Ватан тарихини ёритишда назарий-методологик асосларни билиш катта аҳамиятга эга. Илмийлик, холислик, тарихийлик методлари тарихни ёритишнинг асосий калити ҳисобланади.
Биринчидан, яратилган ўзбек халқи ва унинг давлатчилиги тарихи концепцияси асосида тарихни даврларга бўлиш ва уларни чуқур таҳлил қилиш лозим. Энг асосий вазифалардан яна бири – мустақиллик даврида яратилган янги тадқиқотлар асосида объектив тарихни ўргатишни ташкил қилишдир.
Илмийлик билан бир қаторда холислик туради. Бунда таҳлил қилинаётган ҳар бир тарихий воқеа-ҳодисаларни холис, ҳаққоний равишда ўрганиш ёки тарихнависнинг хоҳиш-иродасидан ташқарида, воқеа-ҳодисалар қандай содир бўлган бўлса, шунда-лигича ёритиш кўзда тутилади. Ҳар бир тарих ёзувчи киши шахс сифатида ўзининг фикри-мулоҳазалари, идроки ва бошқа ҳис-туйғулар орқали атрофни ўраб турувчи муҳит билан узвий равишда боғлиқ. Бу боғлиқлик унга ўз таъсирини ўтказади.
Холислик талаб қиладиган қоидалар шундан иборатки, ушбу йўналишда тарихий-маданий тараққиётни (тарихнинг турли даврларида) ўрганиш жараёнида бўлиб ўтган ёки шу тараққиёт билан боғлиқ бўлган жамики воқеа-ҳодисаларни ҳеч бир ўзгаришларсиз, қандай бўлиб ўтган бўлса, ўша ҳолатда талқин ва таҳлил этиш, тек-шириш ва хулосалар чиқариб яхлит ҳолга келтириш ўта муҳимдир. Бу ҳолатда аниқ манбавий асосларга таяниш, тарихий жараёнларнинг ўзаро чамбарчас боғлиқлигини асослаш лозим бўлади. Бу жараёнда ҳудудлар ўртасидаги ривожланиш жараёнларини ўзаро солиштириш, қиёслаш ва таққослаш фақат ижобий натижалар бериши табиий ҳолдир.
Ўзбекистон тарихини ўрганишнинг услубий асосларидан яна бири — бу воқеа ва ҳодисаларни диалектик тарзда ўрганишдир. Диалектика олам ягона ва яхлит, унда содир бўладиган ҳодисалар, воқеалар умумий ва ўзаро боғланишда, узлуксиз ҳаракатда, зиддиятли тараққиётда бўлади, деб таълим беради.
Бу услуб Ўзбекистон тарихини ўзлаштиришда уни тўлалигича, воқеа-ҳодисаларни бир-бири билан боғлиқликда, айрим тарихий воқеликни ўргатувчи фанларни ҳам бир бутунликда, унинг бўлакларини ажратиб олмаслик ва воқеа-ҳодисаларни доимо ўзгаришда, ривожланишда ўрганишни тақозо қилади. Бирор бир давр ҳақида фикр-мулоҳаза юритилаётган бўлса, ана шу даврнинг ўзига хос хусусиятларини англаб олиб, уни кўрсатишни талаб қилади. Диалектик услубга асосланиб, тарихий жараённи умумийлик ва алоҳидалик қоидалардан келиб чиққан ҳолда тушуниш лозим.
Диалектик услуб Ўзбекистон тарихини аввало Ўрта Осиё, қолаверса, жаҳон халқлари тарихи билан боғлиқ ҳолда ўрганишни тақозо этади. Чунки мавжуд бўлган ҳар бир халқ, миллат ёки элат тарихи фақат ўзига хос хусусиятлари билан ажралиб турса-да, бутун инсоният тараққиёти тарихи билан умумий боғланишдадир.
Ҳақиқатдан ҳам, ўзбек халқининг сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривож-ланиши жаҳон тарихи тараққиётининг ажралмас қисмидир. Энг қадимги даврлардан бошлаб яқин ўтмишга қадар Ўрта Осиё, Шарқий Туркистон, Еттисув, Эрон, Афғонистон, Шимолий Ҳиндистон каби ҳудудлар ўртасида ягона иқтисодий ва маданий макон мавжуд эди.
Ўзбекистон тарихини ўрганишда тарихийлик услуби ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Бу услуб тарих жараёнида содир бўлган воқеа-ҳодисаларни ўрганишда кетма-кетликни талаб қилади. Бир воқеа-ҳодиса билан бошқасини сабаб-оқибатли боғланиши ҳам кўрсатилади. Тарихийлик воқеа-ҳодисаларни қай тарзда содир бўлганлигини, жамият ривожланишида айрим шахслар ва уларнинг роли тўғрисида тўғри, ҳаққоний фикр юритишга ўргатади.
Тарихийлик услуби халқнинг ўтмишига, ҳозирги замони ва келажагига ягона тарихий жараён сифатида ўтмиш ҳозирги замонни тайёрлайди, ҳозирги замон келажакни яратади, деган тараққиёт қонуни асосида қарашни талаб қилади. Бўлиб ўтган тари-хий-маданий жараёнларни, аждодларимиз қолдирган улкан меросни қанчалик чуқур ва ҳар томонлама ўргансак, англаб етсак ҳамда кенг тарғиб этсак, ҳозирги замонни шунчалик мукаммал тушуниб, келажакни ёрқин тасаввур этамиз.
