлигини Иқон аҳолисидан чиқарди, уларни русларни яхши кутиб олганликлари учун энди қўқонликларнинг йиғин пунктига айланган Тошкентга кўчирди[12].
Жангдан кейин тирик қолган барча казаклар ҳарбий орденнинг "Фарқли хизмат" белгиси билан тақдирланди, Серовнинг ўзи эса 4-даражали Авлиё Георгий ордени билан тақдирланди ва кейинги унвонга — ҳарбий старшина (1865 йил 19 январь) — кўтарилди[10].
1884 йил 7 (19) октябрда 2-сонли Урал казак полкининг 4-юзида Иқон жанги учун махсус фарқли белгилар жорий этилди.
Хотира
• 1884 йилда — жангнинг 20 йиллигида — жанг жойида Иқон юзлигига ёдгорлик ўрнатилди. Октябрь революциясидан кейин большевиклар томонидан йўқ қилинган[13].
• Иқон жанги хотирасига ушбу юзликнинг собиқ командири есаул А.П.Хорошхин (1875 йил 22 августда Маҳрам яқинидаги қўқонликлар билан бўлган жангда ҳалок бўлган) томонидан "Иқон остидаги кенг даштда" казак қўшиғи ёзилган[14][15]:
• Туркистон шаҳридаги православ черковига Иқон яқинида ҳалок бўлган казакларнинг исм-шарифлари ёзилган чўян плита ўрнатилган эди[16].
• 1874 йил 7 декабрда Урал ҳарбий классик гимназиясида "1864 йилда Иқон остидаги уралчиларнинг қаҳрамонлиги хотирасига" стипендия таъсис этилди, унга Олий тасдиқланган низомга кўра Иқонликларнинг болалари ёки яқин қариндошлари (атаманнинг танловига кўра) таъминланди. Бу стипендия учун пуллар ҳарбий жамоа аъзолари орасида йиғилган[16].
• Уралск шаҳридаги майдонлардан бири "Иқон майдони" деб номланган[16]. Бу ном Фуқаролар урушигача сақланиб қолган[17], ҳозирда — С.Датов майдони.
• Тошкентда кўчалардан бири "Иқон кўчаси" (ҳозирда Ю.Ахунбобоев кўчаси) деб номланган.
• 1893 йилда Иқон остидаги жанг шарафига Мирликийлик Авлиё Николай Мўъжизакор тимсоли иконаси қурилди. Икона Византия услубида академик В.В.Васильев томонидан чизилган. Тимсол Уралскдаги Михаил Архангел номидаги ҳарбий соборда, ҳарбий қўшин ибодатхонасига жойлаштирилган. Пойдевонга ўрнатилган бронза лавҳада жанг иштирокчиларининг барча исм-шарифлари ўйиб ёзилган эди. Рўйхат гуруҳларга бўлинган: "Тирик қолганлар", "Ҳалок бўлганлар" ва "Яралардан вафот этганлар"[16].
Абу Муслим (профессор)
