Таворих

ХУДОЙБЕРГАН ДЕВОНОВ

Ўрта Осиёга фотографиянинг кириб келиши

Бундан бир неча йил муқаддам Ўзбекистон тарихи давлат музейида бир француз сайёҳи ва фотографи  Поль Надарнинг кўргазмаси бўлиб ўтган эди. Шарқни Европа учун кашф этиш иштиёқида Ўрта Осиёга фотоаппарат билан келган бу сайёҳнинг исми Поль Надар эди. Ростини айтсам, бу кўргазмадан кўп нарсани кутмаган эдим. Аммо француз фотографининг ХIХ аср охирларида Ўрта Осиёга келиб, ота юртимиз манзараларини тасвирга туширгани мени беҳад даражада ҳаяжонга солди. Негаки, Поль Надар тасвиридаги шаҳар ва қишлоқ кўринишлари, орадан бир неча асрлар ўтган бўлса ҳамки, қарийб ўзгармаган эди. Балки Навоий Самарқандга таҳсил олиш учун келганида Поль Надар тасвирга туширган майдон ва кўчаларда юргандир. (Бунга шахсан мен заррача шубҳа қилмайман.) Фақат шаҳар ва қишлоқлар эмас, балки шу шаҳар ва қишлоқлардаги қайноқ ҳаёт манзаралари ҳам, оламларнинг ўша вақтдаги ўзига хос қиёфалари ҳам унинг фотосуратларида муҳрланган эди. Француз фотографининг олис тарихимизни шу тарзда бизга бир умрга муҳрлаб қолдиргани мен учун унутилмас воқеа бўлган эди, ўшанда.

Шундан бери қаерда Тарихий Фотосуратлар кўргазмаси бўлса, албатта, бориб кўришга ҳаракат қиламан. Бу ҳол менга, ўйлайманки, Сиз, азизларга ҳам мамлакатимиз ва халқимиз тарихи билан учрашиш, у билан ғойибона мулоқотда бўлиш имкониятини беради, қалбимиздаги Тарих туйғусининг янада бойиши ва тиниқлик касб этишига халол хизмат қилади.

Ўтган асрнинг 30-йилларида француз рассоми Луи-Жак Дагер томонидан кашф этилган Фотография инсоният тафаккурини ағдар-тўнтар қилиб юборди. Инсон умри ва инсониятнинг кечаётган тарихи лаҳзаларини фотосурат тарзида муҳрлаб қолдиришнинг қанчалик буюк аҳамиятга молик эканини тушуниш қийин эмас. Бугун биз ўтган аср бошларидаги Тошкентнинг, афсуски, бузилиб, ўз ўрнини гўзал хиёбонларга, ҳашаматли иморатларга юўшатиб берган кўча ва уйларини фотосуратларда кўриб, тафаккуримиз ва қалбимиз билан  бир неча дақиқа бўлса-да, ўша муҳитга шўнғиб, ўша вақтнинг латиф ҳавоси билан нафас олиб, ўша вақтнинг ҳазин садолари оғушида яшаймиз. Ҳар биримизнинг оилавий фотоархивимизда ўтган ота-боболаримиз, ота-оналаримизнинг турли муносабат билан – гоҳ ғамгин, гоҳ бахтиёр ҳолатда, гоҳ тўй-маъракалар, оилавий байрамларда,  гоҳ иш жараёнида тушган суратлари бор. Уларни кўрганимизда, шу суратлардан жонсиз жигарларимиз эмас, балки Тирик Бузрукворларимиз бизга тикилиб тургандек бўладилар ва биз улар билан унсиз мулоқотда бўламиз. Ҳатто уларнинг суратлари олдида бирор эзгу ишимиз туфайли уялмай, аксинча, ўзимизни ғоз тутсак, аксинча, бирор чакки иш қилиб қўйган бўлсак, кўзимизни шу Тирик Аждодларимиздан четга олишга ҳаракат қиламиз.

Фото санъатининг кучи ана шундай...

Инсон тафаккурининг қудрати билан вужудга келган Фотографиянинг Ўрта Осиёга, хусусан, ўзбек диёрига кириб келганига 130 йил бўлди.

Тарихий ҳужжатларнинг шаҳодат беришича, Ўрта Осиё, хусусан, ҳозирги Ўзбекистон билан танишиш, унинг табиати, тарихи ва маданиятини ўрганиш мақсадида илк бор фотоаппарат билан Туронзаминга келган кишилар европалик сайёҳ ва ўлкашунослардир. Улардан кейин эса ҳунармандлар ва тадбиркорлар қадамранжида қилишган. Шулардан бири Антон Муренко (1837-1875) бўлиб, у 1858 йилда полковник Н.Игнатьевнинг ҳарбий-дипломатик сафари вақтида  “очиқ музейлар шаҳри” – Хива кўринишларини суратга олган.  Унинг издошларидан бири Станислав Николаи  1837 йилда Тошкентда илк фотография ательесига тамал тошини қўйган. Олим ва фотограф Николай Веселовский (1848-1918) ва С.Дудин (1863-1929) ХIХ аср охирларида Самарқанддаги машҳур мадраса ва мақбаралардаги нақшлар чаманзорини илм-фан учун муҳрлаб қолдиришган. Ниҳоят, бизга таниш бўлган парижлик фото устаси Поль Надар 1890 йилда Ўрта Осиёга саёҳатга келиб, юқорида тилга олганимиз Орол денгизидан Помир тоғларига қадар чўзилган қадрдон юрт манзараларини суратга туширган.

ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиё, хусусан, Туркистон фотографлар учун серқатнов чорраҳалардан бири бўлиб қолди.  Улар учун, айниқса, Самарқанд муқаддас зиёратгоҳ манзилга айланди.   Европалик ва россиялик фото усталари олис асрларнинг акс-садоси ва ёдгорлиги – Самарқанднинг маҳобатли меъморий мажмуаларини суратга олиш учун фоторафик экспедицияларни қайта-қайта уюштирдилар. Бу фото усталари орасида янги санъат турининг энг машҳур намояндалари оз бўлмаган. Масалан, ўтган  асрнинг 30-йилларидаги полиграфия ва фотографиянинг сўнгги ютуқларини ўзида мужассамлантирган “Ўзбекистон 10 йиллиги” фотоальбомининг бош фотографи Александр Родченко (1891-1956) шундай кишилардан бири эди.

Москвадан махсус таклиф этилган бу фото устаси Тошкентга келиб, Борис Кудояров (1898-1974) ва Георгий Зельма (1906-1984) сингари таниқли маҳаллий фотографларга устозлик қилди. Улар гарчанд 20-йилларда Москвага кўчиб кетган ва ўша ерда яшаб, ишлаган бўлсалар-да, Ўзбекистон бир умрга улар ижодининг марказий мавзуларидан бири бўлиб қолди. Уларнинг мамлакатимизда яратган асарлари, Макс Альберт, А.Шайхет, И.Панов ва бошқа таниқли фотографларнинг Ўзбекистон мавзуига бағишланган ишлари сингари, фото санъатининг олтин фондидан муносиб жой олган.

Афсуски, табиий офатлардан ташқари, турли-туман бемаъни уруш ва жанжаллар ҳам халқ меъморий даҳосининг меваси - муҳташам обидаларининг шикастланиши ва нураб боришига сабаб бўлади. ХIХ аср ўрталарида бошланган рус истилоси пайтида нафақат аҳолиси қаршилик кўрсатган шаҳар ва қишлоқлар, балки масжид ва мадрасалар ҳам тўпга тутилди. Чор ҳокимиятидан кейин тарих саҳнасига чиқиб, ер юзининг олтидан бир қисмини идора қилган большевиклар эса шу ваҳшийликни ўзларига хос изчиллик билан давом эттириб, меъморий ҳамда диний-маърифий обидаларни вайронага айлантирдилар. Худди шу мудҳиш келажакни олдиндан кўргандек, европалик ва россиялик маърифатпарвар фотографлар Самарқанд обидалари ва осори-атиқаларини суртга олишда давом этдилар. 1872 йилда А.Кун (1840-1888) томонидан тузилиб, нашрга тайёрланган  тўрт жилдлик “Туркестанский альбом”даги 1262 суратнинг аксари Самарқандда олинган.

Шарқ меъморлигининг йилдан-йилга нураб бораётган шоҳ асарларини муҳрлаб қолдириш учун ХIХ аср охирларида Самарқандга бир неча махсус экспедициялар ташкил қилинди. Россиялик И.Введенский, И.Чистяков ва С.Дудин ўзларидан шундай бой фотоматериал қолдирдиларки, бу материал келажакда Самарқанд обидаларини қайта таъмирлашда, айниқса, асқотди. Илмий манбаларда айтилишича, сўнгги нафасига қадар Санкт-Петербургдаги Этнография музейида Ўрта Осиё маданий-меъморий бойликларининг муҳофизи бўлиб хизмат қилган С.Дудиннинг ижодий фотомероси. 2500 негативдан иборат. Бу негативларнинг биз учун қимматли томони шундаки, уларнинг барчаси Самарқандда олинган.

Амир Темур салтанатининг пойтахтига келиб, бутун дунёга машҳур обидаларни суратга олган фотографлар орасида Г.Мозер (1844-1923), Г.Крафт (1853-1935) ва Ф.Ордэ сингари европалик фото усталари  ҳам бўлишган. Уларнинг ХIХ аср охирларида олган суратлари Ғарбда катта ўлчамдаги ҳашаматли альбомлар шаклида чоп этилиб, Ўрта Осиё тарихи ва маданиятига қизиқишнинг янада авж олишига сабаб бўлган.

Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат 1890 йили Тошкентга ташриф буюрганида, Янги шаҳардаги гимназия, театр сингари рус маданияти ўчоқлари билан яқиндан танишган.  Туркистоннинг маданий ва маиший ҳаётига кириб кела бошлаган Европа маданияти ва техникаси янгиликлари шоир қалбида ўчмас таассурот қолдирган. У мазкур сафари чоғида Тошкентнинг энг машҳур фотографи  Дмитрий Назаров билан ҳам учрашган. Тошкент гимназиясида расм машғулотини олиб борган Д.Назаров Санкт-Петербургдаги Строгонов бадиий-саноат билим юртини тугатгач, Туркистонга келиб, ҳозир Амир Темур номи билан аталган кўчанинг Темурийлар давлат музейи яқинида ўз ательесини очган эди. (Фурқатнинг бизга маълум фотосурати шу ерда олинган.)

“Кунларнинг бирида, - деб ёзган эди Фурқат дастлаб «Туркистон вилоятининг газети» саҳифаларида, сўнгра А.Н.Остроумовнинг «Сартлар» китобида эълон қилинган таржимаи ҳолида, - мен Назаровнинг фотографиясига кириб, хушбичим болалар ва чиройли қизларнинг деворларга осилган суратларини кўрдим. Улар шу даражада яхши ишланган эдики, ҳатто  ҳавас қилиш мумкин эди. Рассом Назаров менга ўз аппаратларини кўрсатди ҳамда фотографияда қўлланиладиган дори ва қоғозларнинг хоссаларини тушунтириб берди. У менга суратларни олиш намунасини кўрсатиш учун ҳузуримда бир кишининг суратини олди, мен унинг ҳаракатларини кузатиб турдим. Бу, шундай рўй берди:  у дастлаб қоронғи хонада шиша пластинкани махсус дорига ботириб олди ва уни қурутгач, нур тушишидан эҳтиёт чораларини қилиб, зич ёпилган рамкага жойлаштирди. Агар шишага бир тутам нур тушса ҳам, унинг устидаги дори ўз кучини йўқотар экан. Ойнали махсус машина уч оёққа ўрнатилган эди. Сурати олиниши даркор бўлган киши шу машинадан беш-олти қадам нарига ўтказилар экан. Машина (даги ойна) нинг қопқоғи олинганда, машинанинг орқа тарафидаги махсус ойнада шу кишининг тасвири, ҳатто либосининг ранги ва безаклари ҳам яққол  кўринар экан. Мен бу мўъжизани кўриб ҳайрон қолдим...Ҳозир баъзи бир мусулмонлар ўзларининг суратларини шундай йўл билан олдирмоқдалар. Фотографнинг менга айтишига қараганда, эндиликда фоторгафия машинаси ёрдамида осмондаги юлдузларнинг тасвирини, шунингдек, шиддат билан кетаётган отларнинг тасвирини олишаётган экан”1.

Европалик ва россиялик машҳур фотографларнинг  Ўрта Осиёга, хусусан, Туркистонга тез-тез келишлари шу ерда фото санъати  ихлосмандларининг кўпайишига туртки берди. Ҳатто ХIХ аср охирларида Тошкентда шундай кишилар ташаббуси билан Туркистон фотография ва нафис санъат ҳаваскорлари жамияти ташкил топди. 1899 йилда эса Туркистон тарихида биринчи марта Тошкентда фото кўргазма ташкил этилди. Кўргазмани тайёрлаш ва ўтказиш бўйича тузилган комиссия, манбаларда айтилишича, икки ярим мингдан зиёд бадиий фотосуратларни томошабинлар эътиборига ҳавола  қилган ва бу суратлар 12 та бўлимда намойиш қилинган. Шу кўргазмада маҳаллий фото усталари ва ҳаваскорлари билан бир қаторда таниқли хорижий фотографлар ҳам ўз асарлари билан иштирок этишган.

Шундай қилиб, 1910 йилда биргина Тошкентнинг ўзида 20 та фотография ательелари мавжуд эди. Шу ательеларда тайёрланган бир қатор фотоасарлар Европа ва Америка Қўшма Штатларида ўтказилган фотокўргазмаларда намойиш этилиб, совринларни олишга муваффақ бўлди. Масалан, 1908 йили Франциянинг Марсель шаҳрида ўтказилган Бутунжаҳон фото кўргазмасида бизга таниш бўлган Д.Назаровнинг суратлари  олий соврин - “Гран-при”га муносиб деб топилди.

Юқорида тилга олинган 20 та фотоательедан бири “Илҳомжон Иноғомовнинг мусулмон фотографияси” эди. У, манбаларда қайд этилишича, 1902 йил 14 апрелда Шайхонтаҳур даҳасининг Ҳовузбоғ маҳалласида очилган.

Илк ўзбек фотографининг дунёга келиши

Ҳар бир инсон тарихнинг  муайян бир даврида дунёга келади. Давр эса шундай дарёи азимки, агар тошса, ҳар қандай инсонни ўзининг шиддатли оқимига тортиб, бамисоли бир хас янглиғ эзиб-мажақлаб, сўнг ютиб юборади. Агар у ўз ғалаёни давомида қилган вайронликларидан, ямлаб ютган тирик жонлардан тўйган бўлса, енгил нафас олиб, ҳар икки соҳилида не-не орзу ва умидлар билан яшаётган дов-дарахтлар, ҳайвонлар ва одамларга ҳаёт бағишлайди.

Ҳикоямиз қаҳрамони Худойберган Девоновнинг икки аср оралиғида кечган ҳаёти тарих дарёсининг ана шу икки хил оқимига тўғри келган. Унинг  биринчи ўзбек фотографи ва биринчи ўзбек киноопеатори бўлиб улғайиши ҳамда ўзбек халқининг кўзга кўринган сиймолари қаторида маҳв этиб юборилиши шу давр дарёсининг изми билан рўй берган. Шунинг учун ҳам бу ажойиб инсон ҳақидаги  ҳикоямизни у дунёга келган йиллардан бошлаб келсак ўринли бўлар.

Аввало айтиш жоизки, Худойберган Девоновнинг туғилган санаси айрим манбаларда 1878, бошқа манбаларда эса 1879 йил, деб қайд этилиб келади. Шубҳасиз, унинг шу икки сана оралиғида туғилган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Негаки, у дунё юзини кўрган замонда милодий йиллар тизимига асосланган тақвим ҳаракатда бўлиб, шу тақвимнинг аксар йил ва ойлари ҳозирги  ҳижрий йилларга ағдарилганда, орада баъзан бир йил-ярим йиллик фарқ пайдо бўлиб қолади. Балки шунинг учундир унинг туғилган йили турли манбаларда турлича ёзилиб келган .Ҳатто Худойберган Девонов 1937 йил 30 июнда ҳибсга олиниб, маҳбуслик анкетаси тўлдирилганда туғилган йилини 1888 йил, деган бўлса керакки, анкетада шу рақам муҳрланиб қолган. Аммо кейинчалик терговчилар биринчи ўзбек фотографининг 1934 йилда берилган паспорти асосида унинг туғилган йилини 1879 йил, деб қайд этганлар. Шунга қарамай, биз 1878 санасини ишончли маълумот деб қабул қилсак, тарих ҳақиқатига зид иш қилмаган бўламиз.

Энди, ҳурматли китобхон, сиз билан биргаликда ХIХ асрнинг сўнгги чорагини тахаййюл йўли билан кўз олдимизга келтирсак:

Хоразм хонлигининг чор қўшинлари томонидан босиб олиниши... Хонликнинг рус империясининг таъсир доирасига тушиб қолиши...

Шу икки ибора тагида хонлик тарихида янги давр бошланди, деган маъногина эмас, балки қанчадан-қанча кишиларнинг қирғин қилингани, шаҳар ва қишлоқларнинг харобага айлангани, хонлик ҳаёти, халқ ҳаёти издан чиқариб юборилгани ҳақидаги даҳшатли ҳақиқат ётади.

Бу бир кам дунёнинг нағмаларидан бири шунда эдики, худди шу даврда Хоразм хонлигини Муҳаммад Раҳимхон II (Феруз) идора этаётган эди. Бу маърифатпарвар хон илм-фан, адабиёт ва санъатга ҳомийлик қилиб, кўплаб масжид ва мадрасаларни қурдирган. Шоир ва тарихчи Баёнийнинг ёзишича, у китобхонликка алоҳида эътибор бериб, ҳафтада икки марта – душанба ва жума кунлари олимларни саройга таклиф этиб, адабий гурунгларни бошқарар, китобхонлик оқшомларини ўтказар экан. У хонликдаги илмга меҳрли, адабиёт, санъат ва турли-туман ҳунарларга завқли ёшларни Хивага тўплаб, уларнинг ўзи барпо этган мактаб ва мадрасаларда хазина ҳисобидан ўқиб-улғайишларига имкон яратар экан. Маърифат ва маданиятга, ҳатто айтиш мумкинки, хонликнинг келажагига шундай муносабат туфайли у ҳукмронлик қилган 1865-1910 йиллар Хоразм тарихининг порлоқ саҳифаларидан бири бўлиб қолди.  Яна шу нарса муҳимки, у илм-фан, адабиёт ва санъатга катта эътибор бериш билан бирга Ўрта Осиёда биринчи босмахонанинг, биринчи фотографиянинг, биринчи овозсиз кинонинг яратилишига ҳам ўз ҳиссасини  қўшди.

Худойберган Девонов Хоразм тарихининг шундай бурилиш нуқталаридан бирида, маърифатли Муҳаммад Раҳимхон II ҳукмронлик қилган бир даврда туғилди. Унинг дунёга келиши таниқли шоир ва публицист Эркин Мадраҳимов (Ошиқ Эркин) нинг “Чақмоқ” деб номланган ҳужжатли қиссасида бундай тасвирланган:

“Қадам маҳрам маҳкамасида девонлик қилаётган Нурмуҳаммад оға алланималарни оққа кўчириш билан банд бўлиб, ҳийла хаяллаб қолди. Бир вақт икки-уч бола ҳузурига чопқиллаб кирди:

- Суюнчи беринг, Нурмат оға, суюнчи! Рўзика опамларнинг кўзи ёриди. Ўғил! Ўғил!!

Нурмуҳаммад оға суюнганидан довдираб қолди. Аранг ҳушини йиғиб, болаларга бир тангадан суюнчи берди. Сўнг ишларини апил-тапил йиғиштирди-да, уйига қараб югурди...

Бу воқеа 1879 йилда – августнинг учинчи куни рўй берган эди. Чақалоққа Худойберган деб ном қўйишди. У оилада уч яшар Онажондан кейинги иккинчи фарзанд эди”1.

Муаллиф гарчанд ўз асари жанрини ҳужжатли қисса деб белгилаган бўлса-да, келтирилган лавҳа ҳам, қиссанинг бошқа ўринлари ҳам бадиият суви билан суғорилган. Чунончи, Худойберганнинг 3 августда туғилганлиги тўғрисидаги маълумот, бизнингча, бадиий тўқима маҳсули. 1879 санасига келсак, бу сана бошқа манбаларда ҳам учрашига қарамай, Худойберган Девоновнинг 1935 йилда битилган таржимаи ҳолидаги санадан фарқланади. Илк ўзбек фотографи мазкур таржимаи ҳолида туғилган санасини 1878 йил, деб  кўрсатган. Аммо қиссадаги янги меҳмоннинг Нурмуҳаммад (Нурмат) ва Розика оиласида уч ёшли Онажондан сўнг иккинчи фарзанд бўлиб туғилгани рост гап, бу маълумотга ишониш мумкин..

Шундай қилиб, бўлажак биринчи ўзбек фотография 1878 йили Хива шаҳрида Нурмуҳаммад девон (мирза) оиласида дунё юзини кўрди. Унинг отаси, айрим манбаларда айтилишича, хон саройида мунший (котиб) ва табиб бўлиб хизмат қилган. Бошқа  бир  манбада Нурмуҳаммад отанинг Хўжайли туманида ҳоким бўлганлиги айтилади. Худойберган Девоновнинг жияни Абдулла Юсупов эса тоғаси ҳақидаги хотираларида ёзилишича, Нурмуҳаммад Хўжайли туманидаги ер-сувнинг бошқарувчиси бўлган. Х.Девоновнинг ўзи НКВД терговчиларига берган кўрсатмасида Хива туманидаги Бадирхон қишлоғида отасининг 6 гектар ери бўлгани ва у шу ерларни теварак-атрофдаги деҳқонларга бўлиб берганини ҳамда шу ерлардан даромад олганини айтган.

“Чақмоқ” ҳужжатли қиссаси муаллифи Худойберганнинг болалик ва ёшлик йиллари тўғрисида баҳс юритиб, бундай ёзади:

“Отаси Нурмуҳаммад ўз даврининг анча билимдон ва маданиятли кишиларидан эди – ўғлига хат-савод ўргатди. Худойберган ўн икки ёшидан бошлаб отаси билан девонхонага қатнаб, хат-чизувда унга дастёрлик қила бошлади”1.

Юқорида тилга олинган тергов материалида Худойберган Девонов  отасига қарашли ер-сув тўғрисида сўзлаб: “Менинг ўзим дастлаб боққоллик дўконини очиб, савдо билан шуғулландим, аммо савдо билан ўралашиб қолмай, соатсозлик қилиб, ҳунармандлик билан машғул бўлдим. Отам 1918 йили вафот этди. Мен отамдан қолган ерни деҳқонларга ижарага бериб, улардан даромад олиб турдим. 1927 йилда эса барча ер-суву мол-мулкимни  шўро ҳокимияти фойдасига топширдим”, деб ёзган.

Маҳбус фотографнинг бу сўзларига қўшимча тарзида шу нарсани айтиш лозимки, Худойберган ёшлик чоғидан бошлаб техникага қизиққан ва соатсоз устага шогирд тушиб, маълум муддат соатсозлик билан машғул бўлган.

Х.Девоновга бағишланган аксар рисола ва мақолалар шўро даврида майдонга келганлиги туфайли бу ҳужжатли қисса ва мақолаларнинг муаллифлари  Худойберганнинг рус тили ва маданияти таъсирида шаклланганлигини айтишга алоҳида эътибор беришган. Шу тамойил Эркин Мадраҳимовнинг ҳужжали қиссасида ҳам сезилиб туради. У ёзади: “Нурмуҳаммад оға Худойберганнинг ўсиб-улғайиши учун ҳеч нарсани аямади. Ўғлининг рус тилини ўрганишга жазм этишини қўллаб-қувватлаб, ўша пайтлар Хивада очилган рус-тузем мактабига топширди”1.

Салимжон Ҳасанов исм-шарифли муаллиф “Биринчи ўзбек кинооператори” деган мақоласида эса Худойберган ҳаётининг худди шу даври тўғрисида қуйидаги сўзларни ёзган:

“Ўткир зеҳнли Худойберган оқ-қорани танигач, тез орада араб қа форс тилларини мукаммал ўрганди ва Шарқ адабиёти классиклари ижодини ҳам қунт билан мутолаа қила бошлади. Рус тилини ўрганиш учун эса у рус тили ўқитувчиси Мухтор Бакировга шогирд тушди. Айниқса, унинг дунёқарашининг шаклланишида,  илғор  рус фани ва маданиятига меҳр-муҳаббат уйғотишида ўз замонасининг илғор фикрли кишилари бўлган Комил Хоразмий, Баёний, Табибий, Мутриб Хонахаробий, Аваз Ўтар ўғли, Отажон  Абдалов, Муҳаммад Расул Мирзо,  Сафо Муҳанний, Фақирий, Партавий каби прогрессия руҳдаги маърифатпарварларнинг таъсири катта бўлди”1.

Ҳар иккала муаллиф бу сўзлардан кейин Худойберганда фото санъатига қизиқишнинг пайдо бўлиши масаласига кўчадилар ва бунга сабабчи бўлган кишининг номини тилга оладилар.

Х.Девонов ҳақида шу пайтгача ёзилган ҳужжатли қисса ва мақолаларда фотограф ҳаётининг дастлабки саҳифалари шу тарзда баён қилинган.

Аммо ушбу сатрлар муаллифи қўлида мавжуд бўлган ҳужжатлар  Х.Девонов ҳаётининг “қоронғи” саҳифаларига маълум даражада ойдинлик киритади. Шу  материаллардан бири Х.Девоновнинг 1935 йил 9 декабрда Урганчда ёзилиб, лотин ёзувли машинкада кўчирилган ва юқорида тилга олинган таржима ҳолидир. Мазкур ҳужжатга қараганда, “Худойберган” нафақат бўлажак фотографнинг, балки отасининг ҳам исми бўлган. Яъни исм-шарифи Худойберган Нурмуҳамедов бўлмиш ота тўнғич фарзанди дунёга келганида азбаройи хурсанд бўлганидан ва бу бевафо дунёдан ёлғиз ўтмай, из қолдириб кетажагига ишонганидан Оллоҳга шукроналар айтиб, фарзандини ҳам Худойберган деб атаган.

Яна шу нарсани айтиш жоизки, тарихнинг биз тилга олган даврларида жангари уруғларга мансуб кимсалар яқин шаҳар ва ўлкаларга бориб, қул ва чўри сифатида хизмат қилиши ва “яхши” пулга сотилиши мумкин бўлган кишиларни ўғирлаб келиб, қул бозорларида сотишган. Кейинчалик “Худойберган” ёки “Оллоберган” исмини олганларнинг аксари қул бозорларида сотилиб, мардона меҳнатлари билан ўз тақдирларини яратган кишилардир.

“1850 йилда, - деб ёзади Х.Девонов таржимаи ҳолида, - Худойберган Нурмуҳамедов Эроннинг Калат деган жойидан такалар2 томонидан келтирилиб, Хевада Отажон тўра деганга қул қилиниб, 18 тиллага  сотилганлар. Бир неча йиллар отам унинг хизматида ишлаб, иш орасида ўқиб, саводини чиқарганлар. Кейин девонлик (писарлик3) қила бошлаган. Отажон тўра Мадраҳим1 томонидан ҳибс қилингандан кейин у Қадам маҳрам қарамоғида девонлик (писарлик) хизматида бўлган. Қадам маҳрам ясавулбошилик мансабига тайинланганидан сўнг майдондаги хизматларни отамга топширган. Отам Хўжайлида ер, сув, таноб ишларида бўлган. Шундай қилиб, Қадам маҳрам ўзининг ўлажак вақтида қарамоғидаги ворисларини отамга  топширган. Яъни отамни васий қилган. Отам эса ўлганича уларнинг хизматида бўладир.. Мен 1878 йилда Хева шаҳарида туғилиб, 9 ёшимдан эски мактабга қатнаб ўқидим. 15 ёшимгача оз-кам саводим чиқди. Кейин йўнуқчилик2 ишига киришдим. Отам эса бу ишни оғир ҳисоблаб, яхшироқ ва одамнинг зеҳнини ўстиратурган ҳунарларни ўрганишимга ташвиқ қилар эди...”

Худойберган Девоновнинг отаси ҳақидаги тасаввур тўла бўлиши учун  Эркин Мажраҳимовннг “Чақмоқ” ҳужжатли қиссасидан қуйидаи лавҳани ҳурматли китобхонлар эътиборига ҳавола этамиз. Муаллиф “такалар”нинг ўз “ўлжа”ларини қул бозорларига олиб келишларини тасвирлаб, бундай ёзган:

“Ўлжа”лар билан учи-қири кўринмайдиган қум саҳроси оша тағин бир ҳафтача юрилгач,  Хивага келишди. Хонликнинг мағрибу машриққа машҳур Саройбозорида “ким ошди”га қул қилиб сотишди. Улардан бири – 9 яшар Нурмуҳаммадни Отажон тўра ўн саккиз тиллога, гўё мол савдолашаётгандек, сотиб олди. Отажон тўра 1825-1843 йилларда Хива хонлиги тахтини тебратган Оллоқулихоннинг “бир қориндан талашиб тушган” биродари Султон Муҳаммаднинг якка-ёлғиз арзандаси эди. Султон Муҳаммад 1866 йилда вафот этиб, ёш Отажон тўрага ҳисобсиз бойлик, катта мол-дунё отамерос бўлиб қолди. Энди ўн тўрт ёшга тўлган тўрага амакиси Саид Муҳаммад Раҳимъон Иккинчи – Феруз суянчиқлик қилди. Аслида Ферузсиз ҳам унинг қўли узун эди. Воҳанинг кўпгина қишлоқ-депараларида неча минг таноб ер, минглаб қорамол, қўй-қўзи, ўнлаб қул ва чоракор-батрак ёш тўрага хатлаб мерос қилинган эди. 1866 йилда унинг қуллари сафига яна бир шўрлик – Нурмуҳаммад ҳам келиб қўшилди.

Тўра уни Каттатозабоғ деб аталган  ҳайхотдай мевазор боғидаги деҳқони – Хўсин дойи (амаки, тоға) га ёрдамчи қилиб берди. Хўсин дойи  элликлардан ошиб қолган, эсини танибдики, шу боғда ер чопиб, дарахтларга қараб, сувини бериб, хўжайин Султон Муҳаммадга мева-чевасини йиғиб-топшириб, эвазига арзимас ҳақ олиб яшаб келаётган, ... чувак юз бир киши эди...

...Хўсин дойи Нурмуҳаммаднинг пешонасини силаб, биродарлик қилиш  билан бирга унга боз кўп унутилмас яхшиликлар кўрсатди. Биринчидан, хат-савод ўргатди. Иккинчидан, буюк аллома шоир Огаҳийнинг ўзи билан таништирди. Ниҳоят, кейинги йилларда бот-бот ўйлаб юрган ниятини рўёбга чиқаришга – Нурмуҳаммадни куёв қилишга қатъий қарор берди. 1874 йилнинг кеч кузида – қиш эшик қоқаётган кунларнинг бирида бўлган тўйга Огаҳийнинг ўзи тўйбошилик қилди...

...Шу орада Саид Муҳаммад Раҳимхон – Феруз Отажон тўра билан муросаси келишмай, қандайдир баҳона билан ҳибсга олди. Қулликдан қутулган Нурмуҳаммад йиғилган солиқлар ҳисоб-китобини юритадиган Қадам маҳрам  маҳкамасига девон (мирзалик) ишига ўтиб кетди Йиллар кетидан йиллар ўтиб, девонликда ҳийла нуфуз орттирди, бирин-кетин фарзандлар кўрди...” 1.

Энди яна Х.Девоновнинг таржимаи ҳолини ўқишда давом этсак:

“...1889 йилда мени соатсоз устага шогирд қилиб бердилар. Бир йил давомида бу ишни ўрганиш учун устодим бўлмиш Адам исмли бир рус устага 300 сўм тўладим. 3 йил бу иш билан шуғулландим.

Шул вақтларда фото ишларини ўрганишга менда катта ҳавас пайдо бўлди. 1903 йил бир миқдор пул анжом қилганим ҳолда  Полвон ҳожи билан бирлик-ла Маскавга кетдим...”

Худойберган Девонов таржимаи ҳолини ёзган кезларида, чамаси, немис миллатига мансуб  кишилар билан ҳамкорлик қилганлиги, чунончи, Оқ масжидга келиб ўрнашган немислардан бири Вильгельм  Пеннердан фотографияни ўрганганлигини айтиш хавфли бўлган кўринади.. Шунинг учун ҳам у Адамнинг рус миллатига мансублигини айтгани ҳолда асосий устози Вильгельм Пеннер номини умуман тилга олмаган. Ҳолбуки, унда фото санъатига қизиқишнинг уйғониши ва унинг илк ўзбек фотографи бўлиб шаклланиши шу Вильгельм Пеннернинг номи билан бевосита боғлиқ.

Хоразмлик немислар тарихини варақлаб...

Бир замонлар рус ҳукумати Пруссиядан немис элатларидан бирини Россияда яшашга таклиф этган ва улар Волга бўйларига келиб, шу ерни табдили макон айлаган эдилар. Бу немис  элати Менно Симонс мазҳабига мансуб бўлгани учун менонитлар деб аталган. Бу мазҳабдаги кишиларнинг асосий шиори ҳеч бир ҳолатда қўлга қурол олмаслик, бирор кишига нисбатан, ҳатто қурол кўтариб келган душманга нисбатан ҳам қуролли ҳаракат қилмаслик эди..

Чор ҳукумати менонитларнинг ўз диний маслакларига қатъий риоя қилишларини яхши билгани учун маълум вақтгача уларни ҳарбий ишларга жалб этмаган. Аммо 1874 йилга келиб, Россияда мажбурий ҳарбий хизмат жорий этилади ва бу қонун 1880 йилдан бошлаб менонитларга ҳам таалуқли деб белгиланади. Бу ҳол аксар менонитларнинг Америкага кўчиб кета бошлашларига сабаб бўлди. Аммо шу  пайт яқин орада “Оллоҳ ҳукмронлиги минг йиллиги”нинг бошланажаги тўғрисида миш-мишлар тарқалади. Бундай қараш тарафдорлари “хилистлар” деб аталган. (“Хилиа” юнонча сўз бўлиб, “минг” маъносини англатган.). Хилистларнинг фикрларига кўра, “Оллоҳ ҳукмронлигининг мингйиллиги” Шарқда бошланар, “гуноҳкор Ғарб” эса илоҳий жазога мубтало этилган экан. Бундай фикрлар Таврия ва Самара губерняларида истиқомат қилган менонитлар жамоаси орасида кенг тарқалиб, улар Петербургга, рус императорига ўзларини ҳарбий хизматдан холи Шарқдаги бирор  мамлакатга кўчиришни сўраб, делегация юборганлар. Менонитларнинг ташвишларидан хабар топган Туркистон генерал-губернатори К.П.фон Кауфман менонитлар жамоасини Туркистонга таклиф қилган ва уларни 25 йилгача ҳарбий хизматдан озод қилишга ваъда берган. Шундан сўнг менонитлар мол-мулкларини сотиб, бир карвон бўлиб йўлга чиққанлар. Улар сафари узоқ давом этиб, турли-туман қийинчилик ва  мусибатларни бошдан кечирганлар. Улар Ўрта Осиёда жойлашиб, колония тузишларига махсус рухсатнома келгунига қадар Инжилни ўқиб, ўзбек тилини ўргана бошлаганлар.

“Бизнинг менонитлардан ташкил топган жамоамизда, - деб ёзади Волга бўйларидан Хоразм воҳасига келиб қолган  немислардан бири - Герман Янтцен “Олис Туркистонда” деб номланган мақоласида, - ҳамма ҳам динга эътиқод қўйган эмас эди. Кўчиб келаётганларнинг отахони ваъзхон Иоганни Пеннер эди. Йигит ва қизлар, шу жумладан, мен ҳам унинг ваъзлари туфайли динга бўлган муносабатимизни ўзгартирганмиз. Унинг юрагида меҳр-муҳаббат жўш уриб турарди. У мен билан нажот ҳақида суҳбатлашганида Оллоҳга: “Эй Парвардигор, сенга ўз юрагимни кўрсат”, деб тиловат қилишимни маслаҳат берган. Мен шундай қилдим. Шунинг учун мен унга бутун умрим  бўйи миннатдорман.. Волга бўйларидаги ватанни тарк этганимизга бир йил бўлган эса-да, жамоамизнинг жойлашиши учун ҳали ҳам бирор аниқ макон йўқ эди...”1

Шу ерда айтиш лозимки, 1873 йилдаги истилочилик ҳаракатларидан сўнг Хоразм хонлиги Россия империясининг таъсир доирасига ўтган. Туркистоннинг биринчи генерал-губернатори К.М. фон Кауфман Ўрта Осиёга кўчириб келтирилажак рус фуқаролари учун мактаб, гимназия ва кутубхоналарни ташкил этиш билан бирга намунали қишлоқ  хўжаликларини ҳам барпо этмоқчи бўлган. Волга бўйларидан кўчирилаётган немислар унинг шу мақсадининг амалга ошишига ёрдам беришлари мумкин эди. Шунинг учун ҳам у аслида Кавказга кўчиб бориш ниятида юрган немисларни катта ваъдалар билан Ўрта Осиёга таклиф қилган.

Манбаларда айтилишича, Ўрта Осиё рус қўшинлари томонидан забт этилиб, Россия тасарруфига ўта бошлаган ХIХ асрнинг 60-йилларида мамлакатимизга асосан Болтиқ бўйидаги немис миллатига мансуб ҳарбийлар, тадбиркорлар, инженерлар, врачлар, амалдорлар  кўчиб келишган. Менонитлар ва бошқа муҳожирлар эса Ўрта Осиёга 1874 йилдан бошлаб кела бошлаганлар. Менно Симонс мазҳаби издошлари йўлда 18 ҳафта юриб, 1880 йилнинг 18 октябрида Тошкентга етиб келишган ва қишни Қоплонбек қишлоғида ўтказишган. Аммо шу орада фон Кауфман вафот этиб, Бухоро амири ҳам, Тошкент уезди бошлиғи ҳам менонитларнинг ўз ерларида ўрнашиб қолишларига ижозат беришмайди. Аросат даштида қолган менонитлар Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II га мурожаат этишга мажбур бўлишади. Муҳаммад Раҳимхон II Хива шаҳридан хийла  узоқда жойлашган қишлоқдан уларга ер ажратиб беради. Хоннинг Амударё бўлими бошлиғига 1882 йил 15 июлда йўллаган хати сақланган бўлиб, унда бундай сўзлар ёзилган эди: “...Мен бу ерга келган уч немисни кўриб, улар билан сўзлашдим: улар менинг фуқаролигимга ўтиб, менинг еримда яшаш истагини билдиришди; улар арпа-буғдой экиб, менинг бошқа фуқароларим билан бир қаторда солиқ тўлашни хоҳлашмоқда. Бундан ташқари, улар агар ёмон ишлар қилишса, шу ишларнинг муҳимлигига қараб шариат ва одат бўйича жазолашим мумкинлигига рози эканликларини билдиришди. Мен ўз томонимдан уларни бир йил солиқ тўлашдан озод қиламан ва бундай солиқни кейинги йили оламан...Мен уларга Лавзан ва Хўжайли яқинидан етарли миқдорда ер-сув ажратиб бераман...”1

Шундай қилиб, менонитларнинг 60 оиласи Хива хони ажратган ерларга кўчиб келади. Менонитлар ўзлари билан барча керакли нарсаларни, ҳатто араваларни ҳам қисм-қисмларга бўлиб олиб келишганлари, йўлда эса эшик-деразаларни сотиб олганлари учун қишга қадар кимсасиз ерларни ўзлаштириб, немис посёлкасини барпо этадилар. Яқин атрофда яшаган аҳоли уларга ун, гуруч, тухум, балиқ сингари зарур озиқ-овқат маҳсулотларини олиб келиб, улар назарида, “сув пули”га сотади. Масалан, узунлиги бир метргача бўлган осетра балиғининг нархи бозорда  атиги 25 тийин бўлган.

Немислар жойлашган ердан беш-ўн чақирим нарида, Амударёнинг қуйи оқимида ёвмуд қабиласи яшар эди. Бу жангари қабила немисларнинг қуролсиз эканликларини билганларидан сўнг қарийб ҳар куни бостириб келиб, уларнинг отларини, мол-мулкларини, ҳатто ёш келиниларни ҳам ўғирлаб қочишган. Бир куни Герман Янтцен  икки акаси билан олдиндан тайёрлаб қўйган ёғоч найзалари билан бисотларидаги уч отни ёвмудлар қўлидан қайтариб олмоқчи бўлишган. Буни кўрган ота ўғилларига қараб ғазаб билан бундай деган:

- Уялмайсизларми, бўталарим,ёмонликка қарши шу тарзда курашадими?  Халқимиз қўлга қурол олмаслик учун бу ерга етиб келгунига қадар қанчадан-қанча ўлкаларни орқада қолдирди. Биз ўз аҳду паймонимизда қатъий тураётганимизни кўрсатишимиз лозим эмасми!. Наҳотки сизлар бир ҳамла билан оталарингиз имонини бир пул қилсангиз! Қани, уйга кириб ётинглар! Отларимизнинг ўғирланаётганини кўриб турган Оллоҳимиз бизнинг уларсиз очликдан ўлим кетишимизга йўл қўймайди!

Хоразм воҳасига нажот излаб келган немислар шундай имонли кишилар бўлишган.

Аммо замона зайли билан шу ерга келиб қолган казаклар менонитларга ёвмуд балосидан халос бўлиш учун хонга мурожаат этишни маслаҳат беришади. Немисларнинг мушкул аҳволда қолганидан хабар топган хон зудлик билан ички ишлар нозири Қосим Девонни улар ҳузурига юборади. Нозир немислар ўрнашган жойнинг қоқ ўртасида  ҳашаматли чодир тикиб, жамоа оқсоқолини қабул қилади ва уларга иззат-ҳурмат кўрсатади. Ўз навбатида Янтценлар оиласи ҳам дастурхон ёзиб, нозирни ўз уйларига таклиф қиладилар. Нозир уй бекасининг тикув асбоблари турган столи устида турган қутичани кўриб, оромини йўқотиб қўяди.  Қутичанинг усти гарчанд ойна каби ялтиллиб турган бўлса-да, унинг ёғоч тахтача устига ўрнатилганлиги сезилиб турарди. Нозир бу антиқа қутичани кўради-ю Муҳаммад Раҳимхон II билан бирга Петербургга борганини эслайди. Ўшанда хон шарафига зиёфат берилган зал паркети кўзни қамаштиргудек худди шундай ялтиллаб турганди. Хон ўз саройида шундай паркетли залнинг бўлишини орзу қилган эди, ўшанда!

Нозир уй эгасидан қутини ким ясаганини сўрайди.

-    Қайнотам, -  деб жавоб беради кекса Янтцен.

-    Сизларнинг орангизда ҳам шундай ишларни қила биладиган усталар борми? – сўрайди нозир.

-    Қайнотам ҳам биз билан бирга келган, - жавоб беради Янтцен.

Ҳа, шундай усталар бор эди. Ва улар кўп ўтмай, Хивага бориб, хон саройидаги катта зал паркетини қуришга киришиб кетадилар. Хон немисларга катта ҳурмат кўрсатиб, қирқ немис оиласи учун Оқ масжиддаги акасига тегишли ердан жой ажратиб беради. Кўп ўтмай, Оқ масжидда немисларнинг дурадгорлик, темирчилик устахоналари пайдо бўлади. Улар деҳқончилик билан шуғулланиб, Оқ масжид далаларига ҳам европача маданият шабадасини олиб кирадилар.

Хоразм наққошлик мактабининг асосчиларидан бири Абдулла Болтаевнинг номи кўпчиликка маълум. Унинг бу ҳунарни эгаллашига, эшик-ромларни ясовчи усталардан бири бўлишига немис менонитлари сабаб бўлишган. “Отам, - деб ёзган эди Абдулла аканинг ўғли Карим Абдуллаев, - немисларнинг тикувчилик ва деҳқончилик ишларига ҳам қойил қолар эди. Мен биринчи бўлиб оврупоча кўйлак ва костюмларни немис чеварлари шарофати билан кийганман”, - дейди Абдулла. Болтаев. Немис усталари иш олганда уни вақтида бажарар, қолган бир қарич материални ҳам тайёр кийимнинг устига қўйиб, қайтариб беришарди.

Оқмасжидлик немис деҳқонлари деҳқончиликнинг янги усулларини кашф этиб, Хоразм учун қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг янги навларни яратишган. Хоразмда картошка, помидор каби неъматларни биринчи бўлиб эккан ҳам оқмасжидлик немис деҳқонлари эди. “Немис тарвузи”, “немис сигири”, “немис мол ёғи” ва бошқа (атама) лар ҳам шундан қолган”1.

Юқорида тилга олганимиздек, ХIХ асрнинг 40-йилларидан бошлаб Ўрта Осиёга жаҳоннинг турли мамлакатларидан сайёҳлар, фотографлар, миссионерлар кела бошлашди. Уларнинг бир қисми Европани Ўрта Осиё билан, унинг тарихи, маданияти ва одамлари билан таништириш ниятида ташриф буюрган бўлса, бошқаси жосуслик маълумотларини тўплаш мақсадида келган. Шу сайёҳ, фотограф ва миссионерларга ўзбек тилини, хусусан Хоразм шевасини ўрганган, шунингдек, рус тилини яхши билган немис ёшлари таржимонлик қилишган. Улар орасида номи юқорида зикр этилган  Иоганн Пеннернинг ўғли Вильгельм ҳам бўлиб, у ташвиқотчилик ишларидан ташқари, фотография билан ҳам шуғулланган. 1858 йили Оренбург-Устюрт-Қўнғирот-Хива йўналиши бўйича Хоразм хонлигига келган рус миссионери Н.Игнатьев ҳвм яхшигина фотограф эди. Унинг шу сафар чоғида олган суратлари, айтиб ўтганимиздек, 1862 йили Берлинда альбом шаклида нашр этилган. 1873 йили рус қўшинлари  Хоразм хонлигига қарши уруш бошлаганларида эса улар сафида 12 нафар фотограф ва рассом ҳам бўлган. Лекин немис менонитлари 1882 йил охирларида Хоразм хонлиги ҳудудларига етиб келгунларига қадар маҳаллий халқ орасидан бирорта фотограф ҳали етишиб чиқмаган эди.

Биз юқорида кекса Янтценнинг ўғилларига айтган сўзларини бежиз келтирмадик. Бировга, ҳатто душманга ҳам қўл кўтаришни гуноҳи азим деб билган менонитлар отахони Иоганн Пеннер фарзанди Вильгельм Пеннерни ҳам шу руҳда тарбия қилган, унинг ҳар бир ташлаган қадами, ҳар бир айтган сўзи учун Оллоҳ олдида жавобгар эканлигини дилига қуйган, борига ҳам, йўғига ҳам шукроналар айтиб яшайдиган, оқ кўнгил инсон қилиб ўстирдан эди. Вильгельм Пеннер шу фазилатлари билан теварак-атрофда яшаган маҳаллий аҳолига манзур бўлган ва улар ҳам ўз навбатида ўзбек тилини яхши билган ва ўзбекларга ҳурмат билан муносабатда бўлган Чиқирчи қишлоқлик фотографни Панор (Фанор) ота деб аиқашган

Хуллас, Худойберган Девонов  1900-1901 йилларда Фанор ота – Вильгельм .Пеннер билан танишиб, ундан фотоаппарат воситасида сурат олиш ҳунарини ўргана бошлади.

Янги касбни эгаллаш йўлида

Қатағон даври қурбонлари номини тилга олиш мумкин бўлган 60-70-йиллардан бошлаб Худойберган Девонов тўғрисида ўнлаб мақола ва очерклар эълон қилинди. Бу хайрли ишни бошлаб берган,  биринчи ўзбек фотографи ва кинооператори ҳақида бир неча мақолалар ёзган  ва ҳужжатли фильмларни яратган таниқли киношунос олим, филология фанлари доктори Ҳамидулла Акбаров, хоразмлик фидойи ёзувчи ва журналистлар Эркин Мадраҳимов, Салимжон Ҳасанов, Комил Нуржонов, Рўзимбой Ҳасан ва бошқалар Худойберган Девоновнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятини ўрганиш ишига муҳим ҳисса қўшдилар. Ўзбек фотографиясининг дунёга келганига 125 йил  тўлиши муносабати билан бу улуғ ишга Ўзбекистон Бадиий академияси раиси Турсунали Қўзиев, Тошкент Фотография уйи директори Шаҳноза Каримбобоева ва бошқалар бел боғлаб киришдилар, буюк замондошимиз меросининг янги тарихий-маданий даврда ўрганилиши ва оммалашишида ташаббускор бўлдилар. Шунинг учун ҳам камина ушбу рисолани ёзиш жараёнида улар қаламига мансуб қисса, очерк ва мақолаларда берилган қимматли маълумотлардан кенг фойдаландим. Бундай бахтли имкониятга эга бўлганим учун камина уларга чин қалбдан миннатдорчилик билдираман.

Шундай қилиб, соатсозлик билан шуғулланган ва эҳтимол, ёшлик йилларини шу ҳунарга бағишламоқчи бўлган 22 яшар йигитнинг Вильгелм Пенер билан учрашуви унинг тақдирини ағдар-тўнтар қилиб юборди. Кишилар ва табиат манзараларининг бир лаҳзадаги ҳолатини  фотосуратда муҳрлаб қолдириш чиндан-да мўъжиза эди. Унинг бахтига, Вильгельм Пенер ҳам ўз ҳунарини - тирикчилик манбаларидан бирини яширишга уринмайдиган, рақобат орттиришдан чўчимайдиган мард ва олижаноб инсон эди. Аксинча, у Худойберганда фото санъатига қизиқиш уйғотиб, унга сурат олиш ва ойнага туширилган тасвирни қоронғи хонада фотодорилар ёрламида юзага чиқаришнинг мураккаб жараёнини қунт билан ўргатди. Ҳатто унга “Zot” русумли фотоаппаратини совға қилди. Худойберган унинг далдаси билан шу фотоаппаратда сурат олишга қувона-қувона киришди.

Ёш мусулмон йигитчанинг сурат олаётгани хабари бир зумда тарқалди. Агар Худойберганнинг тенгдош ва қурдошлари бу ишини ҳавас билан кузатган ва унинг орқасидан чувалашиб эргашиб юрган бўлсалар, мутаассиб кишилар  шариат қонун ва қоидаларини пеш қилиб, “гуноҳга ботаётган” йигитни бу ҳунарни ташлашга даъват қилдилар, ҳатто: “Сен суратга олган одамлар қиёмат-қойим бўлганда тирилиб келиб, жонимни қайтариб бер, деб сендан талаб қилишади. Ўзинг ҳам ўлганингда дўзахга тушиб, шариат олдидаги ггуоҳларинг учун жаҳаннам азобини тортиб ётасан”, деб қўрқитдилар. Мутаассиблар гуруҳи тепасида кимсан Салимхон охунд исмли қозикалон турарди. Унинг дўқу пўписалари, Худойберганни ҳатто кофир деб эълон қилиши катта ёшдаги кишиларнинг ҳам  ундан юз ўгира бошлашларига сабаб бўлди. Лекин Худойберган ҳечс нарсага қарамай, ўз аҳдида қатъий турди. Агар шу йилларда Хива хони тахтини  Муҳаммад Раҳимхон II - Феруз эмас, балки маърифатдан йироқ бошқа бир хон эгаллаб турганида Худойберганнинг ҳам, “унинг жиловини ўз қўлига ололмаган” отасининг ҳам ҳаёти, аминманки, ўзгача кечган бўларди.

Маълумки, 1898 йили Петербургда  рус салтанатига келган янги император Николай II га тож кийдирииш маросими бўлиб ўтган. Мазкур тантанали маросимга Хива хони ҳам фахрий меҳмонлар қаторида таклиф этилган. Муҳаммад Раҳимхон шу воқеа муносабати билан Петербургга бориб, рус жамияти ҳаётига фотография ва овозсиз кино санъатлариниг кириб келаётганини ўз кўзи билан кўрди ва илмий-техник тараққиётнинг бу буюк самарасидан қаттиқ ҳайратга тушди. У Хоразм воҳасига келган хорижий фотографлар билан учрашган, улар олган суратларни томоша қилган, техниканинг бу янги мўъжизасини кўриб, ёқасини ушлаб қолган эди. Петербургга борганида эса у синема билан ҳам танишди. Петербург шаҳридаги ва шаҳар атрофидаги муҳташам саройларни, хушҳаво боғу роғларни, уларда осмон баравар отилиб турган фаввораларни бориб кўрди. Хива билан Петербургдаги кишилар, шаҳарлар, боғлар ўртасидаги фарқ уни ўйлантириб қўйди. У Хива хонлигига ҳам техник ва маданий тараққиёт шабадаларининг кириб келиши лозимлигини  дил-дилидан сезди.

“Хон, - деб ёзади республика “Олтин мерос” жамғармаси Хоразм вилоят бўлими раиси Комил Нуржонов, - адабиёт ва санъатни ўта қадрлайдиган, зарурат туғилса, ҳомийлик қиладиган инсон бўлган. Тарихий манбаларда битилишича, у рус подшолари ҳузурига кириб, ўлкага темир йўл олиб кириш, замонавий босмахона, тикувчилик фабрикаси ва кинематография лабораторияси ташкил этишни сўраган” .

Комил Нуржоновнинг бу сўзлари ҳақиқат зарраларидан холи эмас. Лекин киношунос Ҳамидулла Акбаров “Кинопублицистиканинг машаққатли йўли” деган мақоласида  ёзганидек, 1900-1901 йилларда Девонов фото ва кинематография билан шуғулланган вақтда Россияда ҳали кинематография пайдо бўлмаган эди.. Ҳатто Москва ва Петербург сингари йирик шаҳарларда ҳам фильмларни ишлаб чиқариш  йўлга қўйилмаган, шунинг учун ҳам асосан Франциядан келтирилган киносюжетлар каттагина пул эвазига шаҳар ва қишлоқларда намойиш этилган. 1908 йилда Россияда “Понизовая вольница” ёки “Стенка Розан и княжна” деган илк киноасар экран юзини кўрганида Х.Девонов “ўз даврининг муҳим воқеаларини кино тасмасига тушириб улгурган эди. “Орадан 13 йил ўтиб, - деб ёзади Ҳ.Акбаров, - ХХ асрнинг 20-йилларда рус киноси вакиллари Х.Девоновга мурожаат этиб, ҳамкорликда ишлашни таклиф этишган” .

“Худойберган, - деб давом этади киношунос олим, -  Петербург билан эмас, Хивадан 25 километр наридаги Оқмачит қишлоғига жойлашган немислар колонияси билан алоқа ўрнатиб, улардан фото ва кинокамера билан муомала қилишни ўрганган. 1890 йилда таваллуд топган, 1907 йилда Х.Девоновнинг синглисига уйланган Ҳасан Читкаров билан суҳбатлашганимизда у шундай деган эди: “Оқмачитга қайним Худойберган ака кунда борарди. Уйга вақт хуфтондан ўтганида қайтиб келарди..25 км у томонга, 25 км Хива томонга, умумий, кунига 50 км йўл босарди. Аввал немис тилини ўрганиш учун борди. Ўқитувчисининг исми Вильгельм Пеннер эди. Маҳаллламиздагилар уни “мулла Панар” деса, қайним унга “Панар бува леь мурожаат этарди”3. Ҳ.Акбаров мазкур манбага таянган ҳолда  Х.Девоновннг Вильгельм Пенердан икки йил мобайнида ҳар куни Оқмасжидда дастлаб немис тилини,  кейинчалик фото-кино ишларини ўрганганлигини айтади. Унинг Ҳасан Читкаровдан олган маълумотига қараганда, Вильгельм Пенер бозор (якшанба) кунлари Хивага келиб, Х.Девонов истиқомат қилган манзилда унга сабоқ беришда давом этган. Хуллас, Х.Девонов ХХ аср  бошларидаёқ москвалик ва петербурглик ҳамкасбларидан аввал кинематография билан танишибгина қолмай, кичик-кичик кинолавҳаларни ҳам суратга олган.

Тахмин қилиш мумкинки, Худойберганнинг шу йилларда фотография билан қизиқиб, табиат манзаралари, тарихий-маданий обидалар билан бирга тирик кишиларни ҳам суратга ола бошлагани хоннинг қулоғига етиб, унда ёш фотографга нисбатан хайрихоҳлик пайдо бўлган. Бинобарин, хоннинг Худойберганга нисбатан яхши муносабатини кўрган қозикалон ўз таҳдидларини амалга оширишга ожизлик қилган.

Худойберган Девоновнинг ҳаваскор фотограф ва кинооператор сифатидаги ижодий йўлининг янада равшанлик касб этишида унинг Москва ва Петербургга бориб, зарур асбоб-анжомларни олиб келиши муҳим омил бўлди. Х.Девоновга бағишланган барча рисола ва мақолаларда унинг мазкур шаҳарларга 1907 йилда сафар қилгани қайд этиб келинади. Ҳолбуки, у юқорида тилга олинган таржимаи ҳолида биз учун бундай янги маълумотни берган:

“...1903 йил бир миқдор пул анжом қилганим ҳолда Полвон ҳожи билан бирлик-ла Маскавга кетдим. У ердан ўзима керакли соат асбоблари ҳамда аппарат билан фото материалларини олиб қайтдим-да, бурунғича ишлай бошладим. Бу вақтларда расм олиш иши ари1 дин аҳллари  томонидан “шариатга хилоф” ҳисобланар эди.

Ҳатто отам ёнига элатнинг оқсоқол, мулла, эшонлари келиб,: “Ўғлинг расм олишга киришган эмиш. Бу иш шариатда ман қилинган, сурат турган жойга фаришта кирмайди, ўғлингни бу йўлдан қайтар”, деб таклиф қилганлар.

Отам эса уларга жавобан: “Ўғлимнинг бу ҳунарни ўрганишига тўсқинлик қила олмайман, унинг ўлтирган жойига фаришталар кирмаса, бошқа жойга кирганлари етмайдими?! Бундай қуруқ сўзларнинг нима зарурлиги бор?!” деб қайтариб юборди. Шу вақтларда Хивада фото ҳаваскорларининг сони бир-иккита эди...”

Афсуски, таржимаи ҳолнинг шу сўзлардан кейинги бир-икки сатри ўчиб кетганлиги учун уларни ўқишнинг иложи бўлмади. Аммо кейинги сўзлардан маълум бўлишича, Худойберган Девонов мутаассиб кишиларнинг бундай қаршиликларига қарамай, нафақат фотография, балки, юқорида айтиб ўтганимиздек, кино билан ҳам қизиқа бошлаган.

“Бу билан қаноатланмай,  – деб давом этган у, - кино-картинка олиш ҳам ўйнатиш ишларига ҳавасландим. Кино-картинкаларни биринчи мартаба Маскавга борганимда кўриб келиб, шу ишлар билан ҳам шуғулланишни орзу қилгандим” .

Худойберган Девоновнинг 1936 йили шахсий нафақа  олиш учун тайёрлаган  ҳужжатларида унинг шу вақтда 58 ёшда бўлганлиги, шундан 35 йили фотографияга бағишланганлиги қайд этилган. Бундан маълум бўлишича,  1878 йилда туғилган Девонов 1901 йилдан эътиборан фотография билан жиддий шуғуллана бошлаган. 1903 йилда эса шу соҳадаги малакасини ошириш ва зарур фото асбоб-анжомларини олиб келиш учун Москвага борган. Айни пайтда у Москвадаги янги очилган кино-театрларга бориб, дастлабки овозсиз кино-картиналарни томоша қилган ваўзида кино санъатига ҳам астойдил қизиқиш ҳосил  қилган.

Х.Девоновнинг юқоридаги сўзларидан яна шу нарса аён бўладики, унинг отаси мутаассиб кишиларнинг дағдағаларидан чўчимайдиган мард, тарихий-маданий давр барақар қадам ташлаган, фарзандининг фото ва кинематография сирларини эгаллашини ҳар томонлама  қўллаб-қувватлаган илҳор киши эди..

1907 йилнинг сўнгги ойларида тақдир Худойберганга Москва ва Петербургга бориш имконини берди. Бу сафар у нуфузли делегация аъзоси сифатида Россиянинг марказий шаҳарларига бориб, рус императори саройида бўлди, Москва ва Петербургнинг диққатга сазовор жойларини ўз кўзи билан кўрди. Х.Девоновнинг ҳаётида рўй берган шу унутилмас воқеа Эркин Мадраҳимовнинг ҳужжатли қиссасида бундай тасвирланган:

“...1907 йилнинг кеч кузи. Хива хонлигининг Исломхўжа бошлиқ бир гуруҳ вакиллари Амударё бўйлаб кемада Чоржўйга етиб келгач, у ердан поездга ўтиришди-да, Тошкентга, у ердан эса Петербургга етиб келишди. Йигирма тўққиз баҳорни кўрган сураткаш йигит – биринчи ўзбек фотографи Худойберган Девонов  Хива уламоларининг Петербургга сафарлари, оқ подшо, олий мансабдаги бошқа амалдорлар билан бўлган учрашувлари, музокара ва зиёфатларини суратга тушира бошлади Николай II, унинг рафиқаси, шаҳзода Алексей,  подшолик министрлари хоразмлик фотограф Худойберган Девонов олган суратларда ўз аксини топди...

...Петербургда эканликларининг учинчи куни хивалик  меҳмонлар шарафига берилган кечки зиёфатдан кейин кутилмаган воқеа рўй берди. Қоронғи тушгач, мезбону меҳмонлар қўшни хонага ўтишди. Тўрдаги деворга тутилган оқ матога қараб ўриндиқларга ўтиришди. Чироқ ўчиб, орқа томондан пайдо бўлган аллақандай нур оқими матога тушди-да, унда ажойиб манзара пайдо қилди:  деворда кишилар югуриб юришар, бир-бири билан чаққон ҳаракат қилиб суҳбатлашар, Николайнинг извошга чиқаётгани-ю унга қўшилган отларнинг қизиқ чопқиллаши меҳмонларни ҳайратга қолдираёзган эди...”1

Шубҳасиз, хоннинг яқин аёнларидан бири бўлган, унинг маданият, маърифат ва сиҳат-саломатлик масалаларига оид қутлуғ режаларини рўёбга чиқарган, ҳатто  ўзи ҳам хонни шу ишларни амалга оширишга рағбатлантирган Исломхўжа, валиаҳд Асфандиёр (Исфандиёр) ва бошқалардан иборат делегация иқтисодий алоқаларни ўрнатиш, фан, маданият ва техника соҳасидаги янгиликлар билан танишиш ва шу янгиликларни олиб келиш мақсади билан Россияга борган эди. Шунинг учун ҳам делегация Хоразмга қайтиб кетганидан кейин ҳам Х.Девонов Исломхўжанинг моддий  мадади билан  яна икки ой рус заминида бўлди.

“...Ҳаракатлантирувчи фотокиноаппарат – “Патэ”ни ўрганганча, - деб давом этади Эркин Мадраҳимов, -  икки ойдан ортиқроқ вақт ўтди. Худойберган 1908 йилнинг бошларида Хоразмга “Патэ”, телескоп, граммафон, фотоаппарат ва сурат чоп қиладиган қоғоз билан талайгина лента олиб қайтиб келди”1.

Худди шу воқеа Комил Нуржоновнинг юқорида тилга олинган мақоласида бундай тасвирланган: “...Худойберган Девоновга давлат аҳамиятига молик муҳим учрашувларда иштирок этиш, фан ва техника янгиликларини ўзлаштириш, “деворда ҳаракатланадиган одамлар”ни суратга туширадиган дастгоҳлар харид этиш вазифалари юклатилган эди. У ўзига топширилган вазифани аъло даражада бажарди, чет эл фирма магазинлари, кинофотстудияларида тажриба тўплади. “Pathe Freres” кинокамераси, граммафон, стереоскоп, ва бошқа зарур анжомларни олиб Хивага қайтди. Муҳаммад Раҳимхон II оғир касал бўлишига қарамай, Россиядан олиб келинган кинокамера ва аппаратураларни кўздан кечирди, “оқ деворда ҳаракатланувчи одамлар”ни қайта-қайта томоша қилди. “Нурмуҳаммад Девон ўғли Худойберган сураткашга зарур шарт-шароит яратиш” ҳақида кўрсатма берди”2.

Афсуски, ҳар иккала муаллиф ҳам ўз асарларида келтирилган маълумотни қаердан олганларини қайд этишмаган. Мақоладан-мақолага бир оз ўзгариб, бойиб, баъзан муболағалашиб кўчаётган бу маълумот ўқувчида унинг ҳаққонийлик даражасига шубҳа уйғотиши мумкин.

Х.Девоновнинг ўзи эса таржимаи ҳолида мазкур сафар натижалари тўғрисида бундай маълумотни берган, холос: “1908 йилда, - деб ёзган у, - яна Маскавга бориб, Петр Яҳум деган бойдан кино аппарати сотиб олдим. Бир ой унинг хусусий лабораториясида пул бериб ўргандим. Кино ўйнататурган аппарат ва материалларни сотиб олиб, Хивага келтирдим”1.

Кўрамизки, Х.Девонов Россияга қилган сафаридан гўё олиб келган телескоп, граммафон, стереоскоп ва бошқа нарсаларни умуман тилга олмаган, аксинча, у бир ой мобайнида киноаппаратда суратга олиш ва кинолентадаги тасвирни рўёбга чиқариш техникасини ўрганганини айтган. У гарчанд таржимаи ҳолида қайд этмаган бўлса-да, юқорида зикр этилган анжомларни Хивага олиб келиб, хонга кўрсатган ва хаста хон уларни томоша қилган, ҳатто “Нурмуҳаммад Девон ўғли Худойберган сураткашга зарур шарт-шароит яратиш” борасида кўрсатма берган бўлиши мумкин. Аммо ҳамма гап шундаки, 1910 йил 7 августда Муҳаммад Раҳимхон II вафот этгач, Хива тахтини унинг ўғли Асфандиёрхон эгаллайди ва у отасининг васиятини ижро этиш ўрнига, аксинча, Худойберган Девоновни сиқувга олиб, унинг фотографлик ва кинооператорлик фаолиятининг кенг қанот ёзишига имкон бермайди.

“Бироқ, - деб давом этади Х.Девонов, - буни ўйнатиб, халққа кўрсатишимга йўл берилмас эди. Фото ва қўлимдаги аппаратимни Исфандиёрхон Собир маҳрам деган кишини юбориб, зўрлаб олиб, Боғдан Очилдов деган хусусий фотографчиси ва ўзининг савдо бўлими бошлиғига топширди”. 

Х.Девоновнинг бу сўзлари, бизнингча, Асфандиёрхоннинг 1910-1912 йиллардан кейинги даврига оид. Негаки, агар шу йилларда хон саройида бошқа фотограф хизмат қилган бўлса, у (Асфандиёрхон) 1912 йили Россиянинг Петербург ва бошқа шаҳарларига қилган сафарига Х.Девоновни олиб кетмаган бўларди.

Х.Девонов ҳаётини архив ҳужжатлари ва замондошларнинг хотиралари асосида пухта ўрганган Эркин Мадраҳимовнинг “Чақмоқ” асарида  бундай маълумот мавжуд. “Исломхўжа янги хон – Исфандиёрни оқ пошшо Николай II билан таништиргани 1910 йилнинг охирларида Петербургга бошлаб борган”1. Э.Мадраҳимовнинг ёзишича, Х.Девонов мазкур сафар чоғида Асфандиёрхонга ҳамроҳлик қилган. Аммо агар Э.Мадраҳимов бу тарихий воқеани 1910 йили рўй берган, деб ёзган бўлса, шу сафар иштирокчиси Полвонниёз ҳожи Юсупов эса “Ёш хиваликлар тарихи” китобида мазкур воқеа санасини 1912 йил, деб қайд этган.

У ёзади:

“1912 йилда (Асфандиёрхон) Петербургга сафар қилмоқчи бўлиб, оқ подшо ва министрларга ҳадялар ола бошлади. Ҳам ўзи бирлан олиб кетатурган сипоҳийларни номзод қилиб қўйди. Бош вазир Исломхўжа, Ҳусинбек Девонбеги, Муҳаммад, карвонбоши Ҳожибой... ва бошқа шуларга яқин одамлар бирлан Петербургга сафар қилди... Москвада ҳам турмасдан, тўғри Петербургга бориб, оқ подшонинг Қишки саройига тушди”2.

Полвон ҳожи Юсуповнинг китобидаги Асфандиёрхонга ҳамроҳлик қилган кишилар рўйхатида нима учундир Х.Девоновнинг номи учрамайди. Аммо Э.Мадраҳимов унинг шу сафар иштирокчиси бўлганлигини ва сафар чоғида ўзига керакли асбоб-анжомларни харид қилганини айтиб, бундай ёзган: “Худойберган эрталабдан янги фотоаппарат, сурат қоғозлари, киноленталар харид қилиш режаларини белгилаб, асосий ишни москвалик киночилар билан учрашишдан бошлашга қарор қилди”3. Агар Э.Мадраҳимовнинг бу сўзлари ҳақиқатга зид бўлмаса, биринчи ўзбек фотографи ва кинооператори Асфандиёрхонга ҳамроҳлик қилиб, унинг Россияга қилган сафарини фотосуратлар ва киноленталар шаклида муҳрлаш билан машғул бўлган.

Хўш, Асфандиёрхон мазкур сафар чоғида қаерларда бўлган ва кимлар билан учрашган? Х.Девонов ушбу сафардан қандай таассуротлар, фотосуратлар ва кинотасмалар билан қайтган бўлиши мумкин? Бу муҳим саволларга жавоб топиш учун яна Полвонниёз ҳожи Юсуповга мурожаат этайлик:

“Оқ подшо тарафиндан хонга генераллик рутбаси бердилар, - деб ёзади у. – Ҳасанбекка полковниклик, Исломхўжа ва Муҳаммад Вафо Карвонбошига ҳам Катта юлдуз нишонларни бердилар. Бошқа ҳамма хизматкорлар, маҳрамларга олтин, кумуш соатлар бердилар. Шунинг бирлан 13 кун туруб, Кавказга бормоқчи бўлуб рухсат олиб, экстренний поезд билан чиқдилар ҳам келиб Пятигорскига тушдилар. Хон учун алоҳида бир яхши жой тайёр қилган эрканлар. Хизматкорлар ушбу жойнинг олдидаги меҳмонхонага жойлашдилар. Шунда хон 6 кун турди. Шул ўртада Кисловодск, Эссентукиларни томоша қилдик. Кавказнинг ушбу баён бўлган ерларида ҳар турли касалга фойдали модан сувлари бор турур. Ҳар йилда 6 ой ҳар турли касалга муфтало бўлган одамлар келиб, давои қилдируб, сиҳат бўлиб қайтадилар...

Кавказда кўп ажойиб  жойлар бор турур ва ҳоваси кўп яхши эрур. Касал одам давои қилмасдан  бир неча вақт турса ҳам ўз-ўзидан сиҳат бўлур. Бир неча кундан сўнг хон янида бўлган сипаҳийлар билан Хивага қайтмоқчи бўлди. Исломхўжа касал эрди. Ўзига давои қилдирмоқ учун докторларнинг маслаҳатлари бирлан қолмоққа қарор қилди.

Махфий қолмасинким, ушбу бир неча кун турганда Исфандиёрхон Кавказ гўзалларини келтириб, ҳар оқшомда хусусий базм қилиб, гўзалларга кўп нимарсалар – бирлиёнт, исирға, оқчалар бериб турди.

Шундай қилиб, хон Маскавга қараб йўлга чиқди. Исломхўжа Пятигорскида қолди... Йўлда бир оқшом қўниб, Маскавга келдик. Маскавда Кирки аркига тушурдилар. Маскавдаги катталар пешвоз чиқиб кутиб олдилар.. Бир неча кун Маскавда кайфу сафо қилиб Хивага қараб қайтдилар” .

Кўрамизки, Асфандиёрхон ўз маҳрамлари билан дастлаб Петербургга бориб, шаҳзода Алексейнинг ақиқа оқшомида иштирок этган, рус императорига садоқати эвазига генераллик унвони билан тақдирланган. Сўнгра Кавказга бориб, жаҳоннинг жаннатмонанд жойларини кўриш билан бирга Кавказ гўзаллари ила базми жимшид қурган. Ниҳоят, Москвага бориб, бир мунча муддат турганидан сўнг Хивага қайтиб келган. Агар шу сафар Асфандиёрхон учун рус императори ва Россиянинг машҳур шаҳар ва оромгоҳлари билан танишиш сафари бўлган бўлса, Худойберган Девонов учун аввало ижодий сафар эди. Тахмин қилиш мумкинки, у мазкур сафардан «бир қоп» фотосурат ва кинотасмалар билан қайтган. Бу фотосурат ва кинотасмалар оддий сурат ва кадрлар эмас, балки ўзгариб бораётган давр ва мамлакат тарихининг ноёб киноҳужжатлари эди.

Тарихий давр  фото ва кино кўзгусида

1908 йилда Худойберган Девонов Хивада Ўрта Осиёдаги биринчи фото-кинолабораторияни ташкил этади. У шу вақтдан бошлаб фото ва кино ишлари билан мунтазам шуғулланади. Унинг «Халқ сайиллари» деб номланган биринчи кинолавҳаси ҳам тахмиман шу йилларда суратга олинган. Ушбу кинолавҳада  аср бошларида Хоразм хонлиги ҳудудларида яшаган ўзбек, туркман, қорақалпоқ, қозоқ миллатларига мансуб кишиларнинг маданий ва маиший-этнографик ҳаёти манзаралари тасвир этилган. Бу кинолавҳа билан танишар эканмиз, ўтмишдошларимизнинг ўтган аср бошларидаги қиёфалари, кийим-кечаклари, фаэтон аравалари, кураш тушишлари, дорвозлик, хўроз ва ит уриштириш сингари миллий ўйин ва томошалари тўғрисида тасаввур ҳосил қиламиз. Ўз санъатига ошифта бўлган киноператор шу йилларда Урганч, Хива, Тошсоқа, Тошҳовуз, Хўжайли, Тўрткўл сингари шаҳар ва туманларни кезиб, шу манзилларнинг диққатга сазовор жойларини, аҳолининг деҳқончилик ишларини кинотасмаларда муҳрлашга интилган. “Қўлбола кинотеатрлар”да намойиш этилган бу кинолавҳалар томошабинларда зўр таассурот қолдириб, уларда янги санъат – кинематографияга катта қизиқиш уйғотган.

Х.Девоновнинг фотограф ва кинооператор сифатида шаклланиши ХХ асрнинг 10-йиллари арафасида бошланиб, 10-йиллар аввалида муайян самараларини берган. Х.Девоновнинг 1913 йилда илк бор Туркистон шаҳарлари бўйлаб ижодий сафарга чиқиши тасодифий эмас.

Агар Хоразм хонлигининг Х.Девонов яшаган даврига – ХIХ аср охири - ХХ аср бошларига назар ташласак, икки муҳим нарса диққат-эътиборимизнинг ўзига жалб этади.

Шуни ифтихор билан айтиш керакки, Хоразм хонлиги пойтахти Хива - ўзбек халқининг  меъморий даҳоси тўла мужассамланган уч буюк шаҳардан бири. ХYIII асрнинг иккинчи ярми – ХIХ асрнинг биринчи ярмида Хива Ўрта Осиёнинг энг гўзал ва бетакрор шаҳарларидан бирига айланган эдики, унинг  гўзаллиги аввало шу ерда барпо қилинган маҳобатли меъморий иншоотлар билан белгиланади. Икки қисмдан иборат шаҳарнинг бир қисмидаги Ичан (ичкари), иккинчи қисмидаги Дишан (ташқари) қалъалар, шаҳар марказидаги Жума масжиди,  бундан ташқари, Шерғозихон, Қутлуғ Мурод иноқ, Оллоқулихон ва Муҳаммад  Аминхон  мадрасалари, Паҳлавон Маҳмуд мақбараси ва Тош ҳовли саройидан ташкил топган бу музей-шаҳар  ўша даврлардан бошлабоқ хорижий сайёҳлар, фотографлар ва рассомларни мафтун этиб келди. Шу муҳташам меъморий ансамбллар бир асрдан бери маҳаллий аҳолидан фотограф ва рассомларнинг етишиб чиқишини кутаётган эди. Х.Девонов ўз зиммасига тушган шу тарихий вазифани илк ижодий қадамларидан бошлаб бажаришга астойдил киришди. Ўтган асрнинг 10-йилларида Хива шаҳрининг меъморий обидалари, халқ сайиллари, дорвозлар ва масхаравозларнинг томошалари Х.Девонов ижодининг бош мавзуларидан бири бўлди.

Афсуски, Х.Девоновнинг ижодий мероси ҳанузга қадар турли мамлакат ва шаҳарлардаги давлат фондлари ҳамда хусусий архивларда сочилиб ётибди. Шунинг учун ҳам биз унинг на ўтган асрнинг 10-йилларида, на 20-30-йилларида олган суратлари, кинолавҳалари ва ҳужжатли фильмлари тўғрисида асосли ва таҳлилий фикр юритиш, қайси сурати қачон ва қаерда олинганлиги ҳақида аниқ-тайин маълумот бериш имконига эга эмасмиз. “Ўзбек фотографияси. 125 йил” фотоальбомининг тузувчилари ҳам худди шу қийинчилик туфайли мазкур альбомдан ўрин олган Хоразм манзараларини акс эттирувчи суратларнинг кимга мансуб эканлигини қайд эта олмаганлар. Бу суратлар орасида ўтган асрларда Хоразмга келган бошқа фотографлар томонидан суратга олинган фотоасарлар ҳам бўлиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Бироқ Х.Девоновнинг муаллифлиги аниқ бўлган суратларни ўрганиш унинг нафақат ўзига хос мавзу доираси, балки тасвирлаш услуби ҳам  мавжуд бўлганидан шаҳодат беради. Масалан, зикр этилган альбомдан ўрин олган Исломхўжа портрети билан Х.Девонов суратга олган портретларни ўзаро қиёслаб кўрайлик. Агар тилга олинган портретда бош вазир Исломхўжанинг фотографга мутлақо ёт киши эканлиги аён бўлиб турса, Х.Девонов суратларида муҳрланган кишининг фотограф учун бегона эмаслиги яққол сезилиб туради. Ана шу руҳий ҳолат – фотографнинг тасвир этилаётган ҳодиса ёки кишига лоқайд эмаслиги Х.Девоновнинг Хоразм манзаралари ва кишилари тасвирланган суратларида аниқ сезилиб туради. Ҳатто айтиш мумкинки, Х.Девонов суратга олинаётган жойда ҳозир бўлгандек ёки суратт олинаётган кишининг ёнида тургандек бўлади.

Х.Девоновнинг бизга маълум асарлари орасида Хива меъморий обидалари тасвирланган суратлар кўп эмас. Чунончи, биз унинг Хивадаги Жоме масжиди муҳрланган суратини ҳам кўриш имконига эга бўлмадик. Аммо биз шуни яхши биламизки, у Жоме масжидини турли ракурсдан бир неча маротаба суратга туширган. У бу билан кифояланиб қолмай, масжид минорасига кўтарилиб, бизга Хиванинг ХYIII асрдаги кўринишини ҳам муҳрлаб қолдирган. Бу суратга назар ташлаган киши лойдан қад кўтарган, бир қаватли уйлар панорамасини кўради. Хивани фақат меъморий иншоотлар шаҳри сифатида тасаввур этувчи кишилар учун бу суратда “ойнинг  қоронғи томони” акс этган, десак хато бўлмайди.

Фотография гарчанд тарихнинг соат миллари кўрсатиб турган дақиқа, ҳатто сониядаги кўринишини, ҳолатини муҳрлаш санъати бўлса-да, унинг имкониятлари чексиз-чегарасиздир. Масалан, Х.Девонов юқорида тилга олинган асарида ўтган асрнинг 10-йилларидаги Хива шаҳри кўринишинигина эмас, балки ўтмишини ҳам тасвирлашни ўз олдига мақсад қилиб қўйган. Бинобарин, минора тепасидан, яъни  макон ва замон юксаклигидан туриб суратга олинган бу асарда Х.Девоновга замондош Хива эмас, балки унинг аждодларига замондош Хива ўзининг бадиий инъикосини топган.

Биз юқорида ХIХ аср охири - ХХ аср бошларидаги Хоразм хонлигида икки муҳим нарса диққат-эътиборимизни ўзига жалб этишини айтган эдик. Бу икки нарсанинг бири Хива тарихини ўзида мужассамлантирган машҳур меъморий обидалар, майдон  ва кўчалар бўлса, иккинчиси Х.Девоновга замондош кишилар – давлат ва маданият арбобларидир.

Худойберган Девонов ҳаётининг дастлабки йиллари Муҳаммад Раҳимхон II - Ферузнинг хонлик даврида кечган. Шу даврда яшаган Ҳасан Мурод қори Муҳаммадамин ўғли Лаффасийнинг “Хива шоирлари ва адабиётчиларининг таржимаи ҳоллари” тазкирасидан маълум бўлишича, маърифатпарвар хон саройида 54 та шоир бўлган. Улар орасида Огаҳий, Табибий, Чокар, Аваз Ўтар ўғли, Комилжон Девоний сингари машҳур шоирлар, бундан ташқари, Муҳаммад Юсуф Баёний сингари тарихчилар, олимлар, хаттотлар бўлиб, улар шу даврда маданият ва маърифат ишларининг равнақ топишига катта ҳисса қўшганлар Феруздан ташқари, Исломхўжа сингари маърифатпарвар давлат арбоблари бўлишган. Х.Девонов шундай машҳур ва номашҳур замондошларининг суратларини тарих учун олиб қолдиришни ўзининг  муқаддас бурчи деб билди.

Х.Девонов ижодий меросининг катта қисмини шундай замондошларининг суратлари ташкил этади. Агар у хон ва унинг аёнлари суратини  саройнинг ҳашаматли жойлари фонида, аксар ҳолда бутун бўй-басти билан олган ва шу йўл билан улар суратига тантанаворлик руҳини бағишлаган бўлса (масалан, Муҳаммад Раҳимхон II, Исломхўжанинг ўғли Абдусаломхўжа, Муҳаммад Вафо Карвонбошининг суратларига эътибор беринг),  оддий кишилар қиёфасини муҳрлашда турли-туман усуллардан истифода қилган. Чунончи, у Хива гўзалларининг суратларини олишда йирик режадан фойдаланиб, улар либослари ва тақинчоқларининг ҳам диққат марказида бўлишига эришган (“Хоразмлик аёл”, “Аёл портрети”, “Темур Ғози тўранинг энагаси Саодат” суратлари). Турли касб эгалари қиёфасини тасвирлашда эса сураткаш одатда ўрта режадан унумли фойдаланиб, уларни иш жараёнида акс эттиришга алоҳида эътибор қаратади. Бундай суратларнинг  ”қаҳрамон”лари аксар ҳолда бирор жойда ўтирган бўлишади (“Ип йигирувчилар”,”Ёғ сотувчилар”, “Саҳрода ер ўчоқ” суратлари). Ҳатто “Хон овчиси” асари “қаҳрамон”и ҳам от устида ўтириб, икки қушни ушлаган ҳолда тасвирланган. Бу ҳол Х.Девоновнинг, умуман, замондошларининг суратларини олишни эмас, балки уларнинг муайян соҳага мансуб кишилар сифатида образини яратишни ўз олдига мақсад қилиб қўйганидан далолат беради.

Худойберган Девоновнинг фотосуратлари тавсиф этилаётган ушбу фаслда биз унинг икки асарига алоҳида тўхташни истар эдик. Булардан биринчиси “Дорвозлар” деб аталади. Қўқон хонлигида бўлганидек, Хоразм хонлигида ҳам дорвозлар санъати халқ театрининг муҳим бир бўлаги сифатида қадимдан яшаб, авлоддан-авлодга ўтиб келади. Ўтган асрнинг 10-йилларида хоразмлик дорвозлар орасида энг машҳури Собир дорвоз эди. Унинг дор устидаги акробатларга хос чаққон ва жозибали ҳаракатлари томошабинларни мафтун этган. Бу ажойиб халқ санъатининг мухлисларидан бири бўлган сураткаш Собир дорвознинг дор устидаги ўйинларини турли вақтда турли ракурсдан суратга олган. Шулардан бирида биз гўёки ҳозиргина олдимиздан липиллаб ўтиб, дорга чиқиб олган ва шиддат билан дорнинг энг баланд қисмига лангар кўтариб кетаётган дорвозни кўрамиз. Томошабинлар оммаси пастда - дор атрофида ярим доирани ҳосил қилиб, “қил устида ўйнаётган” дорвознинг ҳар бир ҳаракатини оғизларини ланг очган ҳолда кузатиб - томоша қилиб туришибди. Арқонни кўтариб турган биринчи режадаги икки устуннинг “Х” шаклидаги кесишган кўриниши суратга интрига тусини берган. Дорвоз шу ўйнаб кетишида ўн-ўн беш одам бўйи келадиган баланд устунга омон-эсон етиб бора оладими ё йўқми, деган савол ҳаммма бу билан томошабинга завқ-шавқ бағишлаш, уни бир неча дақиқа мобайнида бўлса-да дунё ташвишларидан халос этиш ниятида “ўз ҳаёти билан ўйнашаётган” дорвоз образини тасвирлашга эришади ва оддий, исми ҳатто номаълум бўлган персонажни қаҳрамонлантиради.

Биз тўхталмоқчи бўлган иккинчи сурат ўтган аср бошларида Хоразм ҳонлиги ҳаётида рўй берган муҳим воқеа ҳақида. Маълумки, буюк ватандошимиз, тиббиёт фанининг отаси Ибн Сино машҳур Маъмун академияси гуллаб-яшнаган заминда яшаганига қарамай, ХХ асрнинг 10-йилларига қадар Хоразм хонлигида шифокорлик ишлари яхши йўлга қўйилмаган ва шу ачинарли ҳол туфайли юқумли касалликлар авж олган эди. Шундай шароитда ўз даврининг илғор фикрли, миллатпарвар ва маърифатпарвар хонларидан бири Ферузнинг буйруғи билан Хивада муҳташам касалхона биноси қурилиб ишга туширилган. Бу, ўша вақтдаги хонлик ҳаётида муҳим воқеа бўлган. Сураткаш бу касалхонани шундай ракурсдан туриб суратга олганки, бу суратни кўрган киши унинг кўчада тўда-тўда бўлиб кетаётган дардманд кишилар саломатлигининг гарави бўлишига  чиндан-да ишонади. Сурат томошабинга шундай ҳаётбахш куч ва руҳ бағишлаш қудратига эга, десак янглишмаган бўламиз.. Х.Девонов олган мазкур сурат томошабинда шундай умид ва ишончни уйғота олиши билан, айниқса,. қимматлидир.

Хонликнинг тугатилиши

Оқил кишиларни саройдан узоқлаштириб, айш-ишратга берилган ва белига қайсарлик камарини боғлаган Асфандиёрхон мамлакат ишларини, канал ва зовурларни тозалаш лозимлигини мутлақо унутиб  қўйди. Натижада 1913 йилнинг баҳор ва ёз ойларида ариқларга сув чиқмай,  қурғоқчилик авж олиб, очарчилик бошланди. Сувсиз каналлар ёнида яшаган аҳоли бошқа жойларга кўчиб кетишга мажбур бўлди. Сабр косаси тўлган халқ  1914 йилнинг бошларида кўп жойларда норозилик билдириб ғалаён кўтарди. Маишатпараст хоннинг 1916 йилдаги ваҳшиёна қилмишлари эса халқнинг унга бўлган нафрат оловини янада гуриллатиб юборди. Хонлик кемаси тўфон шабадаси эсаётган давр денгизида қаттиқ чайқала бошлади.

“1912 йилларгача фото материалларидан маза топа олмай ишлар эдим, - деб ёзади ўша йилларда руҳий таназзул ҳолатини бошидан кечирган Х.Девонов. – Баъзан зерикиб, у ишларни тўхтатиб, шу вақтдаги газета-журналларни ўқур эдим. 1915 йилдан кейин инқилобий ишларга аралашиб кетиб, 1917 йилда Исфандиёрхонни тахтдан туширишда иштирок қилдим. Шу йилнинг ўзида хон ёвмутларга суянгани ҳолда инқилобий ишларда қатнашиб юрган кишиларни таъқиб қила бошлади. Бобохон Ёқубов, Отажон Сафоев, мен ва яна бир нечаларимиз Тошкентга қочдик. Хивада бир оз тинчлик бошланганидан кейин қайтиб келиб, тағин ҳам  Ёш хивалилар ташкилотида ишимизни давом эттирдик”1.

Асфандиёрхон .халққа қанчалик жабр-зулм ўтказиб, золим подшо сифатида халқнинг ғазаб-нафратига дучор бўлган бўлмасин, Россия империяси учун Хива хонлиги тахтида шундай манфур кимсанинг туриши айни муддао эди. Рус қуроли кучига ишонган Асфандиёрхон хонликда мухолиф кучларнинг уюша бошлаганига сира парво қилмай, зулм ва зўравонликка асосланган сиёсатини давом эттираверди.

Мустабид хон 1917 йил қишининг қаҳратон совуқ кунлари Қримда истироҳат қилиб ётганида Петербургда Февраль инқилоби содир бўлди ва 300 йил ҳукмронлик қилган Романовлар сулоласи тахтни тарк этишга мажбур бўлди. ҳақида хабар келиб қолди. Бу “ҳунук” хабарни эшитган хоннинг пайтавасига қурт тушиб, тахт қўлдан кетгандир, деган хавотирда Туркистонга, сўнгра Хивага учиб келди. Унинг бахтига, Февралнинг оловли нафаси ҳали бу ерга келиб улгурмаган эди. Аммо тархнинг ўйинини қарангки, бояги қозкалоннинг фарзанди Бобоохун Салимов раҳбарлигидаги  Ёш хиваликлар мамлакатда демократик ислоҳотларни амалга ошириш йўлида саъй-ҳаракат қилаётган эдилар.

Февраль инқилобидан кейин кўп ўтмай, Муваққат ҳукуматга садоқат билдириш учун Хива шаҳрига рус солдатларининг катта бир гуруҳи келиб жойлашади. Ёш хиваликлар ўз мақсадларини амалга оширишда полковник Мерзляковдан ёрдам беришни сўрайдилар. Полковник Мерзляков хонни ўлдирмаслик шарти билан уларга ёрдам беради. “Ёш хиваликлар ташкил этган кўп минг кишилик колоннани хон саройига бошлаб бориш учун бир рота аскар жўнатилади ва улар бошқарган оломон “Яшасин озодлик!”, “Йўқолсин золимлар!” шиорлари остида Нуруллабой томон хон саройига йўл оладилар. Ёш хиваликлар партияси аъзолари саройга етиб бориб, хондан давлатни конституция асосида бошқаришни, хоннинг айрим мулозимларини улар қўлига  топширишни талаб қиладилар. Бу воқеаларнинг гувоҳи Абдулла Болтаев эсдаликларида айтилишича, Полвонниёз ҳожи Юсупов, Шоликаровлар Ёш хиваликлар ва шаҳар аҳолисининг вакили сифатида Исфандиёрхон ёнига кириб, ўз талабларини баён қиладилар.  Биринчи бўлиб Полвонниёз ҳожи Юсупов сўз бошлайди: “Тақсир, Ўрусияда ишчи ва деҳқонлар полшоҳ ҳукмронлигини ағдариб ташлаб, ҳуррият эълон қилдилар ва “Идораи машварат”1  ташкил этдилар. Биз, Ёш хиваликлар, ҳам сиздан ҳуррият олиб, “Идораи машварат” ташкил қилиш учун Хоразм фуқаролари номидан вакил бўлиб ҳузурингизга келдик”, - деди. Исфандиёрхон уларга қараб: “Сизлар вакил бўлиб келган бўлсангизлар, ҳурриятни куч билан оласизларми ёки шариат биланми?” – де(б сўра)ди. Полвонниёз ҳожи Юсупов  хоннинг бу саволига жавобан: “Тақсир, ҳурриятни шариат билан оламиз”, - деди. Хон Ёш хиваликлар вакилларига қараб: “Сизлар ҳам шариат йўлини биласизларми?!” – деди. Исфандиёрхоннинг бу сўзлари Повонниёз ҳожи ва Назир Шоликаровларни ғазаблантириб юборди Назир Шоликаров ўрнидан сакраб туриб Исфандиёрга баланд овоз билан: “Бизлар шариатни яхши биламиз, лекин сизлар уни яхши билмайсиз. Ёш қизларни зўравонлик йўли билан ота-онасидан тортиб олиб номусига тегиш, уни бошқа бир одамга хотинликка бериш қайси бир шариатда бор?! Ёки қизларни номусига тегиб, уларни уриб ўлдириш, баданига қайноқ сув қуйиш, бегуноҳ халқнинг мол-мулкини талаш, қаршилик кўрсатганларни зиндонга ташлаш, қийнаб ўлдириш қайси шариатда бор?! Агар зарур бўлса, биз сизнинг даҳшатли қилмишларингизни далиллар билан исботлаб берурмиз”, - деди“2.

Асфандиёрхоннинг сўнгги кунлари тасвирланган бу лавҳани келтиришдан мақсад, биринчидан,  Х.Девоновнинг ўтган асрнинг 10-йилларида кечирган руҳий таназзул сабаблари ва унинг Ёш хиваликлар ҳаракатига келиб қўшилиш йўлларини кўрсатиш бўлса, иккинчидан, сиз, ҳурматли китобхонларни Хоразм инқилоби тарихининг шу муҳим нуқтаси билан таништиришдир.

Асфандиёрхон ўша куни Ёш хиваликлар билан учрашув чоғида уларнинг кескин ҳаракатга мойил эканликларини сезиб, бундай деган: “Менинг ота-боболарим шариат йўли билан ишлаб келганлар. Мен ҳам шариат йўлидан чиқмайман. Агар бу ишлар келажакка мувофиқ бўлса, ҳуррият бердим”. Шу сўзлардан кейин у Ёш хиваликларнинг 7 моддадан иборат манифестларига имзо чеккан, қози калон ва унинг ёрдамчиси бу имзонинг қонуний эканлигини ўз муҳрлари билан тасдиқлаганлар.

Манифестнинг биринчи моддасида бундай сўзлар ёзилган эди: “Тарихи ҳижрий минг уч юз ўттиз бешинчи жумодул-аввалнинг 25-куни эрдиким, милодий йилнинг 1917 йил апрель ойининг 5-куни Мен, Хива хони Саййид Асфандиёр Баҳодирхон, тубанда ёзилган ўзимнинг хоҳишимни эълон қиламан. Аввало менинг содиқ фуқароларимга “Идораи машрутия” бердим, токи улар ўзларини хоҳлаганларича мамлакатни шариатга мувофиқ идора қилсинлар. Чунончи, ўзлари хоҳлаганча фуқароларнинг маслаҳати билан сайлов қилиб, ҳукумат ишларига ўзлари хоҳлаган одил одамларни тайин қилсинлар”3.

Мазкур манифестга кўра, Хива хонлигида шу кундан бошлаб конституцион монархия тузуми қарор топган эди. Асфандиёрхон гарчанд хонлик тахтини ўз қўлида сақлаб қолган бўлса-да, вужудга келган янги сиёсий-ижтимоий вазият билан муросаи мадора  қилишни истамади.  У сайлов йўли билан ташкил топган депутатлар Мажлиси раиси Бобоохун Салимов ва бошқа Ёш хиваликларга қарши фитна уюштирди ва Нозирлар кенгаши раиси Жуманиёз Матмуродов бошчилигида Ёш хиваликларнинг 14 вакилини қамоққа олди. Қамоққа олинган жадидларнинг бир қисми қочишга муваффақ бўлди, қолганлари эса отиб ташланди.. Б.Салимовни қўлга тушира олмаган Асфандиёрхон унинг синглиси Уллижонбийни тутиб олиб, қийнаб ўлдирди.

Афсуски, ихтиёримизда мавжуд бўлган ҳужжат ва хотираларда Худойберган Девоновнинг Хоразм инқилоби воқеаларидаги иштирокига доир бирор ҳужжат ёки маълумот учрамайди. Шунинг учун ҳам биз унинг ”Бобожон Ёқубов, Отажон ва бир неча биродарлар билан” Тошкентга қочиб келишининг асосли сабабларини кўрсатишга ожизмиз.

Асфандиёрхон душманларини қириб ташлаш ҳисобига ўз мавқеини сақлаб қолишга қанчалик уринмасин, унинг тақдири ҳал қилинган,  умр дафтарининг энг сўнгги саҳифаси очилган, Хоразм хонлигнинг тарихи ҳам тугаётган, бинобарин, Хоразмнинг ХХ асрдаги янги тарихи бошланаётган  эди. Буни сезган Ёш хиваликлар 1918 йил 30 сентябрда Асфандиёрхон ўз саройида ўлдирилганидан сўнг яна ўз кучларини йиғиб олдилар.

“Ифандиёрхон, - деб давом эттиради таржимаи ҳолини Х.Девонов, - ёвмутлар томонидан ўлдирилиб, унинг ўрнига Сайид Абдулла хон тикланди. Шу вақтларда шўъбамизнинг Тўрткўл бўлими билан муносабатимиз яхшиланди. Тошкент томонга қочиб кетган йўлдошларимиз бир қанчалли аскарлар билан қайтиб келдилар (1919 йилнинг охири эди) ва Хивани қўлга олдилар. Бу ишларга иштироким юзасидан материалларим бордир. (Бу материалларим сизга берилган делода бор.)»3

Ҳужжатлар сўзлайди

Ўтган асрнинг 20-йиллари ўрталаридан бошлаб маориф ва маданият соҳасида фидокорона хизмат қилган кишилар давлат нафақалари билан таъминлана бошлаган. Худойберган Девонов эл-юрт эътиборини қозонган шундай ҳурматли кишилар тоифасидан бўлганлиги туфайли Хоразм округ Ижроия Қўмитаси ҳайъати уни республика миқёсидаги нафақага тавсия этган. Х.Девонов шу шарофатли воқеа муносабат билан 1936 йилнинг баҳор ойларида ўзининг фаолиятига доир ҳужжат ва маълумотномаларни, шунингдек, айрим  замондошларининг хотира-гувоҳномаларини тўплаб, июнь ойида Ўзбекстон Халқ Комиссарлари Совети раиси Файзулла Хўжаевга ариза билан мурожаат этган. Юқорида тилга олинган ва айрим лавҳалари келтирилган Х.Девоновнинг таржимаи ҳоли ва бошқа ҳужжатлар ана шу “дело”да ҳозир ҳам сақланиб келади..

Мазкур “дело”дан ўрин олган ҳужжатлардан бири Ёш хиваликлар ҳаракатининг фаолларидан бири Полвон ҳожи томонидан имзоланган қуйидаги маълумотномадир:



“СПРАВКА



Берилди ушбу справка ўртоқ Худойберган Девоновга.

Ушбу ўртоқ Ёш хивалиларнинг махфий инқилобчилар тўдасида  бўлиб, 1914 йилдан бошлаб махфий инқилобга хизмат қилиб келди. 1917 йилда Исфандиёр хондан ҳуррият олиб, Мажлис ташкил қил(ин)ганда Мажлисга ҳақиқий аъзо бўлиб сайланди.  1920 йилда Хоразмда 1-қурултой томонидан госконтрол бўлиб сайланди. Ушбу йилда манатни давир1да мудир бўлиб ишлаб келди.

1921 йил хорижий нозари2 бўлиб сайланди, ушбу йилда молия нозари бўлиб (ҳам) сайланди. 1923 йилда Масковга виставка вакили бўлиб сайланиб келди. 1924 йили Масковдан қайтиб келиб, техникум ........3сига фотограф(ия) муаллими бўлиб сайланиб хизмат қилди. Ушбу йилларда маориф ҳузурида фотограф(ия) очиб, ишлаб турмоқдадир.



Собиқ Ёш хивалиларнинг инқилоб

қўмитасинда ҳукумат пенсиёрини                                (Полвон ҳожи).”4.



Агар Ёш хиваликлар ҳаракатининг раҳбарларидан бири Полвон ҳожи Х.Девоновнинг “махфий инқилоб”га хизмат қила бошлаган вақтини 1914 йил деб қайд этган бўлса, унинг, яъни Х.Девоновнинг ўзи “инқилобий ишлар”га 1915 йилдан кейин аралашганини айтган. Шу маълумот Бобожон Ёқубовнинг “справка” тарзида ёзилган гувоҳномасида ҳам қарийб айнан такрорланган ва қуйидагича тафсилот билан бойитилган.

“Ушбу справка бериладир биродар Худойберган Девоновга шунинг учунким, 1916 йилда Хивада бир неча йиллардан буён эзилиб келаётган камбағал халқни  золим мустабид хонлар зулмидан  қутқармоқ учун қилган бизларни махфий мажлисларимизга 1-ҳақиқий аъзо бўлиб, шул жамиятимиз аксари вақтда ушбу Девоновнинг жойида бўлур эди. Шунинг билан бирликда бизларнинг бир неча биродарларимиз хон тарафидан ўлдирилиб, бир нечаларини(нг) Тошкентга кетувимизга қадар мажлиси махфусанга аъзо бўлиб ишлашиб турди. Сўнгра бизлар Тошкентга қочиб бориб, (Х.Девонов) инқилоб қўмитаси ташкил қилиб ишлаб турган вақтда ҳам Хивада махфий ишлаб, бизларга Хива аҳволини билдириб турди. Тўрткўлда  инқилоб (қўмитасининг) шўъбаси очилган вақтларда ҳам Хивада ишлаб, бизларни Тўрткўл шўъбамизга махфий хат юбориб ва ҳам хат олиб турди. Инқилоб Хивада барпо бўлганидан буён ишлаб келмакдадир”.

Мазкур “дело” тайёрланган вақтда Бобожон Ёқубовнинг кўзи ожиз бўлиб қолганлиги сабабли “справка” унинг оғзидан шаҳар советининг котибаси томонидан ёзиб олинган..

Ҳам Х.Девоновнинг, ҳам замондошларининг мазкур маълумотлари шундан далолат берадики, у Ёш хиваликлар ҳаракати вужудга келгандан кейин тахминан 1915-1916 йиллардан бошлаб шу ҳаракатда иштирок эта бошлаган  Х.Девонов Ёш хиваликларга руҳан яқин бўлганлиги туфайли Асфандиёрхон уни ўзидан четлаштириб, саройга бошқа фотографни жалб этган ва, ўз навбатида,  хоннинг  маиший бузуқлиги ва золимлигини кўрган Х.Девонов ҳам ундан узоқлашиб, Ёш хивалиликлар сафида ўзига маслакдош кишиларни топган бўлиши эҳтимолдан холи эмас..

Хуллас, тарихга “Хоразм инқилоби” атамаси билан кирган воқеа Ёш хиваликлар томонидан (большевиклар ёрдамида) амалга оширилгани сабабли улар халқ вакилларининг 1-Умумхоразм қурултойида  Хоразм Халқ Шўро Республикаси тузилганини эълон қиладилар ва нозирлик “портфел”ларидан бирини  хонга қарши “инқилобий ҳаракатлар”да иштирок этган Худойберган Девоновга берадилар. У янги тузилган ҳукуматда Давлат назорати нозири ва қимматли қоғозлар корхонаси раҳбари лавозимларида хизмат қила бошлайди.

Эркин Мадраҳимовнинг ёзишича, Худойберган Девонов нозирликни ҳам, қоғоз корхонасига раҳбарлик қилишни ҳам  дастлабки кунлардан бошлаб бинойидек эплаб кетади. Муассаса, ташкилот ва корхоналар иши устидан илк кунларданоқ  қатъий давлат назорати ўрнатади. Х.Девонов раҳбарлик қилган қоғоз корхонаси эса ҳуррият туфайли воҳада чиқа бошлаган “Инқилоб қуёши”, “Хоразм хабарлари”, “Роста”, “Ишчи товуши”, “Известия” (РСФСРнинг Фавқулодда ваколатхонаси нашри), “Последние вести” сингари газеталарни, “Қизил Хоразм”, “Қопқон”, “Ҳунармандлар чўкичи” (болғаси) сингари журналларни қоғоз билан ўз вақтида таъминлаб туради.

“Худойберган, - деб ёзади у, - нозирлик ва қоғоз корхонасидаги юмушларни эринмай, кўнгилдагидек саранжом-саришта қиларди-ю, шаҳарнинг бирон ерида – қайси бир корхона ё муассасада, ташкилот ва нозирликда бирон-бир йиғилишми, анжуманми ўтказилгудай бўлса, Полвон билан бирга аппаратларни қўлтиқлашганча  ўша ёққа фаэтон  суриб қолишарди”1.

Шундай қилиб, Х.Девонов хонлик тузуми ағдарилгандан сўнг Хоразм воҳасида янги ижтимоий тузум барпо этилган кундан бошлаб, ҳам ҳукумат аъзоси, ҳам фотограф ва кинооператор сифатида қизғин фаолият олиб борди. Давр унинг олдига янги-янги вазифалар қўйди ва у давр даъватларига “лаббай” деб жавоб беришга одатланди.

“1920 йилда тузилган вақтли ҳукумат, - деб ёзади у таржимаи ҳолида, -  мени  ташвиқот-тарғибот шўъбасига тайинлади. Шу вазифада ишладим.  Хивада етим болалар мактаби очиш ва уларга иона тўплаш иши менга топширилди. 30 мартабалаб кино томошалари ташкил қилиб, ўзим ва ўғлим билан бирликда бу томошалардан тушган пулларни етимлар фойдасига харжладим.

1921 йил бошида мени қоғоз пул босатурган корхонага тайинладилар.

1922 йилда хорижий ишлар комиссари бўлиб, аксилинқилобчи Ота Махсум ҳукумат тепасидан туширилгандан кейин молия комиссарлигига тайинландим. 23-йил Масковда очилган Қишлоқ хўжалик виставкасига Хоразм бўлимини уюштириш учун юборилдим....”1

Бу сўнгги воқеа 1922 йилнинг июль ойида рўй берди. Халқ вакилларининг шу йил ёз ойида бўлиб ўтган III қурултойида Х.Девонов молия нозири этиб тайинланди. Бу биз учун кутилмаган қарордан шундай хулосага келиш мумкинки, Х.Девоновнинг давлат назорати нозири, ташвиқот ва тарғибот шўъбаси раиси сифатида, етим болалар мактабини ташкил этиш ва уни моддий таъминлаш соҳасида олиб борган ишлари ҳукумат раҳбарларига ҳам, эл-юртга ҳам манзур бўлган.

Шубҳасиз, ёш Хоразм республикаси учун мураккаб бир даврда ота-онасиз қолган етим болалар учун ўқув юртини ташкил этиш, уни асбоб-анжом, ўтин-кўмир, болаларни эса кийим-кечак ва озиқ-овқат билан таъминлаш осон бўлмаган. Х.Девонов аҳолидан пул йиғиш йўли билан эмас, балки тадбиркорликнинг ажойиб намунасини кўрсатиб, ўғли билан бирга ҳужжатли ва бадиий фильмларни намойиш этган ҳамда шундай киносеанслардан тушган маблағ ҳисобига етим болалар учун мактаб ташкил қилган. Ўз меҳнати билан халол пул топиб, эл-юртнинг оғир кунига яраган кишининг молия нозири этиб тайинланиши шунинг учун ҳам тасодифий ҳол эмас эди.

Замондошларнинг гувоҳлик беришларича, Х.Девонов молия нозири лавозимида хизмат қила бошлаган дастлабки кунларда  Хоразмда танга пулларни чиқариш масаласини ўртага ташлайди. Марқазий Ижроия Қўмитанинг янги раиси Янгибой Муродов ҳали бирор шўро республикасида танга пуллар чиқарилмаганини айтиб, бу таклифни рад этмоқчи бўлганида, у ўз таклифининг тўғрилигини асослаб, бундай дейди:

-    Тўғри айтасиз, бошқа шўро республикаларида ҳали танга пуллар чиқарилмаган. Аммо агар мамлакат бой бўлмоқчи бўлса, танга пуллар ҳам  чиқариб, ўзини ҳам, халқни ҳам ҳар бир тийинни қадрлашга ўргатиши лозим. Тежалган 1 тийин 1 сўмни, тежалган 1 сўм эса 10 сўмни олиб  келади.  Агар биз биринчи бўлиб танга пулни чиқара бошласак, бошқа республикалар ҳам бизга эргашишга мажбур бўлишади. Биз, Худо хоҳласа, тарихда бу хайрли ишнинг ташаббускори бўлиб қоламиз.

Шу баҳсдан кейин кўп ўтмай, Хоразм республикасининг мато ва қоғозга босилган пуллари билан бирга “ХХСР” – “ХНСР” тамғаси босилган танга-чақа пуллари ҳам зарб этила бошлади.

20-йилларнинг бошларида Хоразм республикасининг раҳбар лавозимларига сайланган аксар кишилар ёмғирдан қутулиб, қорга тутилаётганиларини жуда яхши билишган. Шунинг учун улар қўшни Афғонистон, Бухоро ва бошқа давлатлар билан мустаҳкам алоқа ўрнатиш,  большевикларнинг доимий тазйиқларига чап бериш, миллий-маданий бойликларнинг ташиб кетилишига йўл қўймаслик чораларини ахтардилар. Уларнинг бундай хатти-ҳаракатлари Москванинг Хоразмдаги вакиллари томонидан аксилинқилобчилик сифатида баҳоланиб, кўплаб раҳбарлар “Хоразм халқининг душманлари” деган айб билан қамоққа олинди.

Ўлкада шундай нохуш вазият ҳукмронлик қилаётганига қарамай, ёш шўро давлати 5 йил ичида эришган ютуқларини жаҳон афкор оммасига кўз-кўз қилиш мақсадида Москвада Бутуниттифоқ қишлоқ хўжалик ютуқлари кўргазмасини ташкил этишга қарор қилади. Хоразмга мазкур кўргазмада сўнгги 3 йил ичида эришган ютуқларини намойиш қилиш имконияти берилган эди. Шу муносабат билан Х.Девонов хизмат вазифасидан озод этилмаган ҳолда кўргазмага тайёргарлик ишларини олиб борувчи Хоразм қўмитасига дастлаб аъзо, кейин эса раис ўринбосари этиб тайинланади.  У мазкур вазифада хизмат қилар экан, жаҳон илм-фани ва маданияти тараққиётига катта ҳисса қўшган Хоразмнинг Қишлоқ хўжалик кўргазмаси павильонларида ҳам муносиб иштирок этишини таъминлашга уринди. Кўргазма очилиши арафасида Москвага етиб келган хоразмлик санъаткорлар ўзларининг жўшқин рақс ва ашулалари билан зиёратчиларнинг кўҳна мамлакатнинг нафақат қишлоқ хўжалиги, балки маданияти ҳақидаги тасаввурларининг ҳам бой ва гўзал бўлишига катта ҳисса қўшдилар. Х.Девонов кўргазманинг муваффақиятли ўтишидаги самарали хизматлари учун Хоразм республиканинг “Меҳнат” ордени билан тақдирланди.

Эндигина 5 йиллиги нишонланаётган шўро давлати раҳбарлари маккорлик мактабини ўтган, унча-мунча кўзбўямачиларни доғда қолдирувчи кимсалар эди. Улар “ташаббус”и ва кўрсатмаси билан Туркистон Марказий Ижроия Қўмитасининг 1924 йил 16 сентябрда бўлиб ўтган сессияси чегараланиш тўғрисида қарор қабул қилади. Шу қарорга мувофиқ “ўзбек халқига Туркистон Автоном Совет Ресрпубликаси таркибидан чиқиш ва мустақил Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасини тузиш ҳуқуқи” берилади. Ўша йилнинг 30 сентябрида Советларнинг Y Умумбухоро қурултойи бўлиб ўтади. Қурултойда Файзулла Хўжаевнинг “Ўрта Осиёнинг миллий белги бўйича чегараланиши тўғрисида”ги маърузаси юзасидан қарор қабул қилинган. Мазкур  қарорга бундай модда ҳам киритилган эди: “I....г) аввалги буюк ўзбек маданиятини тиклаш мақсадида Туркистон Бухоро ва Хоразмнинг ўзбек аҳолиси таркибидан Буюк Ўзбекистон Совет Социалистик Республикаси ташкил этилсин, бу вилоятда яшовчи тожиклардан Тожикистон автоном вилояти ташкил этилсин”. Мазкур қарор Туркистон ҳудудларидан четда тайёрланганлиги сабабли унинг Y моддасида маҳаллий халқнинг “хоҳиш”ини “ифодаловчи” яна бундай сўзлар ёзилган эди: “Ўзбекистон ва Туркманистон республикаларининг Совет Социалистик Республикалар Иттифоқи таркибига кириши зарур, деб ҳисоблансин”.

1925 йил 13 февралда Бухоро шаҳрида ЎзССР Советларининг I қурултойи очилади ва қурултой 17 февралда “Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг ташкил топиши тўғрисидаги декларация”ни қабул қилади. 1925 йил 13 майда ССР Иттифоқи Советларининг III қурултойи Туркманистон ва Ўзбекистон республикалари “халқларининг эркин хоҳиши”ни инобатга олиб, бу республикаларни СССР таркибига киритади.

Х.Девонов Хоразм республикаси 1924 йилда Ўзбекистон Республикаси таркибига киритилгунга қадар  молия нозири бўлиб, сўнгра 1926 йилга қадар Хоразм округи молия бўлими бошлиғи бўлиб эл-юрт манфаати йўлида халол хизмат қилади.

Ижодий фаолият майдонлари

Хоразмнинг Ўзбекистон таркибига қўшилиши Худойберган Девоновнинг ҳаёти ва ижодий фаолиятида янги даврни бошлаб берди. Ҳар бир ижодкор давлат ва жамоат арбоби сифатида қандай фидойилик билан ишлаб, эл-юрт эътиборини қозонган бўлмасин, у асосан ижод оламидаги хизматлари билан тарихда қолади. Алишер Навоий вазир сифатида  Хуросоннинг ХY асрдаги ижтимоий, иқтисодий ва маданий ҳаётида қанчалик улкан ишларни амалга оширган бўлмасин, у давлат арбоби сифатида эмас, балки буюк шоир ва мутафаккир сифатида эъзозланиб келади. Биз, авлодлар, учун Байроннинг грек халқининг миллий озодлик учун олиб борган курашидаги иштироки эмас, балки жаҳон шеъриятининг завол билмас дурдоналарини яратганлиги муҳим. Рус халқи Грибоедовни “мухтор вазир” сифатида жабру жафо чекканини эмас, балки “Ақллилик балоси” трагедиясини ёзиб қолдирганини ёддан чиқармайди...

Аммо ҳамма гап шундаки, аксар ижодкорлар камтарин инсонлар қавмига мансуб бўлганлари туфайли ўзларини баланд тутмайдилар ва ҳаттоки атоқли шоир, ё артист, ёки рассом эканликларини пеш қилиб яшамайдилар.

Ким билади, балки Хоразм республика сифатида яшашда давом этганида Х.Девоновнинг давлат арбоби сифатидаги фаолияти давом этган бўлармиди... Аммо шу нарса муҳимки, у молия нозири “портфел”ини топширганидан сўнг давлат идораларида хизмат қилишдан кўра ўз ҳунарини ёшларга ўргатишни афзал билиб, таълим ва тарбия техникумида  ўқувчиларга фото муаллими сифатида дарс бера бошлади. Шу билан бирга бошқа мактабларнинг ўқувчилари ҳам ундан фотография сирларини ўргандилар. Унинг ташаббуси билан, бошқа вилоятлардан фарқли ўлароқ, Хоразм мактабларида фотография фан сифатида ўқитила ва ўргатила бошлади. Шунинг натижаси ўлароқ шу йилларда Хоразмда истеъдодли ёш фотографлар авлоди етишиб чиқди.

ХХ аср бошларида Хоразм хонларининг Россия шаҳарларига қилган сафарлари вақтида Х.Девонов шу тарихий воқеани фақат фотограф сифатидагина эмас, балки кинооператор сифатида ҳам кинотасмаларга муҳрлаган эди. У кейинчалик Хивадаги меъморий ёдгорликларни, Хоразмда нишонланган миллий  байрам ва сайил кунларини, “Хоразм инқилоби” сингари тарихий воқеаларни ҳам суратга олди. Аммо Хоразм Халқ Республикасининг мажбурий равишда шўро республикаларидан бирига айланиши, собиқ Ёш хиваликларнинг ҳукумат таркибидан чиқарилиб, қамоққа олиниши ёки таъқиб қилиниши ундаги “инқилобий-романтик” кайфиятнинг сўнишига олиб келди. У шу йилларда кинооператорлик касби  билан шуғулланишга ўзида моддий ва маънавий куч топа олмади. Х.Девонов энди фотография муаллими сифатидагина турмуш кечира бошлади. Лекин...

Лекин  ака-ука Люмьерлар томонидан 1895 йил 28 декабрда Парижда намойиш этилган “жонли картиналар” - синематограф йил сайин эмас, балки кун сайин ўсиб, вояга етиб бормоқда эди. Шу воқеадан кейин кўп ўтмай, қисқа ҳажмли “манзарали фильмлар” суратга олина бошлади. Ҳужжатли кинематографнинг бу дастлабки кўринишларидан бири 1907 йилда Россияга ҳам кириб келди. Х.Девонов  шу йили Россиядан олиб келган “Pathe Freres” кинокамераси билан ҳам дастлабки қисқа ҳажмли ўзбек репортаж-фильмларини, манзарали  фильмларни  суратга олди. Бу, ўзбек маданияти тарихида техник тараққиётга асосланган янги санъатнинг туғилиши эди.

Санъат шундай ғаройиб соҳаки, уни кашф этган ёки Х.Девонов сингари янги миллий заминга олиб кирган кишининг ҳаёти кейинчалик қандай кечмасин, ривожланишда давом этаверади. Х.Девонов “инқилобий-ижтимоий ишлар” билан банд бўлган йилларда синематограф ўсишда давом этди

Туркистонда биринчи кино “асар”и 1897 йилда намойиш қилинган. Бундай кино намойишлари асосан ўлканинг йирик шаҳарларида четдан келган тадбиркорлар томонидан амалга оширилган. Шундай кино намойишлари ХХ асрнинг дастлабки йилларида Тошкентнинг Эски шаҳарида ҳам ташкил этилиб, янги санъат тури секин-аста мусулмон аҳоли ҳаётига кириб кела бошлайди.

Кино санъатининг шаклланиш жараёнида унинг кинотрюклар билан томошабинлар оғзини ланг очириб қўювчи, уларга хордиқ ва фароғат бағишловчи санъат туригина эмас, балки муҳим маданий-маърифий ва ғоявий тарбия воситаси эканлиги ҳам равшан бўлади. Большевиклар 1924 йилга қадар нафақат йирик шаҳарлар, балки олис қишлоқларда ҳам фильмларни бепул намойиш этиб, ўз ғояларини тарғиб қилишга катта эътибор бердилар. 1919 йилнинг ўрталарида улар ташаббуси билан Туркстон Маориф халқ комиссарлиги қошида махсус Кинофотобўлим ташкил этилади. 1923 йили эса мазкур бўлим заминида Туркистон давлат киноси (Туркгоскино) ташкилоти тузилади. Бу ташкилот РСФСР Давлат киносининг республика бўлими бўлиб, унга қарашли кинотеатрларда илмий-оммабоп ва тарғибот-ташвиқот йўналишидаги ҳужжатли фильмлар билан бирга бадиий фильмлар ҳам намойиш этилади. Шу йилларда РСФСР Давлат киносининг йўлланмаси билан Туркистонга рус кинематографчилари тез-тез ташриф буюриб, қайта-қайта айтганимиздек, қадимий шаҳарлар ва улардаги тарихий-меъморий обидаларни суратга оладилар. Чунончи, 1925 йилда Амир Темур салтанати пойтахтига келган режиссёр К.Гаврюшкин ва оператор О.Скачко иштирокида қисқа муддатда “Самарқанд бўйлаб” фильми  яратилади ва экранга чиқарилади.

Биринчи ўзбек фотографи ва кинооператорининг бу муҳим воқеалардан бехабар бўлганига ишонмайсан, киши. Бизнингча, у фотография ва кинематография оламларида рўй бераётган ҳар бир янгиликни, бинобарин,  Тошкентда ўз фаолиятини бошлаган Туркистон Давлат киноси (1925 йилдан Ўзбек Давлат киноси) нинг ҳар бир қадамини ҳам  диққвт-эътибор билан кузатиб турган.

Хоразм шўро республикаси  Ўзбекистон республикаси таркибига округ мақомида қўшилганидан сўнг, 1925 йил июнь ойида Ўзбек Давлат киносининг Хоразм округ бўлими ташкил этилади. Бу ҳол Худойберган Девонов қалбидаги кинога муҳаббат гулларининг қайта  чаман бўлиб очилишига сабаб бўлди. У Ўзбек Давлат киноси билан мустаҳкам алоқа ўрнатиш билан бирга 1926 йилдан бошлаб “Совкино” – Бутуниттифоқ фотокинематография ташкилоти билан ҳам ҳамкорлик қилди, Москвада чиқиб турган “Союзкиножурнал” учун Ўзбекистон ҳаётидан олинган кинолавҳаларни тез-тез юбориб турди..

“Ўзбек давлат киноси”нинг фото-кино корхонаси ва унинг Хоразм бўлими ўша йилларда Тошкент шаҳрининг Абдулла Тўқай кўчасидаги 3-уйда (ҳозир Ўзбекистон кўчасидан Вазирлар Маҳкамасига кираверишдаги хиёбоннинг сўл тарафида) жойлашган эди. Ушбу бўлим вакили Чимиков томонидан 1928 йил 15 майда берилган қуйидаги шаҳодатнома Х.Девоновнинг тахминан шу йиллардан бошлаб Ўзбек Давлат киноси буюртмаси билан ҳужжатли фильмлар ва кинолавҳалар олганидан дарак беради:



“ШАҲОДАТНОМА



Ушбунинг кўрсатувчи ўртоқ Худойберган Девонов ҳақиқатдан Ўзбек Госкинонинг Хоразм шўъбасида осор атиқалар ва Хоразм округида  ҳар хил манзараларни картинага олувчи фоторассом -  “оператор” вазифасида турадир.

Шаҳодатнома муҳр ва имзолар билан тасдиқ этиладир.



Хоразмдаги вакили                                                                       (Чимиков)

Иш бошқарувчи                                                                            ( имзо)

Аслига тўғри                                                                                (имзо).  ”



Агар биз Чимиковнинг 1926 йил 7 декабрдан бошлаб Х.Девоновга йўллаган хатларига назар ташласак, кинооператорнинг шу йилларда  Ўзбек Давлат киноси учун Хоразмда бўлиб ўтган касаба союз ташкилоти қурултойининг иш жараёнини, Халқаро ёшлар куни ва 1-май байрамининг нишонлашини, Хива шаҳрининг умумий кўринишларини, далани шудгорлаш ва суғориш ишларини, кустарь усулда пилла ишлаб чиқариш-у, кустар тегирмонлар иши ва бошқа нарсаларни суратга олганидан хабар топамиз. Чимиков ва ундан кейин “Хоразм вакили” лавозимига тайинланган А.Н. Ольгин Х.Девоновга қайси сюжет учун неча метр плёнкани сарф этиш мумкинлигигача белгилаб берганлар.

Х.Девонов 20-йиллар охири – 30-йиллар аввалида нафақат Ўзбек давлат киноси, балки “Союзкиножурнал”нинг ижодий буюртмаси билан ҳам Хоразм ҳаётига оид бир қатор сюжетларни суратга олди. Киножурнал раҳбарияти томонидан 1929 йил 16 октябрда берилган 260-рақамли гувоҳномадан маълум бўлишича, Х.Девонов 1930 йилнинг 1 октябрига қадар журнал топшириғи бўйича ҳам, шунингдек, унга берилган йўриқнома асосида ҳам суратга олиши мумкин эди. Х.Девонов шу имкониятлардан фойдалиниб, “Союзкиножурнал” учун 1929 йилнинг ўзида “Ишчи аёллар”, “Шўркўл”, “Кўза”, “Чиғир”, “Тузкон”, “Дегиш офати”, “Хоразм далаларида”, “Пахта карвони” сингари ҳужжатли фильм ва сюжетларни суратга олиб юборди.

Шундай ҳужжатли кино намуналаридан бири “Шўркўл” фильми Хоразмдаги шифобахш суви билан машҳур бўлган масканга бағишланган. Бу ҳужжатли фильм Хоразм воҳасининг турли жойларидан шифоталаб кишиларнинг пиёда ёки араваларда келишлари тасвири билан бошланган. Табиат яратган шу ажойиб масканга хаста бўлиб келган юзлаб кишиларнинг шу ерда даво топиб, уйларига сиҳат-саломатликларини тиклаб кетишлари тасвирланган фильм томошабинларда катта қизиқиш уйғотди. Х.Девонов шу фильми билан нафақат муҳим ҳаётий материални танлаш, балки шу материални томошабинга юксак бадиий шаклда етказиш санъатини ҳам э\галлаганини намойиш этди. “Бу фильмда, - деб ёзган эди “Ўзбекистон маданияти”  газетаси, - Х.Девоновнинг кинооператорлик санъатини тўла-тўкис ўзлаштириб олганлиги яққол сезилиб турибди. Мана шу жажжи фильм Х.Девоновнинг маҳорати ошиб бораётганлигини, у мураккаб техник воситалардан, масалан, панорамали съёмкани, йирик планлдан фойдаланишни, шунингдек, ҳаракатда бўлган ишларни суратга олишни ўргана бошлаганидан дарак беради”1.

Собиқ иттифоқнинг барча кинотеатрларида бадиий фильмлардан аввал намойиш этилган шундай ҳужжатли фильм ва сюжетлар ўша йиллардаги Хоразмнинг ижтимоий, иқтисодий, маданий ва маиший ҳаёти тўғрисида муайян тасаввур берган. Ҳатто “Союзкиножурнал” раҳбарларидан Х.Девоновга келган хатдан маълум бўлишича, унинг “Ишчи аёллар” ва “Шўркўл” фильмлари москвалик кинотанқидчилар томонидан юқори баҳоланган.

Афсуски, “Союзкиножурнал” буюртмаси билан суратга олинган Х.Девоновнинг бу фильм ва сюжетлари Москванинг Красногорск шаҳарчасидаги  киноархивда сақланаётганлиги сабабли уларни республика кинотеатрлари ва телевидениеси экранларида кўриш имкониятига эга эмасмиз. Шунинг учун бу асарлар ҳақида таҳлилий фикрларни баён қилишни истиқлол йилларида туғилаётган киношуносларга қолдирамиз. Аммо бизга шу нарса маълумки, мазкур архивда 1926-1938 йилларда олинган Ўзбекистон ҳаётига оид талайгина сюжетлар мавжуд. Масалан, шундай сюжетлардан бири ҳақида марҳум киношунос олим Борий Ҳасанов бундай маълумот берган эди: “Союзкиножурнал”нинг 1929 йил 30 (218)-сонида ҳам республика ҳаётидан олинган сюжетни учратиш мумкин. (Буни ҳам Х.Девонов юборган бўлса ажабмас.) Бу сюжетда агрономлар ва деҳқонларнинг табиий офатга қарши кескин курашлари тасвирланади, кураш йўллари ва усуллари баён этилади”1.

Ҳ.Акбаров ва Б.Ҳасанов сингари киношунос олимлардан ташқари, Х.Девоновнинг жияни Абдулла Юсупов ҳам тоғасининг ижодий меросини тўплаш ва ўрганиш бўйича муҳим ишларни олиб борган. У бундан бир неча йил илгари Красногорск шаҳридаги Марказий давлат кино-фото-фономатериаллар архивида  ишлаб, Хоразм ҳаётига оид, бинобарин, Х.Девоновнинг муаллифлиги тахмин қилинган кинолавҳаларни қунт билан ўрганган. Чунончи, у мазкур архивда 1936 йилда суратга олинган  “Москва – Қорақум – Москва” ҳужжатли фильмини кўрган. Бу фильмда Москвадан Қорақум орқали Хоразмга етиб келган бир экспедиция тарихи тасвир этилган бўлиб, унда, Абдулла Юсуповнинг айтишига қараганда, Х.Девонов томонидан суратга олинган кадрлар ҳам бўлган. Афсуски, биз бу фикрнинг тўғрилигини тасдиқлаш ёки нотўғрилигини асослаш имкониятига эга эмасмиз. Ҳар ҳолда шу нарса аёнки, Х.Девонов ижодий меросига оид фотосурат ва кинотасмаларни келажакда Москва ва бошқа шаҳарлардаги архивлардан топиш истиқболи йўқ эмас.

Шу нарса қувонарлики, зикр этилган даврда Х Девоновнинг  ёлғиз ўзигина эмас, балки шогирдлари ҳам қатор ҳужжатли фильм ва  кинолавҳаларни суратга олишган. Улар ижодига мансуб “Бўз тўқиш”, “Қизил Армия”, “Хивада халқ шодиёналари”, “Сув йўлларини тозалаш”, “Пахта терими”, “Биринчи трактор”, “Хоразм пионерлари”, “Қурбон Берегин”, “Шаҳзода” каби фильмларнинг номланишиданоқ мавзунинг танланиши ва суратга олинишида устознинг уларга бадиий раҳбар сифатида ёрдам бергани сезилиб туради.

Ижодий фаолиятини фотограф сифатида бошлаган  Х.Девоновнинг мамлакат ва халқ  ҳаётида рўй бераётган муҳим ўзгаришларга бефарқ қараб туриши, уларни фотосурат сифатида муҳрлаб қоллирмаслиги амри маҳол эди. У айни пайтда “Узбекистанская правда” (ҳозирги “Правда Востока”), “Қизил Ўзбекистон” (ҳозирги “Ўзбекистон овози”) ва “Инқилоб қуёши” сингари нашрларнинг фотомухбири сифатида ҳам жонбозлик кўрсатди. Агар биз мазкур газеталарнинг 20-йиллар охири – 30-йиллар аввалидаги сонларини варақлаш имкониятига эга бўлсак, унинг шу йилларда мамлакатимизнинг қарийб барча шаҳар ва қишлоқларига, барча қурилишларга бориб, “янги ҳаёт”ни барпо этиш орзуси билан яшаган халқ ҳаётининнг фотойилномасини яратганига ишонч ҳосил қиламиз

“Ўзбек фотографияси. 125 йил” фотоальбомининг 1-жилдини (Тошкент, 2005) варақлаган киши Х.Девоновнинг “Дала ишлари”, “Дорвозлар”, “Қўш дарвоза”, “Миноранинг қайтиши”, “Кўзалар”, “Халқ чолғу асбоблари ансамбли”, “Хоразмлик аёл”, “Хоразмлик овчи” сингари сурат ва этюдлари билан  танишади. Х.Девонов бу суратларда умумий режадан ҳам, йирик режадан ҳам катта маҳорат билан фойдаланган, йирик режадаги асарларида қаҳрамоннинг ҳам ижтимоий қиёфасини, ҳам руҳий оламини очишга, умумий режадаги асарларда эса халқнинг қаҳрамонона меҳнати ва санъатини кўрсатишга интилган санъаткор сифатида гавдаланади. У фототехника ҳали етарли даражада ривожланмаган даврда умумхалқ қурилишлари ва сайилларни шундай суратга олган ва шундай фотоэтюдлар яратганки, муаллифнинг нур ва соядан асосий бўёқ сифатида юксак маҳорат билан фойдаланганлиги аён бўлиб туради.

“ЖаннатМакон” журналининг Комил Нуржонов мақоласи эълон қилинган 2008 йил 10-сонида Х.Девоновнинг бир қанча фотосуратлари илк  бор журналхонлар эътиборига ҳавола қилинган. Бу суратлар орасида  “Х.Девонов Ёш хиваликлар даврасида”, “Ёғ сотувчилар”, “Суратхонада расмга тушиш пайти”, “Хива аэродроми”,”Муҳаммад Раҳимхон II”, “Эркак портрети” сингари суратлар мавжуд бўлиб, уларда муаллифнинг нафақат фотообъективдан юксак бадиий мақсад йўлида фойдаланиш маҳорати, балки тарихий даврни ўзига хос бетакрор колорити билан ифодалаш санъати ҳам балқиб кўринади

“Х.Девонов фотосуратларини томоша қилар экансиз, - деб ёзади Ўзбекистон Бадиий академияси раиси Турсунали Қўзиев, - бу ажойиб рассомга хос бўлган бадиий тафаккурнинг  тарихийлигига ҳайрон қоласиз. У келажак авлод олдидаги масъулиятини, халқ ва замонасининг вакили сифатидаги.. вазифасини чуқур англаб етган эди. Сурат тушириш учун сюжет танлар экан, у объективни абадий қадриятлар муҳрини ўзида яққол мужассам этган сюжетларга – миноралар, масжидлар, тарихий обидаларга йўналтиради. Инсонларни суратга туширар экан, у этнографик ёндашишни бадиий ёндашиш билан мувофиқлаштиришга интилади – ҳар бир персонаж у ёки бу турни ифодалайди, ўзини қайтарилмас шахс сифатида намойиш этади”1.

Хоразм вилоятида раҳбарлик лавозимини эгаллаган кишиларнинг ташаббуси билан, юқорида айтиб ўтганимиздек, Урганчдаги мактаб ва техникумларга фотография “фан”и киритилган ва бу “фан”ни ўтиш Х.Девоновга топширилган эди. Х.Девонов умрининг сўнгги кунларига қадар ўз зиммасига топширилган шу вазифани шараф билан бажариб, ўндан зиёд  малакали фотографларнинг етишиб чиқишига қалб қўрини бағишлади. “Ер юзи” журнали 1926 йилдаги сонларидан бирида эълон қилинган “Ўзбек фотографчиси” деган мақолада у тарбиялаб етиштираётган шогирдлар тўғрисида бундай самимий сўзларни ёзган эди: “Девонов ёш ҳаваскорларни етиштириш борасида ҳам кўп иш қилди. Хивалик ёш йигитни шогирдликка олиб, уни яхши фотографчи қилиб етиштирди, шунингдек, яна бир йигитни ҳам фотографчиликка ўргатди. Бу йигит ҳам моҳир фотограф бўлиб етишди. Девонов 1924 йилда  Хивадаги таълим-тарбия тезникумида фото бўлимини очди. Бунда ўз аппарати, ўз билими билан 13 болани фотографчилик ишига ўргатди”1.

1932 йилда Хива район халқ маориф бўлими мудири Ризаев имзолаган шаҳодатномада қайд қилинишича, Худойберган Девонов ўзининг 32 йиллик хизмати мобайнида чинакам фото-кино ходими деган унвонга муносиб кишиларни етиштириб берган. “Девонов, - деб ёзилган унда, - Хоразмда энг катта аҳамиятга эга фото-кино илмини ривожлантириш, айниқса, бу майдонда турли монеликларга қарамасдан, олдимизда турган  экин маъракаларида, тарихий, инқилобий воқеаларда кучи етганча ташаббус кўрсатди ва кўрсатмакда”. Яна шу ҳужжатдан маълум бўлишича, у шу йилларда Хива район фото бўлими  мудири бўлиб ҳам ишлаган.

1936 йил 25 июль куни республика Халқ Комиссарлари Совети раиси Файзулла Хўжаев Худойберган Девоновга 500 сўм миқдорида шахсий нафақа белгилаш ҳақидаги қарорга имзо чекади.

Хоразм округ Ижроия Қўмитаси Х.Девоновга нафақа белгилиш масаласида руспублика ҳукумати раҳбарига мурожаат этгунига қадар қанчадан-қанча маълумотнома ва шаҳодатномалар тўпламаган. Шундай маълумотномаларнинг энг мўътабари, бизнингча, округ маориф бўлими мудири Раҳмонов томонидан имзоланган ва Хоразм округи Ижроия Қўмитаси ҳайъатига юборилган хатдир. Хат муаллифи Х.Девоновнинг Хоразм округи меҳнаткашлари олдидаги катта хизматларини алоҳида қайд этиб, жумладан, бундай ёзган эди:

“Худойберган Девонов ўзининг 35 йиллик фото ишлари соҳасида ҳормай-толмай ишлаш билан (бирга) Хоразм оазисида санойи нафиса ишини(нг) бошланиши ва бу ишга негиз солиш билан санойи нафиса тарихида (Хоразмда) биринчи ўринни олишга ҳақлидир. Нафис санъатнинг ўсишига энг қаттиқ душман бўлган диний хурофотларнинг энг куч олган ҳужум ва танбеҳларга қарамай, ишини  тараққий қилдира бериши, бунинг натижасида Хоразм тарихи учун энг қимматли расмлар олиниб, тарих учун жуда кўп материаллар йиғнаб бериши жиҳатидан (қараганда) Девоновнинг тарих фани соҳасида ҳам катта хизматлари бор. Девонов хонлар даврида эски урф-одат, турмуш, қишлоқ хўжалиги, Хоразмнинг  инқилоб тарихи, инқилобдан сўнгги ўсишларига доир... кўп қимматли материаллар берди ва бермакда”.

Бу сўзларда Х.Девоновнинг нафақат Хоразм, балки умумўзбек маданияти тараққиётига қўшган ҳиссаси ҳам тўғри талқин қилинган.

Озодликнинг сўнгги  кунлари

Меҳнат ва машаққат оғушида ўтган умрининг сўнгги йилларида  Худойберган Девоновга давлат миқёсидаги нафақанинг тайинланиши унинг – ўзбек халқи тарихида фотография ва кинематография тамал тошини қўйган, машҳур кишининг эл-юрт ўртасида қадрлана бошлаганининг муждаси эди. Тахмин қилиш мумкинки, у  аввало худди шу нарсадан ғоят мамнун, уни алқаган давлатдан эса беҳад миннатдор бўлиб, янада завқ билан, янги-янги ижодий режаларини рўёбга чиқариш учун янги куч ва янги илҳом билан ишлашга киришди.

У ҳаётининг турли паллаларида нафақат хонлар ва уларнинг ақру ҳешлари, билки Огаҳий, Комил Хоразмий, Аваз Ўтар сингари шоирлар билан ҳам мулоқотда бўлган ва мулоқотлари  таъсирида, китобсеварлиги натижасида унча-мунча ғазал ҳам машқ қилган. Замондошлар унинг хотин-қизлар озодлиги мавзуида битилган:



Келди қизлар байрами, чимматдин озод айлади,

Инқилоб нури  улар кўнгилларни шод айлади -



байти билан бошлганган ғазалини ҳали ҳам айтиб юришади. Ким билади, балки у ҳаётининг ўша хушнуд кунларида яна кўнгил розларини шундай ғазаллар орқали ифодалагандир...

Аммо унинг хурсандчилиги узоққа бормади. У ҳали 300 сўмлик нафақа гаштини туйиб улгурмай, 37-йил қонли этиклари билан қарийб ҳар бир хонадонга бостириб кирди.

Х.Девонов ўзига нафақа берила бошлаган кун билан озодликдаги сўнгги куни орасида нима билан шуғулланди? Кимларнинг суратларини тарих учун муҳрлаб қолдирди? Мамлакатда, шу жумладан, Хоразмда рўй берган ва рўй бераётган қайси воқеаларни кинотасмаларга туширди?.. Афсуски, биз бундай саволларга жавоб бера олмаймиз. Балки келажакда Красногорск шаҳридаги архивда ишлаш, “Инқилоб қуёши”, “Қизил Ўзбекистон”, “Правда Востока”  сингари газеталарнинг тўла тахламларини топиб ўрганиш натижасида бундай саволларга жавоб топиш имконият пайдо бўлар...

Агар Х.Девоновни нафақага тавсия этиш учун тўпланган ҳужжатларга яна бир бор назар ташласак, улар орасида шундай ҳужжатларни кўрамизки, бу ҳужжатлардан яқинлашиб келаётган 37-йилнинг совуқ нафаси эсиб тургандек бўлади. Мана, шундай ҳужжатлардан бири:



“СПРАВКА



Бериладир ушбу исправка 4-участка 4-элатда ўлтиримли Худойберган Девонифга шунинг учунким, мазкурнинг ижтимоий чиқиши: отаси Отажон тўрани дағма1си бўлиб, сўнгги вақтларда Қадам ясавулбошини(нг) девони бўлган. Ўзининг иқтидорлиги орқасида фотограф ишлари билан шуғулланган. Аҳволи эса ҳозирда хизматчи, мазкур мафкура томондан соғлом, шўро мажбуриятларини вақтида бажариб турмоқда.

Совет сайланув ҳуқуқига молик.



4-совет раиси                                                                         (Сафариф)

- “ -          - “ -                                                                          (Абдуллаеф).



Участка советининг берган исправкаси Шаҳар совети томонидан тасдиқланган.



Шаҳар совети масъул котиби                                   (Қутли Булатиф)”.



Агар 1936 йил 23 март куни 275 рақами билан Шаҳар совети рўйхатидан ўтган, Х.Девоновнинг “мафкура томондан соғлом, шўро мажбуриятларини вақтида бажариб тур”аётганини тасдиқлаган бу маълумотнома бўлмаса, унга – халқ ва мамлакат олдидаги хизматларни 7 ёшдан 70 ёшгача кишилар  ҳурмат қилган жамоат ва маданият арбобига  давлат нафақаси берилмаган бўлармиди...

Аммо бу маълумотноманинг кучи фақат бир нарсагагина етди. Х.Девоновга нисбатан тиш қайраб юрган кимсалар доғда қолдилар. Бу ҳужжат улар қўлидан  келажак совуқ хатти-ҳаракатларнинг олдини олди. Бироқ бош ғояси Кремлда туғилган, Любянкада эса муфассал ишлаб чиқилган Катта қирғин операциясининг кўтарилиб келаётган бўрони олдида нафақат шаҳар, балки республика раҳбарларининг кафолатномалари ҳам сариқ чақалик кучга эга эмас эди.

Зулмат оғушида

Зикр этилаётган архив материаллари орасида яна бир ҳужжат бор. У ҳам ўша кунларда тузилган қуйидаги маълумотномадир:



“СПРАВКА



Бериладир ушбу справка 4-участка 4-элатда ўлтурумли Худойберган Девоновга.

Шунинг учунким, мазкурнинг қарамоғидаги жон сонлари:

1. Худойберган Девонов, 58 яшар.

2. Бекажон Девонова, хотини,  62 яшар.

3. Ўғулжон Девонова, укаси, 44 яшар.

4. Онажон Девонова, опаси, 62 яшар.

5. Ҳожи Машарипов, ахтиқи1, 15 яшар.

6. Жуманиёз Машарипов,  ахтиги, 12 яшар.

юқоридагилар дурусдир.

Сайлов ва сайланув ҳуқуқига моликдир.



4-участка совет раиси                                                        (Сапаров)

Котиби                                                                                  (Абдуллаев)”.



Муҳр ва имзолар билан тасдиқланган бу маълумотномада Х.Девоновнинг хотини ва, эҳтимол, бошқа яқин қариндошларининг ҳам туғилган йиллари нотўғри қайд қилинган. Аммо бизнинг бу ҳужжатни келтиришдан муродимиз, биринчидан, Х.Девоновнинг оиласи тўғрисида муайян тасаввур бериш бўлса, иккинчидан, унинг бошига тушажак мудҳиш воқеалар туфайли шу оила аъзоларининг ҳам жабр-жафо кўражакларини айтиб ўтишдир.

Ҳурматли китобхон, сиз бу рўйхатда Х.Девонов фарзандларининг исмларини кўрмай ажабланаётган кўринасиз. Оллоҳ келажак  кулфатлардан халос этиш учунмикин, унинг бир-биридан ширин икки фарзанди – ўғли Оллоберган билан қизи Тўтижоннинг азиз жонларини бундан илгарироқ олган эди. Шунинг учун улар номи бу рўйхатга киритилмаган..

Шундай қилиб, 1937 йилнинг қонли бўрони дафъатан кўтарилди. Бу бўрон  собиқ шўро мамлакатининг барча ҳудудларида яшаган аҳолини бир вақтнинг ўзида ямлаб-ютиб юбормоқчи бўлди. Бу бўрондан на шаҳарнинг шинам уйларида истиқомат қилган давлат ва жамият арбоблари, на олис тоғ этакларида мол боқиб юрган чўпонлар тирик қолишди. Бу, Оллоҳдан эмас, балки ер юзида яшаган ва ўзини шу бепоён ҳудудларнинг бирдан-бир хўжайини деб ўйлаган Иблисдан келган офат эди.

Мудҳиш йилнинг қора булутлари биринчи ўзбек фотографининг боши узра ҳам тўпланаётган эди. Бўрон кучга кириши билан, 30 июнь куни, ярим кечада, НКВД ходимлари Хива шаҳрининг 4-маҳалла 4-элатидаги Худойберган Девонов яшаган 18-уйга бостириб келдилар.  Х.Девоновни ҳибсга олиш ҳақидаги қарорда унинг хон нозири оиласидан эканлиги, ўзининг девон (мирза) лик билан шуғулланганлиги, Асфандиёрхон билан Муҳаммад Раҳимхоннинг фотографи бўлганлиги, инқилобдан сўнг Хорахм Халқ Республикасида молия нозири бўлиб хизмат қилганлиги, шу кеча-кундузда эса Урганч шаҳрида сураткашлик касби билан машғуллиги айтилган эди..

Шу куни юқорида тилга олинган манзилда тинтув ўтказилиб, Х.Девоновнинг 90 варақдан иборат ёзишмаси, 230 дона фотосурати ва қўшотар ов милтиғи олиб кетилди.

Айни пайтда айбланувчининг куёви Ҳасан Читкаровнинг Янги Урганч шаҳри Ленин кўчасидаги 18-уйида ҳам тинтув ўтказилиб, чемоданда сақланган 20 варақдан иборат ёзишмаси, 17 варақдан иборат ҳужжатлари ва 59 дона фотосурати мусадара қилинди.

Шу куни кечаси қамоқхонада Х.Девонов номига маҳбуслик анкетаси очилиб, унга қуйидаги маълумотлар қайд этилди: ўзбек, Хоразм округи ер-сув хизмати бўлими фотографи, отаси Хива шаҳридаги Қадам ясавулбошида девон (мирза) бўлган,  унинг 6 гектар ери, 4 та ҳўкизи, иккита оти, 1 та туяси ва бир уйи бўлган. Маҳбус отаси билан бир хўжаликда ишлаган, отаси вафотидан сўнг эса 1927 йилга қадар отамерос ер-сувни ижарага бериб, ундан даромад олган. (Х.Девонов 1927 йилда шу ер-сувни шўро ҳокимияти  фойдасига топширган.)

Шу вақтда оиласи: хотини Бекажон Отажонова (56 ёшда, уй бекаси), ўғли Машариф Худойберганов (40 ёшда, Хазорасп туман халқ маориф бўлимида фотограф), опаси Онажон Девонова (70 ёшда), синглиси Ўғилжон Девонова (41 ёшда, уй бекаси) дан иборат бўлган. Маҳбус мазкур анкета саволларига жавоб бериб, эски мактабда ўқигани ва ўрта маълумотга эга эканини, шунингдек, 1925 йилда ХХСРнинг Меҳнат  ордени билан мукофатлангани ва молия нозири бўлиб хизмат қилганини айтган.

Шубҳасиз, Х.Девонов билан бир вақтда хоразмлик кўплаб танилган ва танилмаган кишилар ҳам ҳибсга олинган. Шаҳар қамоқхонаси маҳбуслар билан тўлиб-тошиб кетган. Шу ва бошқа сабабларга кўра, НКВД ходимлари маҳбус фотографни 8 сентябрга қадар терговга чақиришмаган. 8 сентябрь куни эса у терговчи билан юзма-юз учрашиб, унинг саволларига жавоб берган.

Ўша йилларда НКВД тизимида жорий этилган тартиб-қоидага кўра, терговчи сиёсий масалаларда айбланган маҳбусдан шу айбларнинг тасдиқланишига хизмат қилувчи маълумотларни олишга ҳаракат қилган. Уни маҳбуснинг айбсиз эканлиги, унга қўйилган айбларнинг туҳматдан бошқа нарса эмаслиги масаласи мутлақо қизиқтирмаган. Терговчилар ”қайсар” маҳбуслардан керакли маълумотни олиш учун   қийноқнинг  ҳар қандай даҳшатли усулларидан истаганларича фойдаланганлар. Шунинг учун ҳам тергов материалларида баён қилинган маълумотларни чин ҳақиқат деб қабул қилиш тўғри эмас.

Аммо Х.Девоновнинг маҳбус саволларига берган кўрсатмасида, бизнингча, унинг ҳаёти ва ижтимоий фаолиятига ойдинлик киритувчи баъзи бир чизмаларни йўқ, деб бўлмайди. Шунинг учун биз маҳбуснинг терговчи томонидан ёзилган кўрсатмасидаги айрим маълумотларни қуйида келтиришни ўринли, деб биламиз:

“...Мен, - деб ёзилган Х.Девоновнинг кўрсатмасида, - 1923 йили Хоразм ҳукумати томонидан ХХРнинг Москвадаги кўргазма комиссиясига аъзо, кўргазма комиссиясига раис этиб эса Ҳожи Аминатдинов тайинландик. У ХХР сув тизимининг раиси эди. Мен 1923 йил 12 августда Москвага бориб, 27 ёки 28 декабрда қайтиб, 1924 йил 15 январда Хоразмга етиб келдим. Мен Аминатдинов билан бирга Хонқага етиб келганимда, Хиванинг Жунаидхон қўшинлари томонидан ўраб олингани маълум бўлди. Шунинг учун биз Хонқадан қочиб, Тўрткўлга бордик. Улар тугатилган кейин Хивага келдик. Шу куннинг эртасига ЧК (ходими) Слободин мени ҳибсга олди, аммо мен (фақат) 1 кун(гина) қамоқхонада бўлдим. Менимча, мени аксилинқилобий ташкилотга мансуб, деган шубҳа билан ҳибсга олишган эди. Орадан икки ёки уч ой ўтганидан кейин ЧК мени Мадраим Девоний билан бирга яна ҳибсга олиб, 20 кунча гувоҳ сифатида қамоқхонада сақлашди. Мен кўргазма комиссиясининг аъзоси бўлганимда, Мадраим Девоний ХХРнинг ташқи савдо раиси (нозири) эди. У Москвада бўлган пайти(миз)да Москвадаги қандайдир Ломбергми ёки Ленгерми деган немис ваколатхонаси билан Германияга пахта сотиш масаласида шартнома тузган. Мадраим Девоний буни судда тан олган ва (уни) отиб ташлашган...

...1928 йилда Карим Болтаев Тошкентда Наркомзем (Ер ишлари халқ комиссарлиги) да ишлар эди. Мен шу йили Тошкентга фотоаппарат сотиб олиш учун борган эдим. Пулим бўлмагани учун Тошкентда Наркомземга, Болтаевнинг ҳузурига бориб, ундан моддий ёрдам сўрадим ва Фарғона водийсига саёҳатга бориб, баъзи бир янгиликларни суратга олиш ниятида эканлигимни айтдим. Ўшанда Болтаев менга бундай деган эди: “Сиз халқ маорифи соҳасида кўп иш қилдингиз, шунинг учун илтимосингизни бажо келтирамиз”  Болтаев шу заҳоти Маориф халқ комиссарлигидаги қандайдир Жаргинга қўнғироқ қилиб, унга менга маблағ билан ёрдам беришни топширди ва телефонда унга менинг қаердан келганлигим ва қайси лавозимда ишлаётганимни айтди. Шундан кейин Болтаев мени Маориф халқ комиссарлигига юборди. Мен Жаргиннинг ҳузурига борганимда, у менга пул беришга ваъда қилди...

...1936 йили ёки 1935 йилнинг сентябрь ойида ЎзКП(б) котиби Икромов Урганчга келган. (Уни) фотограф сифатида суратга олишим учун мени Исроилов1нинг уйига таклиф қилишди. Борсам, у ерда Икромов ўтирган экан. У мени кўриб: “Кексайиб қолибсиз”, деди ва ўша ерда тик турган Исроилов, Ҳасанов, (Машариф) Қориев ва бошқаларга қараб, бундай деди: “Девонов қариб қолипти, унга нафақа белгилаш масаласида окрижроқўмда ҳужжатларни расмийлаштириб, бизга, Тошкентга юборинглар. Биз унга ойлик нафақа тайинлаймиз”. Шу ҳодисадан кейин мен бевосита округ халқ маориф бўлими (раиси) Раҳмоновга  мурожаат этиб, унга Икромовнинг топшириғини етказдим... Тошкентда Берегин менга: “Файзулла Хўжаев орқали расмийлаштиринг”, деди ва дарҳол Файзулла Хўжаевнинг котиби Абдуллажоновга қўнғироқ қилиб, қабул кунини белгилаб беришини айтди. У (Абдуллажонов) менга 21-куни ариза билан келишимни тайинлади. Роса уч кундан кейин менга 300 сўм ойлик нафақа бериш ҳақидаги Халқ Комиссарлари Советининг Файзулла Хўжаев имзо чеккан фармойиши қўлимга тегди....

...Агар 1926 ёки 1927 йилда 15,5 таноб еримни давлатга бермаганимда, мени, албатта, қулоқ қилишган ва хўжалигимни тортиб олишган бўларди. Мен шу ҳолни эътиборга олганман...”

Юқорида баён қилинган маълумотларда Акмал Икромов ва Файзулла Хўжаевнинг номлари тилга олинган. Х.Девонов, эҳтимол, ҳибсга олинган вақтида шу республика раҳбарларининг  “халқ душманлари” сифатида қамоққа олинганини билмаган, ҳатто улар номини тилга олиб ва уларга яқинлигимни билдириб, ҳибсдан озод бўламан, деб ўйлаган бўлиши эҳтимолдан холи эмас, Ҳолбуки, ўша мудҳим йилларда шу икки арбобга яқин бўлганликнинг ўзи ҳар бир кишининг қамоққа олиниши ва отиб ташланиши учун етарли жиноят ҳисобланган.

Хуллас, Худойберган Девоновнинг тақдири ҳал қилинган эди.

1937 йил 1 декабрда тузилган қарорда айтилишича, Х.Девонов 1934 йилдан бошлаб аксилинқилобчи ташкилот раҳбарлари Файзулла Хўжаев ва Давлат Ризаевнинг топшириғи асосида Англия разведкаси фойдасига жосуслик ишларини фаол олиб борганликда ҳамда шу ташкилот топшириғи билан Хоразмда босмачилик ҳаракатини ташкил қилганликда ва инглиз жосуси, босмачилик ташкилотчиси Жунаидхон билан шахсан алоқада бўлганликда айбланган эди.  Бу туҳматдан иборат қарор кейинчалик янги айблар билан “бойиган” бўлса, бойидики, асло камаймади.

Орадан 11 ой ўтгач, Тошкентда, 1938 йил 5 сентябрда 37-йил қурбонлари устидан суд бошланди. Шу куни соат 10 дан 35 дақиқа ўтганда бошланган суд бор-йўғи 15-20 дақиқа давом этди, холос. Аммо шу қисқа фурсатда суд Х.Девоновни 1920 йилдан “Миллий иттиҳод” аксилинқилобий миллатчилик ташкилоти аъзоси бўлиб, Хоразмда босмачилик ҳаракатини ташкил этишда фаол иштирок этганлик ва инглиз разведкаси агенти – Турманистондаги босмачилик ҳаракати раҳбари Жунаидхон билан алоқа ўратганлик ҳақидаги “эски” айблардан ташқари, унинг гарданига яна бир қатор “янги” айбларни қўйишга эришди. Бу айбларга қараганда, маҳбус ўз олдига Ўзбекистон ССРни СССРдан ажратиб олиб, буржуа давлатни барпо этиш мақсадини қўйган аксилинқилобий, миллатчилик, қўзғолончилик, террорчилик ва диверсия-зараркунандачилик ташкилоти билан алоқа ўрнатган ва шу ташкилот раҳбари Файзулла Хўжаевнинг топшириғи билан Ўзбекистон бўйлаб районма-район кезиб, инглиз раведкаси учун жосуслик маълумотларини тўплаган эди.

Маҳбус бу ўта бемаъни айбларнинг бирортасини тан олмади. Аммо шунга қарамай, суд уни отиш ва шахсан унга тегишли бўлган мол-мулкни мусодара қилиш ҳақида ҳукм чиқарди.

Ҳукм ўша куниёқ ярим кечада, Тошкентнинг Юнусобод туманидаги қатлгоҳда ижро этилди.

Аммо  бу мудҳиш ҳукм ва унинг ижроси Х.Девонов оиласидан узоқ вақтгача яширилиб келди.

Х.Девонов ишини қайта кўриш масаласи ҳатто Сталин вафотидан кейин ҳам бир неча йил чўзилди. Ниҳоят, СССР Олий Судининг Ҳарбий коллегияси 1959 йил 25 июнда 1938 йил 5 октябрда чиқарилган ҳукмни бекор қилиб, Х.Девоновни оқлаш ҳақида бир битимга келди.

Х.Девонов оқланиб, унинг қариндош-уруғлари манглайидан “халқ душмани”га дахлдорлик тамғаси олиб ташлангач, кенжа жияни Абдулла Юсупов Давлат хавфсизлик қўмитасига мурожаат этиб, тоғасининг туғилган санаси тўғрисида аниқ маълумот беришларини сўради. Мазкур муассаса ходимлари эса унга “1879 йил”, деб жавоб бердилар. Аммо биринчи ўзбек фотографининг аниқ туғилган санаси 1878 йил бўлиб чиқди.

Абдулла Юсуповнинг  каминага йўллаган хати

(Хулоса ўрнида)

Айтишларига қараганда, омад, давлат қуши инсон бошига жуда кам ҳолларда, саноқли маротаба қўнар экан, Бунда унинг халоллиги, фидойилиги, беғаразлиги, тақводорлиги алоҳида аҳамиятга эга бўлса керак.

Фикрларимни тасдиқлаш учун ҳаётимда 70-йиллар(да) содир бўлган воқеани сиз  билан баҳам кўрсам, дейман. Биз, ўзбеклар, болаларимиз ўрта мактабда ўқиётган пайтларда профориентация (яъни касб танлаш) масаласига эътибор бериб,, боламизга унинг ҳаётида ҳақ таоло томонидан берилган асл йўналишни, касбни (призваниени), яъни ҳақиқий истеъдодни аниқлашга эътибор бермаймиз. Унинг давомли меҳнат жараёнида(ги) тақдири, бахти-иқболини белгилайдиган нарсага умуман бефарқ қараймиз.

Ҳали-ҳали эсимда, 5-6-синфданоқ кинотасвирчи бўламан, деб ғурурланиб, ота-онамни ҳоли-жонига қўймай юрардим. Кейинчалик раҳбарликми, рағбатми, нимадир етишмай, Москвага, ВГИКка бормай, Тошкент алоқа политехникумини битказиб, ҳарбий хизматни ҳам битказиб, Хоразм элиектртаромоқлар корхонасида катта муҳандис бўлиб ишладим. Ўша пайтга келиб, оила қурдим, бола-чақали бўлдим, ишим, маошим – ҳаммаси яхши эди. Аммо.... орадан шунча йил ўтган бўлишига қарамай, ўрта мактабда қалбимдан кинооператор бўламан деган ниятим менга сира тинчлик бермасди. Аслини олганда, бу ҳам ўз-ўзидан шаклланган эмас эди. Менинг отам – раҳматли Юсуфжон Ҳасанов (бувимиз Бибижон Девонова алоҳида бир завқ, ғурур билан “Муҳаммад Юсуф” дердилар) ўзбек киносанъатини(нг) илк бор қалдирғочи саналмиш Худойберган Девоновнинг жияни бўлиб, тоғаси ёнига 13 ёшлик ўспирин даврида бориб, устозининг кўплаб ҳар хил синовларидан мувафақиятли равишда ўтиб, ҳурматини қозонган. Шу даврда Худойберган Девоновнинг икки фарзанди – Оллоберган исмли ўғли, Тўтижон деган қизи вафот этиб, бобо фарзанд висолига зор бўлиб, отамни ўғли ўрнига қабул қилиб, меҳр қўйиб, қалбидан жой ато этган. Устоз-шогирд то тақдир шафқатсиз ҳукмини амалга оширгунча елкама-елка туриб меҳнат қилиб, тарихда бебаҳо хазина ҳисобланмиш кўплаб фотҳужжатлар яратганлар. Шу-шу Девоновнинг сиймоси доимо отамнинг кўз ўнгида бўлиб, қалбида муҳрланиб, беихтиёр ҳар дам тилида ҳам гўё бўларди. Отамнинг устозига ҳурмат-эҳтироми ила суғорилиб, иштиёқ, ғурур билан “дада”си ҳақида (айтган) ҳикоялари, табиийки, бизларни  ром қиларди.

Биз Худойберган ота ҳибсга олинганидан анча йил кейин дунё юзини кўрдик. Биз у кишини суратидан танишимизга қарамай, у кишининг қиёфаси, унга бўлган буюк меҳр Юсуфжон Ҳасанов ҳикоялари туфайли автоматик тарзда қалбимизга ўтган, муҳрланган. Биз ҳам “дада” деб Девоновни ўзимизнинг дадамизга айлантириб, унинг номи билан аталган кинотеатрга кирсак, алоҳида бир ғурур, руҳ бизга ҳамроҳ бўларди. У бизнинг фахримиз.

Отам энг истеъдодли шогирдларидан ҳисобланиб, Хоразмда меҳнати, суратгирлик таланти туфайли катта обрў соҳиби эди. “Юсуфжон ака, Хоразмда сиздек расмчи йўқ, сиз суратга чинакамига жон киритиб ишлайсиз, сизга тасанно”, дердилар мижозлар. Ўта маданиятли, бир сўзли, лафзли (бу яхши хислатлар, фазилатлар  Х.Девонов тарбияси натижалари, деб тушунсак, тўғри бўлади) отамиз 45 йил расмчилик қилиб, 1978 йил январь ойида ишхонасида номаълум шахслар томонидан ваҳшиёна ўлдирилди. (Жиноят ҳалигача очилмаган.) Фикримча, бунда конкуренция (рақобат) маълум-муайян роль ўйнаган бўлса ажаб эмас.

Отам раҳматлик бизнинг қалбимизда Девоновга нисбатан нафақат меҳр, балки авлод эстафетаси шаклида расмчиликни, кино санъатини, дадамизни(нг) тутган йўлини  давом қилдиришдек савоб ишни, у билан боғлиқ фото-киноҳужжатларни йиғиб, кўз қорачиғидек авайлаб сақлаш ҳунарини ҳам сингдирган.

Яна мавзуимизга қайтайлик.

“Даданг Худойберган Девонов нафақат Ўрта Осиёда, балки бутун мамлакат ҳудудида (собиқ СССРда,  қаранг: “Сов. фото”, 1981, № 5) биринчилар қатори сураткаш, кинематографчи бўлса, ундан кўплаб фото-кинолавҳалар  - катта хазина қолган бўлса, уруғ-аймоғининг орасида сендан бошқа бу ишни давом қилдирувчи йўқ. Шундай экан, умрингни беҳуда ўтказма, йигит”, дедим ўзимга электртармоқларда ишлаб юриб.

Тангри таоло йўлчи юлдузимни ҳам тайинлаган экан. Бу, отамнинг, оиламнинг яқин одами, Хоразм вилоят кинолаштириш бошқармасининг собиқ раҳбари марҳум Мадр(ай)им ака Юсупов эдилар. Шу кишининг саъй-ҳаракатлари сабаб азиз, қалбимда алоҳида ўрин олган -  мен у киши олдида бир умр уятлиман – Азиз Пўлатович Қаюмов билан учрашишга муяссар бўлдим. У киши у даврда Ўзбекистон ССР Министрлар Совети қошидаги Кинематография давлат қўмитасининг раиси эдилар. Унча катта бўлмаган кабинет, оддий камтарона жиҳозлар, китоблар, кулиб, юзимга боқиб турган кабинет соҳиби...

Қўлимдаги Худойберган Девонов туширган тарихий суратларни кўриб, Азиз Пўлатович жуда хурсанд бўлдилар. Мен эса у кишига “Ўзбекфильм” киностудиясидан иш сўраб келганимни айтдим. “Гап бундай, йигитча, - деб бир зумда ўйланиб қолдилар. – Аслида мен бу курсини(нг) эгаси эмасман. Мен адабиётчиман. Бу курсида эса кино санъати бўйича мутахассис ўлтириши керак, - деб давом қилди сўзида Азиз ака. - Сизга келсак, тўғри йўлни кўрсатишимиз бизга фарз. Кинога ўзингизни бахшида қилган экансиз, сиз ҳам кино мутахассиси бўлишингиз шарт, иш эса қочмайди. Москвага бориб, ВГИКка имтиҳон топширинг. Ўзбекистонга шу даргоҳдан уч ўрин берилади. Сиз “3” баҳога топширсангиз ҳам, мен институтга сизни киргизаман. Командирочний ҳаражатларини ҳам зиммамга оламан”, – Азиз Пўлатович бу гапларни ихлос, ишонч, қатъиятлик ила айтдилар. Бундай мадад, таклиф, омад, тўғри йўл – ҳақиқатни айтсам – ҳаётимда кам бўлган. Ўрта мактабда олган билимимга ишонч ҳосил қилмадим, оиламни ўйладимми, ишқилиб Москвага кетишга менда журъат етишмади.

Мана, 30 йилдан буён шундай афсус, надомат, пушаймонлар қиламан. Домланинг олдида учтлиман...

Ҳаётда воқеалар такрорланар экан. 2000 йил Тошкент телевидениесида ишлаётган болам Худойберган (бобомнинг номини берганимда ҳам, аслида, бир ҳикмат бор бўлса керак) худди юқорида тасвирланган вазиятга тушиб қолса бўладими?.. У олдин Бенков номидаги билим юртини битказди, сўнгра Островский номидаги Театр ва рассомлик институтини(нг) телережиссура факультетини тамомлаб, Ўзбекистон телевидениесида режиссёрлик қиларди. Москвадан, ВГИКдан 2,5 йиллик режиссёрлик олий курсига 2 ўрин ажратишган (экан) Ўзбекистон учун. Устози Шуҳрат Аббосов : “Худойберган Юсупов кетади, у шунга лойиқ”, деб туриб олса бўладими?.. Бу нима? Ўхшашликми ёки ҳаётнинг ҳазилими?.. Болам ҳам худди мендек иккиланиб турибди. “Болам, отам мендан рози бўлсин, десанг, ҳеч нимани ўйлаб ўтирма. Мен бир умр афсусдаман. Сен менинг хатоимни такрорлама. Москвага уч, сени Худойберган дадамизнинг руҳи-поки қўллагай. Яратганнинг ўзи мададкоринг бўлгай,  даб боламни кўндириб, Москвага жўнатдим.

Албатта, Москвада яшаш, ўқишни(нг) ўзи бўлмайди. Кўп қийинчиликлар, иқтисод  масаласи, касаллиликлар бўлди.. Мана, ўқиш ҳам бир зумда битиб  қолди. Тиним билмайдиган, тиришқоқ дадамизни(нг) касбини давом эттириш эстафетасини бўйнига олган ўғлим Худойберган муваффақиятлар сари силжимоқда. 3 минутлик “Ўйин тугади” деб номланган аннимацион фильми билан 2001 йилда Аннимацион фильмлар халқаро фестивалида “Муқаддас Анна” мукофоти учун ўтказилган танловда қатнашиб, махсус диплом билан тақдирланди. Ўзбекистон Республикаси Бухоро шаҳрида ўтказилган кинофестивалда шу фильмга иккинчи фахрли ўрин берилиб, қийматбаҳо приз (соврин) олди.  Худойберганни(нг) режалари кўп. Шулар орасида Худойберган Девонов номида Москвада киностудия очиб, довруғини бутун дунёга таратиш ҳам бор. Дадамиз ҳақида менинг сценариям асосида бобомизнинг 125 йиллигига қараб фильм олиш ва ҳ.к.

Ҳозирча у “Чарли” студиясида ишлаб, Россиядаги фирма ва компанияларнинг рекламалари ва машҳур эстрада юлдузларининг видеороликларини кўплаб ишлаб, ТВН, СТС, Россия ТК, НТВ каналларида намойиш этиб тирикчилик қилмоқда. Қанотларини ёйиб, кўнгилдагидек парвоз қилишга керакли замонавий техника етишмаслиги, гоҳ-гоҳда соғлиғини(нг) мазаси йўқлиги, қолаверса, иқтисодий етар-етмаслик белдан ураяпти.

Мана, ота-боланинг бир-бирига ўхшаш икки тақдири...



P.S. Господин Каримов!

Высылаю Вам материалы для статьи. За грамматические ошибки и логику прошу меня простить. Трудная, полная проблем, в то же время короткая жизнь, не даёт возможности конкретно, от души сосредоточиться на конкретной тематике. К тому же я очень жалею, что кончил учебное заведение на чужом, русском, языке.

А.Юсупов.

2004 г. .Ургенч.

* * *

Тақдир кишиларни, ҳатто халқларни ҳам

қандай даҳшатли синов ва  имтиҳонлардан олиб ўтмайди.

Агар табиат офатлари шайтоний куч билан

ҳамла қилгудек бўлса, улкан тоғлар ҳам

нурай бошлаши мумкин.

Инсон эса тарих уммонида

ва шу уммоннинг асовсиз ғалаёнларида

бир баргдек

бир сонияда уммон қаърига кириб кетади.

Аммо шу нарса даҳшатлики, инсонни табиат офтлари эмас, балки унинг ўзи, унинг ичидан чиққан кучлар мажақлаб ташлайди.

Худойберган Девонов

шўролар даврида йўқ қилиб юборилган

20 миллионли жабрдийдалар карвонидаги бир кишигина,

холос.

Уни ва унга ўхшаш кишиларни маҳв этиш билан

мустабид давлат

нимага эришди? Қудратли бўлдими?

Йўқ!

Аксинча, минглаб истеъдодли кишиларни қириб ташлаши билан давлат ўзининг тагига ўзи

сув қуйди. Ўзи заифлашди.

Ўзини-ўзи бутун дунё олдида шармандаи шармисор қилди.

Шояд қатағон деган,

1937 йил деган мудҳиш воқеалар

тарих саҳифаларида қолган бўлса-ю,

қайта такрорланмаса.

Шояд бир Худойберган Девоновнинг, бир Чўлпоннинг,

бир Убайдулла Хўжаевнинг ўрнига ўнлаб ёшлар

“Мен Худойберган Девоновман “Мен Чўлпонман!”,

“Мен Убайдулла Хўжаевман!” деб майдонга отилиб  чиқсалар-да, улар бажариб улгурмаган ишларни улардан ҳам

аъло даражада башаришса.

Шояд авлодлар бу жабрдийда  улуғ аждодларини унутмай,

уларни ёд этиш,

улар хотирасига ҳурмат билдириш

йўли билан покланиб, баркамоллашиб борсалар.

Шоид ўзбек халқининг келажаги,

улар орзу қилганларидек,

биз орзу қилаётганимиздек,

мунаввар бўлса...